32-ch izm a. Jam iyat та ’naviyatini shakllantiruvchi om illar
1 K a rim o v I .A. O 'z b e k is to n n in g o ‘z istiqlol va taraq q iy o t y o 'li. — T o s h k e n t, 0 ‘zbek isto n ,
1992, 6 5 -b e t.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M adaniyat («cultura» so‘zid a n olingan b o ‘lib, parvarish qilish, ishlov
berish m a ’nosini bildiradi) — ijtimoiy taraqqiyot d av o m id a i n s o n la m in g
faoliyati tufayli q o ‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga
x iz m a t qiluvchi m o d d iy va m a ’naviy boyliklar tizimi.
M a ’rifat shaxs ongiga ilm iy bilim , axloq q o id alari h a m d a ijtim oiy
m u n o sa b a tla m i tartibga soluvchi h uquqiy m e ’yorlarni singdirish, t a ’lim -
tarb iy a n i takom illashtirish, m illiy m eros va u m u m in s o n i y qadriy a tla rn i
o ‘rganish, ularni ta rg ‘ib etish m a q s a d id a am alg a oshiriladigan ta d b irla r
tizim i.
M afkura (a rab c h a «m afkura» — nuqtayi n a z a r va e ’tiq o d la r tizim i,
m ajm ui) — jamiyatdagi m uayyan siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, badiiy,
falsafiy, ilmiy qarashlar, s h u n in g d e k , m a ’n av iy -a x lo q iy y uksaklish,
m a ’rifiy-tarbiyaviy ishlarning rivojini t a ’m in lo v c h i, u larn in g m a q s a d
va y o ‘nalishlarini a n iq la sh d a y eta k c h i o ‘rin tu tu v c h i g ‘o y alar tizim i.
H a r u ch a la s o h a n in g uzviy birligi aso sid a j a m iy a t m a ’nav iy ati
yuksaladi.
M a ’naviyat sohasida ijobiy yechim ini t a ’m inlash za ru r boMgan asosiy
v a z i f a n i k o ' r s a t a r e k a n , 0 ‘z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i P r e z i d e n t i
I.A .K a rim o v quyid ag ilam i t a ’kidlaydi: «Bu s o h ad a g i asosiy vaz ifam iz
— milliy qadriyatlarim izni tik la sh , o ‘zligim izni a nglash, milliy g ‘o y a
v a m a f k u r a n i s h a k l l a n t i r i s h , m u q a d d a s d i n i m i z n i n g m a ’n a v i y
h ay otim iz dagi o ‘rnini va h u r m a t i n i tiklash kabi m ustaqillik yillarida
b o s h lag an ezgu ishlarim izni izchillik bilan d a v o m ettirish, ularni yangi
bosq ich g a k o'tarish va t a ’sirchanligini k u chaytirishdir. ... Bu s o h ad a g i
ish la rim iz n in g pirovard m a q s a d i — i y m o n - e ’ti q o d i b u t u n , i ro d a si
baquvvat, erkin fuqaro m a ’n aviyatini shakllantirishdir. Y a ’ni, m u s ta q il
d u n y o q a r a s h g a ega, a jd o d la r im iz n in g b e b a h o m ero si va z a m o n a v i y
ta f a k k u r g a t a y a n ib y a s h a y d ig a n b a r k a m o l sh ax s — k o m il i n s o n n i
ta rb iy a la sh d a n iborat»1.
D e m a k , m a ’naviyatli in so n bilim li, m a ’lu m k a s b - h u n a r sohibi, o ‘z
V atanining sodiq fuqarosidir. 0 ‘z davlati q o n u n la rin i biladigan va ularga
a m a l q iladigan, yurti b ilan g ‘u r u r la n a o la d ig a n inson. O 'z V a ta n i
b o y lik la rin i saq lay d ig a n , u n i y a n a d a b o y i t a d ig a n , g o ‘z a ll i k la r i d a n
b a h r a m a n d boMadigan shaxs. U h a r q a n d a y zararli illatlarga q a r s h i
k u ra s h ad ig an , milliy va u m u m in s o n i y q a d riy a tla rn i avaylab a sray d ig an
insondir.
1 K a rim o v I.A . O zo d va ob o d V a ta n , e rk in v a fa ro v o n h a y o t p iro v ard m aq s a d im iz . —
T o s h k e n t, 0 ‘z b ek isto n , 2000. — 1 9 -2 0 -b e tia r.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Axloq esa shaxsning x atti-harakatlari, yurish-turishi, tu rm u s h tarzi,
hayot kechirish tamoyiilari, qoidalari, ijtimoiy m unosabatlar m a z m u n in i
ifodalaydi.
Axloq ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat m a ’naviy-ruhiy hayotida o ‘ziga
xos o ‘rin tutadi.
