Óz betinshe jumisi

Ájiniyaz atindaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq Ínstitutı Mektepke shekemgi tálim 3-j kurs talabası Ismaylova Saltannin Dene tarbiya páninen

ÓZ BETINSHE JUMISI

Tema:Shıdamlılıqtı tárbiyalaw metodikası.
Qabıllaǵan:
Orınlaǵan: Ismailova.S
Nókis-2023

Tema:Shıdamlılıqtı tárbiyalaw metodikası.

Joba :
Shıdamlılıq sapası qaqida ulıwma túsinik.
Sharshaw hám shıdamlıq túrleri.
Shıdamlıq qábiletlerin aerob hám anaerob mexanizimini
komponentleri yamasa kriteriyalarini bahalaw.
Shıdamlıqtı tárbiyalaw metodları.

Shıdamlılıqtı tárbiyalaw metodikası.

Eger sportshı qandayda bir bir oqir jumıstı atqarap atırǵan bolsa, ol bir muncha waqıttan keyin bul jumısın orınlaw barǵan sayın qıyınlasıp baratırǵanın sezedi. qıyınshılıq asıp barıwına háremasdan, kisi shıdamlılıq kúshi qisobiga dáslepki jumıs kúshini anaǵurlım waqıt saqlap turıw múmkin. Bunday jaǵdayın kompensatsiyalı sharshaw fazası dep ataladı. Eger, shıdamlılıq kúshi artqaniga háremay jumıs kúshi
tómenlese, dekompensatsiyali sharshaw fazası baslanadı.
Islew nátiyjesinde kisi islew qábiletiniń waqtınshalıq azayıwı sharshaw dep ataladı. Bul qıyınshılıq artpaqtasında yamasa jumıstı aldınǵı sıyaqlı natiyjelili túrde orınlaw múmkin bolmay holishda ańlatıladı.
Eger bir neshe qishiga birdey wazıypanı orınlaw usınıs etilse, olar túrli waqıttan keyin charchaydilar. Buǵan sebep sol adamlardaǵı shıdamlıq dárejesiniń túrme-túr bolıwı bolıp tabıladı.
Qandayda bir bir iskerlikte sharshawǵa harshilik kórsetiw qábiletine shıdamlıq dep ataladı.
Iskerlik túrleriniń arnawlı baǵdarına harab sharshawdıń bir neshe tipleri bar bolıp tabıladı. Bular intellektual, sensor (qis-tuyqu shólkemlerine túsetuǵın fizikalıq júkleniw menen boqliq), emotsonal hám fizikalıq sharshawdan ibarat. Dene tárbiyası tarawinde muskul iskerligi sebepli qosil bolǵan fizikalıq sharshaw kóbirek áhmiyetine iye, sebebi sharshaw jaǵdayı daǵı iskerlik shıdamlılıqtı tárbiyalawǵa múmkinshilik jaratadı.
qishi iskerliginiń belgilengen kúshni qashanǵa shekem saqlay alıwdı kórsetetuǵın waqıt shıdamlılıqtıń tiykarǵı ólshew bolıp tabıladı. Shıdamlılıq tikkeley hám tikkeley bolmaǵan usıllar menen olshenedi. Tikkeley ólshew usılında tekseriyotganlarga qandayda bir bir tapsırmanı orınlaw usınıs etiledi hám jumıs qansha waqıtqa shekem berilgen kúshda orınlanıwı anıqlanadı (M-n: maksimaldan 75% te). Tikkeley bolmaǵan usılında bolsa, shıdamlılıq qandayda bir bir uzın aralıqtı (mısalı 10. 000 metrge juwırıw ) utish waqtına harab anıqlanadı.
Fizikalıq ishda qatnasatuǵın muskul gruppalardıń qajmiga harab, lokal sharshaw hám ulıwma sharshaw bolıwı múmkin.
Lokal (bir orındaǵı ) muskullar qatnasıwında atqarılatuǵın jumıs júrek-tamır hám dem alıw sistemalarınıń talay aktivlashuvi menen boqliq emes. Gewde muskullarınıń 2 g'3 bóleginen kóbireki qatnasatuǵın ishda ádetde, energiya kóp sarp etiw boladı. Bul energiya metobolizm sistemalarına atap aytqanda, dem alıw hám qan aylanıw shólkemlerine úlken talaplar qóyadı.
