Abu Ali ibn S in o n in g (XI asr) bilish nazariyasida sabab haqidagi t a ’lim o t a l o h i d a o ‘ rin o la d i. U sabablarni a n iq , s e z i s h a s o s id a a n g la n a d ig a n va v a sh irin . ta sh q i h olatlarin i tah lil e tis h a s o sid a tushuniladigan sabablarea ajratadi va hodisaning mohiyati u n in g yuzaga kelish sabablarini aniqiash y o ‘li bilan anglanishi mumkin deb hisoblaydi. A l l o m a u sh b u g n o s e o l o g i k q o i d a n i o ‘z in in g tab ib lik a m a l i y o t i , kasalliklarni ularning sim ptom lari b o ‘yicha va d o r ila r ta ’sirini kuzatish asosida aniqlagan. C h ex p e d a g o g i Y a .A .K o m e n s k iy XVII asrda ta ’lim jarayonining m o hiyatini ilm iy asoslashga urindi. A llo m a to m o n id a n ilgari surilgan ta ’lim n in g tabiiyligi g'oyasi t a ’lim jarayoni, uning tuzilishi, ta m o y il va metodlari tabiat qonunlariga m uvofiq belgilanishini t a ’kidlaydi. Y a .A .K o m e n s k iy n in g tabiatga b o g ‘liqligi haqidagi g ‘oyasi — g ‘arb olim larining t a ’lim jarayonining g n o se o lo g ik asoslarini o c h ib berish, m oddiy d u n y o qonunlarining o ‘quv jarayoniga ta’sirini k o ‘rsatib berishga urinishlaridan biridir. X V III asrda fransuz o lim i Jan Jak Russo ham in so n n in g tabiat va ja m iy a td a g i o ‘rni haqidagi falsafiy dunyoqarashlar a s o s id a t a ’lim m oh iyatin i o c h ib berishga urinib ko'rgan. O lim ning fikricha, t a ’lim jarayonining m o h iy a ti b o la n in g a trof-m uhitni bilishi tabiatidan kelib chiqadi. B ola tabiat q o 'y n id a , qish loq joylarda rivojlanishi kerak. B o la n in g atrof-m u h it m o h iy a tin i tez anglashi xususiyatini hisobga olib ek zisten sio lizm ( y u n o n c h a «existetia» — mavjudlik) vakillari t a ’lim