«Axloq» ( l o tin c h a — x u lq -atv o r m a ’nosini bildiradi) ijtim oiy ong
shakllaridan biri b o ‘lib, ijtimoiy m u n o s a b a tla r h a m d a shaxs xatti-
harakatini tartibga soladigan q o n u n - q o i d a l a r majmuidir.
Axloq — m a ’naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaxs k a m o lo tin in g
yuqori b osqichi sanaladi. Z ero , axloq, axloqiy m e ’yorlarsiz shaxsning
ruhiy va ji s m o n a n yetukligining m ezo n i b o ‘lgan m a ’naviy k a m o lo tg a
erishib b o ‘lmaydi. S h u n in g u c h u n h a m m a ’naviy-axloqiy tarbiyada
uzviylik, aloqadorlik dialektik xarakterga ega b o ‘lib, shaxsning m a ’naviy-
axloqiy shakllan ish id a m u h im sanaladi.
M a ’naviy-axloqiy tarbiyaning mazmuni. M a ’naviy-axloqiy tarbiya
va unga q o ‘yiladigan talab lar bu jam iy atd a m a ’lum ijtim oiy-axloqiy
talablarga m os axloqiy xislatlarni shakllantirish m aqsadida o ‘q u v ch ilar
ongi, hissiyotlari h a m d a xulqiga m uvofiq va tizimli t a ’sir etishdir.
M a ’n a v iv -a x lo aiv tarbiva vazifalari quyidagilardan iborat:
1. O 'q u v c h i la r d a m a ’naviy-axloqiy ongni shakllantirish.
2. U l a r d a m a ’n a v i y - a x l o q i y h i s - t u y g ‘u l a r n i t a r b i y a l a s h va
rivojlantirish.
3. 0 ‘quvchilarda m a ’naviy-axloqiy xulq-atvor ko ‘nikma va odatlarini
tarkib toptirish.
M a ’n a viy-a xloqiy tarbiya m ohiyatiga ko ‘ra inson ongining jam iy at
bilan aloqadorligi, jam iy at o ld id a burchli ekanligi, o ‘z xulq -atv o rin i
jamiyat taraqqiyoti darajasiga bog‘liqligini tushunishi, jamiyat t o m o n id a n
t a n o l i n g a n a x l o q i y m e ’y o r , id e a l h a m d a t a l a b l a r n i b a j a r i s h d a
m a s’uliyatni his etishi, m a ’naviy-axloqiy bilimlaming e ’tiqodga aylanishi
va bu e ’tiqodlarning tizimliligi, m ustah k am m a ’naviy-axloqiy his-tuyg‘u
va xislatlarni sh akllantirish, o ‘q u v ch ilar to m o n id a n m a ’naviy-axloqiy
xulq -atv o r jam iyat a ’zolariga boMgan h u rm a t-e ’tibom i n am o y o n etuvchi
m ezo n la rd an ekanligining anglab yetilishi, m a ’naviy-axloqiy o d a tla m in g
shakllanishi va b o s h q a la r d a n iborat.
M a ’n a v i y - a x lo q iy ta rb iy a m a z m u n i d a milliy va u m u m in s o n i y
qad riy a tla rn i tiklash m asalasining k u n tartibiga q o ‘yish zaruriyatining
yuzaga kelganligi m u n o s a b a ti bilan tu b o ‘zgarishlar yuz berdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
E n g m u h im qadriyat inson omili h isoblanadi. H ay o t insonga bir
m a rta beriladi, shuning uchun h am milliy va u m u m in so n iy qadriyatlarda
u n i m a zm u n li, o ‘zgalar va o 'z in in g hayoti m a ’n o sin i anglagan h olda
o ‘tkazish kerakligi h aqida k o ‘plab rivoyat, h ik m a t va p a n d - n a s ih a t l a r
m avjud.
B undan tashqari t a ’lim muassasasida o ‘quvchilai^ga qadriyat sifatida
m u n o s a b a td a b o ‘lish h a m dolzarb ah a m iy a tg a ega b o ‘lib b o rm o q d a .
Z e ro , t a ’lim tamoyillarida eng m uhim , asosiy tam oyilla rdan biri t a ’limni
insonparvarlashtirish va dem okratlashtirish b o ‘lib, uning asosiy mohiyati
o ‘quvchi shaxsiga insoniy m u n o sa b a td a b o ‘lishni, t a ’lim ja ra y o n in i
erkinlashtirishni talab etadi.