Kóbinese organizmdiń áyne mine sol sistemaları funktsional múmkinshiliklerdiń jetkiliklishe bolmawine jumıs qábiletin saqlap qóyadı. Sol sebepli málim bir maxal shınıǵıwlarda kórsetiletuǵın shıdamlıq barlıq bulshıq etlerge tásir etetuǵın shınıǵıwlar daǵı joqarı shıdamlıqtan dárek bermeydi. M-n: bir ayoqda júdá kóp ret (150-200) o'tirib turǵan halda salıstırǵanda jaman shańichi yamasa tayın bolıw múmkin. Dene tárbiyası, mısalı sportda kóbinese ulıwma sharshaw kóp ushraydı. Juwırıw, júziw hám basqa sport túrlerinde derlik barlıq muskullar qatnasadı. Sol sebepli fizikalıq shınıǵıwlarshiddatiga kóre de gruppalarǵa bólinedi.
qozirgi kúnde ( v. S. Farfel). Tórtew salıstırmalı quwat zonaları bar deyiw qabıl etilgen.
Maksimal quwat zonası.
Submaksimal quwat zonası.
Úlken quwat zonası.
Orta quwat zonası.
Bul zona geyde kishi zonalarǵa bólinedi.
Kisiden shıdamlılıqtı talap etetuǵın shınıǵıwlar daǵı funktsional múmkinshilikler bir tárepden, tiyisli háreket perishteleri, texnikanı iyelew dárejesi menen belgilensa, ekinshi tárepden organizmdiń aerob hám anaerob múmkinshilikleri menen belgilenedi.
Eger kisi shınıǵıwlaryordamida, mısalı, juwırıwda óziniń aerob múmkinshilikleri dárejesin asırǵan bolsa, bul basqa háreketlerdi orınlawǵa juwırıwǵa, eskek esiw hám shańında juwırıwına da tásir kórsetedi.
Shıdamlılıqtı kóshiriw, háreket ilmiy tájriybeleri ortasındaǵı óz-ara sheriklik xarakteri menen belgilenedi. Jumıs quwatı kem bolsa, jumıs nátiyjesi háreket ilmiy tájriybeleriniń jetiliskenliligi dárejesi de sonshalıq kem, kisiniń aerob múmkinshiliklerine kóp boqliq boladı. Jumıs quwatı júdá kem bolǵanda (aste juwırıw, shańında biymálel júriw hám q. k.) aerob múmkinshiliklerdiń ma`nisi sonshalıq úlken boladıki, soǵan uqsas jumıslar daǵı shıdamlıq ulıwma xarakterde bolıp holadi. Kóplegen shınıǵıwlar, atap aytqanda siklik shınıǵıwlardı orınlaw daǵı fizikalıq júkleniw quydagi besew komponent menen xarakterlenedi:
Shınıǵıwdıń absolyut kúshi (háreket tezligi)
Shınıǵıwdıń dawam etiw waqtı.
Dem alıw intervallarınıń dawam etiw waqtı.
Dem alıw xarakteri (aktiv yamasa passiv dem alıw hám de aktiv dem alıw shakillari)
Shınıǵıwdıń tákirarlaw sanı.
Bul komponentlerdiń birgelikte qosılıp ketiwine harab organizmdi beretuǵın juwap reakciyalarınıń muǵdarıǵana emes, bálki tiykarǵı sapa qásiyetleri de hár túrlı boladı.
Shıdamlıq jáne onı tárbiyalaw.
2. Shıdamlıq túrleriniń gruppalarǵa bóliniwi.
Shıdamlılıqtı anıqlawda, tiykarǵı faktorlardan biri, muskul iskerligin energiya menen támiyinleytuǵın mexanizmlerdiń kernewine boqliq. Mikroenergetik birlespelerdiń bólekleniwine harab fizikalıq fizikalıq júkleniw bulshıq et iskerligin energiya menen támiyinlewde kem kóp, teń yamasa uzaq tásir kórsetiwi aerob hám anaerob processlerine yamasa olardıń kombinatsiyalarına boqliq. Aerob hám anaerob processlerdiń, salıstırǵanda mazmunın, hár túrlı waqıtta dawam etetuǵın maksimal nagruzkani, ulıwma energiyanı talap etiwine qatnası.