M a ’n a v iy - a x l o q iy t a r b i y a d a y a n a b i r e n g q i m m a t l i q a d r iy a t
erk in lik d ir. T a ’lim n i d e m o k ra tla s h tiris h b ila n b irga shaxs erki va
h u q u q in i h urm at qilish rivojlanadi. Bu esa o ‘z nav b a tid a o 'q u v c h i
s h a x s i d a m a s ’u l i y a t n i his e t i s h , o n g l i i n t i z o m g a r i o y a e t i s h
k o ‘n ik m a l a r in i t a rb iy a la y d i. S h u n i n g d e k , v a t a n p a r v a r l i k , x a lq l a r
o ‘rtasida do'stlik va ham korlik, m a s’uliyatni his etish, burch, o r - n o m u s ,
vijdonlilik, tartiblilik, adolatlilik va b o sh q a x islatlar tarbiyasi k atta
a h a m iy a tg a ega.
Bugungi k u n d a jinsiy tarbiya, m e h n a t tarbiyasi y a n a d a m u h i m
a h a m iy a t kasb e tm o q d a . S o g ‘lo m t u r m u s h ta r z i n i tarkib to p tirish ,
ay n iq sa, zarurligini k u n d a lik hayot tarzi y a n a d a y aq q o l n a m o y o n
etm o q d a.
T e k i n x o ‘rlik , n a r k o m a n i y a , t a m a k i m a h s u l o t l a r i va s p i r t l i
ichim liklarni iste’m ol qilish, fahsh, johillik kabi salbiy illatlar h a m
hay o td a uchrab turadi. Bu illatlar insonning axloqiy qiyofasinigina em as,
balki o ‘zini h a m yem irib boradi. Inson h a m m a ’naviy, h a m jis m a n
h a lo k b o ‘ladi. S hu bois in so n n in g m a ’naviy-axloqiy tarbiyasini tashkil
etish ijtimoiy tarbiyaning boshqa y o ‘naIishlaridan u s tu n q o ‘yilishi zarur.
Binobarin, m a ’naviy-axloqiy tarbiya yosh avlod tarbiyasi bilan bog iiq d ir.
A g a r tarbiyaning b o sh q a y o ‘nalishlarida m u a y y a n tarb iy a (m a s a la n ,
jism oniy, huquqiy va b o shqalar) u yoki bu tarbiyaviy ta d b irla r tizim iga
asoslansa, m a ’naviy-axloqiy tarb iy a d a esa h a r b ir ta rb iy a la n u v c h in in g
o ‘ziga xos xususiyatlarini, s h u n in g d e k , tarbiyaviy vaziyatni inobatga
olgan holda, yaxlit tarbiyaviy ishlar rejalashtiriladi va u n g a m o s m e to d
h a m d a usullar tanlana di.
Tarbiyaviy tadbirlar rejasini ishlab chiqish, ta d b irla m i tashkil etishda
m a ’naviyat, axloq inson ongining shakli, inson m ad a n iy a tin in g bir qismi
www.ziyouz.com kutubxonasi
ekanligi haqidagi tu s h u n c h a g a ega bo'lish n azarda tutiladi. M a ’naviyat
va axloqning m ohiyati, uning m e ’yorlari va tamoyillari m a z m u n in i
tushunish o 'q u v c h ila m i m a ’naviy-axloqiy jih a td a n fikr yuritishlariga
imkon beradi. N a tijada u l a r o ‘zlari va boshqalarning xatti-harakatlarini
a n a shu nuqtayi nazardan baholaydilar. M a ’naviy-axloqiy tushunchalar,
b aholash va m u h o k a m a yuritish asosida m a ’naviy-axloqiy e ’t i q o d
s h a k lla n a d i va n ih o y a t inson x a t t i - h a r a k a t i va xulqi a n i q la n a d i.
M a ’naviy-axloqiy e ’tiqodga ega inson axloqiy m e ’yorlar, talablarni ongli
bajaradi va ularga h u rm a t bildiradi. Lekin m a ’naviy-axloqiy m e ’yorlar
haqida bilimga ega b o ‘lish va uni tush u n ish hali e ’tiqodni faoliyatga
aylantiradi degan gap em as, m a ’naviy-axloqiy bilimlar qac h o n hayotiy
tajribalarda q o ‘llanilib, o ‘quvchilar t o m o n id a n ularning faoliyatida
n am o y o n boMgandagina shakllangan deyish m um kin.
M a ’naviy-axloqiy tarbiya tizimida m a ’naviy-axloqiy his-tuyg‘ular
inson to m o n id a n , uning vovea-hodisalar, kishilar ham da o ‘z xulqiga
nisbatan his-tuyg‘ularni uyg‘otishga rag‘bat paydo qiluvchi tarbiyaviy
ishlar tizimli tashkil etilgandagina samarali kechadi. M azkur tizim da
xulq-atvom i shakllantirishga oid tarbiyaviy ishlar aks etadi. Shunga k o ‘ra
m a ’naviy-axloqiy xulq-odobga d o ir xislatiarni shakllantirishga undovchi
rag'bat bilan hosil b o ‘ladigan faoliyat eng asosiy b o ‘lib hisoblanadi.