Maksimal fizikalıq júkleniwdi waqtı

enegiyani ajralıp shıǵıw (kkal)
anaerrob! aerob! jámi
procesi! procesi!
% qisobida jamharilgan
anaerrob! aerob
procesi! procesi

10 sekund 20 4 24 83 17

1 dakika 30 20 50 60 40
2 30 45 75 40 60
5 30 120 150 20 80
10 25 245 270 9 91
30 20 675 695 3 97
60 15 1300 1315 1 99
Bunnan kórinip turıptiki, aerob (ulıwma ) shıdamlılıq, salıstırǵanda arnawlı bolmaydıden onıń dárejesi shınıǵıwlartexnikasiga kem boqliq bolıp, joqarı dárejede texnikaǵa kóshiriw múmkin. Anaerob (arnawlı operativlik) shıdamlıq, háreket iskerligin tanqizligiga boqliq bolıp kóshiriw júdá kamdan - kem jaǵdaylardaǵana múmkin.
Aerob (ulıwma ) shıdamlılıq jetilistiriw metodları.
Aerob (ulıwma ) shıdamlılıqtı asırıw ushın ámelde qatań tártiplestirilgen shınıǵıwlarmetodining uzuluksiz hám intervallı fizikalıq júkleniw metodlarınan paydalanıladı.
a) qatań tártiplestirilgen shınıǵıwlarmetodining úzliksiz standart fizikalıq júkleniw metodı.
Bul metod organizmdi aerob múmkinshiliklerin turaqlı túrde kóteriwge, hám de shınıǵıwulotlarni basqa metodların isletiwge bekkem baza jaratadı. qatań tártiplestirilgen shınıǵıwlarmetodini, shınıǵıwulotdagi shınıǵıwları 10 nan 30 ǵa shekem, júrek urıwı mine sol shınıǵıwlarshiddatida 1 minutada 150-175 mártege shekem bolıwı múmkin. Shınıǵıwlardı orınlawdı bunday júrekti joqarı dárejede urıs qajmini hám kislorod qabıllaw dárejesin támiyinleydi. Sonı qisobga alıw kerek shegaradan uzaq dawam etken jumıs, shuqullanuvchilarni múmkinshiligine tuwrı kelmese, kislarod qabıllaw qajmini azaytadı, hám de shınıǵıwulotni nátiyjeliligine unamsız tásir kórsetedi. Bul metoddan shıdamlıqtı baslanqich basqıshdan keń túrde paydalanıw usınıs etiledi.
b) qatiy tártiplestirilgen shınıǵıwlarmetodining interval fizikalıq júkleniw metodı.
Bul metod menen ótkeriletuǵın shınıǵıwulot, júrekti funktsional múmkinshiligin asırıwǵa haratiladigan, sebebi bul metoddıń tiykarında dem alıw aralıqında, salıstırǵanda kúshlantiradigan jumıslarda júrekti urıw qajmi, keńeytiwge haratilgan. Ulıwma shıdamlıqtı jetilistiriw maqsetinde qollanılatuǵın intarval (aralıq ) metodınan paydalanilganda, bir qansha metodikalıq talaplarǵa ámel qılıw kerek. Shınıǵıwlardı dawam etiw waqtın 1-3 minuta aralıqında planlashtirilishi jumıstı atqarılıw kúshi júrek urıwın shınıǵıwdı aqırında 170-180 ge túsiriwi hám jumıstı dawam etiwi, hám de shınıǵıw menen shınıqqanlıq dárejesine harab 45-90 sekundtı uyımlastırıwı shárt. Bul metodtı eń kóp shınıǵıwulot natiyjeliligi 6 -12 hápteden keyin kórinedi. Aerob múmkinshiliklerdi ósiwi 10 -30 % ga jetiwi múmkin. Kórip shıqqan eki metodımızda da, ulıwma shıdamlıqtı rawajlandırıw stimuli bolıp, kúshli isten keyin júrekti 1 minutada 170 ret urıwı, dem alıstan keyin 140 qa shekem bolǵan tómen kúshli jumıs menen alısıp turılıwı qisobga alınǵan.
Anaerob (arnawlı ) shıdamlılıqtı jetilistiriw metodları.
Bul metodika, anaerob sharayatında organizmdi eki tiykarǵı energiya, alektat hám lektat menen támiyinleniwi kúsh dárejesin asırıwǵa jóneltirilgen. Sol maqsetke qaray fizikalıq júkleniw kuydagicha muǵdardlanadi.
Anaerob (arnawlı, operativlik) shıdamlıqtı jetilistiriwge haratilgan nagruzkani tiykarǵı parametlari.

Ónim
natiyjelilili

gini baǵdarı
Shınıǵıwlardı
dawam etiwi
Shınıǵıwlardı kúshi
Dem alıw
waqtı
Tákirarlaw
sanı

2-3 daq. tákirar - 3-4 bir ceriya

Alaktat 5-10 s 90 -100% lashlar (ceriya) (5-6 ceriya).
4-6 daq.
Laktat 30 s-2 daq. 85-95% 10 -45 son. ceriyalar 4-12 bir seri
ortasında shegara - (4-10 ceriya)
lanmagan

Anaerob xarakter degi nagruzkalarni aqılǵa say túrde isletiliwi bulshıq etlerde kreatinfosfat hám glikogen kóbeyiwine tásir kórsetip, anaerob almaslawın fermentlerin aktivligin hám de glyukozanı aktivleniw kúshini ósiwine járdemlesedi. Joqarı klassifikatsiyali sportshılardı anaerob (arnawlı, operativlik) shıdamlılıǵı 8-10 háptede 15-20% ge shekem jetedi.

Kúshke bolǵan shıdamlılıqtı jetilistiriw metodikası.
Bul metod, bulshıq etlerde anabolik hám anaerob processlerinde, organizmdi qábiletlerine kompleks suwret kórsetiwde, kislaroddan natiyjelili túrde paydalanıwǵa haratilgan. Kúshke bolǵan shıdamlılıqta, jarıs shınıǵıwlar daǵı tiykarǵı fizikalıq júkleniwdi alıp baratuǵın, jumısshı bulshıq etler gruppalarına qoyılǵan joqarı talaptı, arnawlı tayarlıq shınıǵıwların orınlaw arqalı natiyjelilirok túrde orınlaw múmkin. Bunday shınıǵıwlardı joybarlawda texnikanı, qosılǵan (uyqunlashgan) tásir kórsetiw principine tiykarlanıp, jarıs shınıǵıwlarına dúzilisine hám tariyxıy sharayatına jaqınları qisobga alınadı.
Bulshıq etlerdi tiykarǵı jumıs rejimi retinde dinamikalıq rejimnen, xarakteri boyınsha " preodelevayuhim i uspevayuhiq"
Ayırım waqıtlarda statikalıq rejimde atqarılatuǵın shınıǵıwlardan paydalanıladı.
harshilik kúshi ajıralmas waqıt dawam etetuǵın submaksimal hám úlken kernew degi jumıslarda maksimaldagidan kóre 40 -60% quraydı.
Maksimal hám qısqa waqıtta atqarılatuǵın submaksimal kernewlerde bolsa, málim anıq shınıǵıwlarda 70-100% ni quraydı. Shınıǵıwlardı orınlaw páti jarısta atqarıladıganga jaqın bolıwı kerek. Shınıǵıwlardı dawam etiwi shuqullanuvchilarni tayınlıǵına boqliq. qaǵıydaǵa qaray, jumıstı dawam etiw 30 sekundtdan 2 minutaǵa shekem ayırım jaǵdaylarda 5 daq.-10 minutaǵa shekem. Statikalıq xarakter degi jumıslarda 10 nan 30 s. dawam etedi. Dem alıw aralıqı bolsa jumıstı dawam etiw waqtına jáne onıń xarakterine boqliq. qısqa waqıtta atqarılatuǵın shınıǵıwlarda (30 -60 ), dem alıw oraligini anıqlawda júrek urıwın kórsetkishinen paydalanıw múmkin.
Keyingi shınıǵıwdı júrek urıwın 110 -120 zarbaga qaytıp túskennen keyin, suwdaǵı sharayatta 120 -150 zarbadan keyin orınlaw kerek. Shınıǵıwlarbajarilishi tárepinen talay uzaq waqıt dawam etedi (2-10 daq) qayta tákirarlawlar ortasındaǵı aralıq dem alıslar jumıs qábiletin dáslepki jaǵdayǵa jaqın jaǵdayda qayta qayta tiklew shárt. Bunday jaǵdaylarda júrek urıw, jumıs baslaw dárejesine yamasa odan 3-5% kóp bolıwı múmkin. Baqlanǵan metodika boyınsha, kúshke bolǵan shıdamlıq, bulshıq etler degi beloklardı, kapilyarlar hám gemoglabin qisharuvchanligi, gemoglabinnen, bulshıq etler qujayrasiga kislarodni tez ótkeriw funkciyasın rawajlanıwlasadı, organizmdiń ishki muqitidagi ózgerislerdi psixologiyalıq turqunligini mustaqkamlaydi anaerob múmkinshiliklerdi asırıw qisobiga kislorod karadorligini uzaq waqıt saqlap turıw qábiletin asıradı. Kóbinese ámeliyatda aylanba trenirovka metodınan da paydalanıladı.
Mısalı :
1 - stanciyada. Shtangani siltew (tolchok) qılıw, 40 kg 4 ret.
2 -Paralel brusda qoldı ıyıw hám retlew, 6 ret.
3- Turnik ústinen sekrew 5 - ret.
4- Súyene otirip otırıp-turıp turǵan halda biyikke sekrew 8 ret.
5- Gimnastika qalqalarida asılıp turǵanda, osklar menen toltırıw toptı siqib, 6 ret aylanıw.
6 - Turnikda asılıp turǵanda toltırıw topı menen aste kóteriw hám túsiriw, 2 ret.
7- Otırǵan halda gewdeni ıyıw hám jazıw, 3 mart

Paydanilgan ádebiyatlar :

Saidahmedov N. Pedagogikalıq ámeliyatda jańa texnologiyalami qóllaw úlgileri.- Tashkent: RT M, 2000.
“Dene tárbiyasında pedagogic texnologiyalar” Gaziyev