Shuningdek, o ‘quvchida m a ’naviy-axloqiy xislatiarni shakllantirishga
nisbatan ehtiyoj b o ‘lishi shart. D e m a k , m a ’naviy-axloqiy tarbiyani
tashkil etish jara yonida uyushtiriluvchi tadbirlar xulq-odobga doir xatti-
harakatlar za n jirid a n iborat b o 'ladi. M a ’naviy-axloqiy x a tti-h a ra k a tla r
esa o ‘quvchi t o m o n i d a n axloqiy m e ’y o r va tam oyillar m o h iy a tin i
o ‘rganish, ularni anglab yetishdan iboratdir.
X a tti-h a ra k a tla r tizimi m a ’naviy-axloqiy odatlarni tarkib toptiradi.
Bu borada quyidagi talablarni am alg a oshirish maqsadga muvofiqdir:
— m a ’n a v i y - a x l o q i y t a r b i y a a x lo q s i z li k k a q arsh i k u r a s h d a g i
«kompaniya»ga aylanm ay, m aqsadga muvofiq, uzluksiz, tizimli va izchil
am alga oshirilishi zarur;
— o ‘quvchilarda m a ’naviy-axloqiy xislatlar va fazilatlarni tarbiyalash
fa o l h a y o t i y v a z iy a t l a r , a x l o q i y m e ’y o r l a r b u z il g a n h o l a t l a r d a
tarbiyalanuvchilarning o ‘z nuqtayi nazarlarini ifodalashlari bilan amalga
oshirilishi;
— shaxsda o ‘z idealiga intilishiga b o ‘lgan his-tuyg‘ularini uyg‘otishga
yo 'na ltirilgan x a tti-h a r a k a tla rn i tashkil etish borasidagi k o ‘n ikm alarni
tarbiyalash;
www.ziyouz.com kutubxonasi
— m a ’naviy-axloqiy tarbiyaga d o ir ishlarni tarbiy a la n u v ch ilarn in g
tajribasi, tarbiya qoidalarini qabul qilishlari va bunga tayyorliklari, yaxshi
va y o m o n xatti-harakatlarning m ohiyatini tushunishlarini hisobga olgan
h o ld a amalga oshirish;
— tarbiyalanuvchilarda yuksak m a ’naviy-axloqiy sifatlar — insoniylik,
i n s o n g a
h u r m a t ,
m e h r - s a x o v a t ,
x u s h m u o m a l a l i k ,
i j t i m o i y
m unosabatlam i tashkil etishda m u o m ala m adaniyati va axloq qoidalariga
rioya qilish kabi h olatlarni tarkib toptirish;
— fuqarolik m ad an iy a ti, ongli in tiz o m , j a m o a n i h u rm a t qilish va
b o sh q a juda ko ‘p m a ’naviy-axloqiy sifatlar — boshqalarga g ‘a m x o ‘rlik
qilish, o d am la rn in g g ‘a m -ta sh v is h i, q u v o n c h in i tu s h u n a olish, o ‘z
m an fa atid an o ‘zgalar m a n fa atlarin i u stun q o ‘yish, axloqiy m e ’y o rla r
h a m d a mavjud q o n unlarga zid xatti-h arak atlarn i t o ‘xtata olish, m a ’lu m
x a tti-h a ra k a tla rn i am a lg a o sh irish d a j a m o a a ’z o larining fikri b ila n
o ‘rtoqlashish, m a s ’uliyatni his etish kabilarga asoslanishi kerak.
M a ’n av iy -a x lo q iy t a r b i y a n i ta s h k il e t i s h d a o ‘q u v c h i l a r x a t t i -
harakatlarida k o ‘zga ta sh la n a d ig a n salbiy o d a t l a r — j a m o a jo y la rid a
qattiq gapirish, q o 'p o l s o ‘z larni ishlatish, hissiyotga berilish, o ‘y la m a y
gapirish, ishonchli b o ‘lm agan h a m d a , dalillar bilan ta s d iq la n m a g a n
vo q ea -h o d isalar h a q id a fikr yuritish, b o s h q a la r n in g s uhbatini b o ‘lish,
q o ‘lini silkitib gapirish kabilam ing b arta raf etib borilishiga alohida e ’tib o r
qaratish zarur.
Arzimas b o ‘lib k o ‘ringan, lekin shaxsning kelajak hayot va kasbiy
faoliyatni tashkil etishda, m uvaffaqiyatga ega b o ‘lish yoMida, za rurli
boMgan bu kabi o d a t l a r d a n h o li boM ishda o ‘q u v c h ila r g a y o r d a m
k o ‘rsatish o ‘qituvchilarning m u h i m vazifalaridan sanaladi.
Dostları ilə paylaş: |