Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

1-MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA TA’LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISHNING KONTSEPTUAL ASOSLARI.
REJA:

1. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi qonunning maqsadi va ahamiyati.
   
2. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» to’g’risidagi qonunlarning bajarilishi. Rivojlanishning erishilgan darajalari. Kamchiliklar va muammolar.
   
3. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish bosqichlari.
   
4. 
   Kadrlar tayyorlash milliy modeli. Shaxs miliy dasturning bosh subyekti.
   

Tayanch so’z va iboralar:Ta’lim tizimi, “Ta’lim to’g’risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, rivojlaanish, obekt,sub’ekt.

1. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi qonunning maqsadi va ahamiyati.
   

O'zbekiston Respublikasi mustakillikni qo'lga kiritgandan so'ng jamiyat taraqqiyotda qonun ustivorligiga alohida e’tibor bera boshlandi. Demokratiya va insonparvarlik tamoyillariga har tomonlama mos bo’lgan Konstitutsiya ishlab chiqildi va qabul qilindi. Unga suyangan holda 1997 yilning avgustida Oliy Majlisning IX sessiyasida «Ta'lim to'grisida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dastur» to'g'risida qonunlari qabul qilindi.
Bu hujjatlar bir qaraganda mamlakatimizda maorif ishlarini tartibga solish, ma'lum bir muddat davomida uning rivojlanshnini ta'minlash maqsadiga qaratilgandek tuyuladi. Aslida esa ularning mohiyatiga chuqur ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy, ma'rifiy maqsad va vazifalar kiritilgan bo'lib, yaqin kelajakda O'zbekiston Respublikasi taraqqiyotining o'ziga hos modeli ishlab chiqilgan.
Mazkur qonunlarning hayotga tadbiq etilishi xalq xo'jaligining barcha sohalarini yangi taraqqiyot bosqichiga ko'tarish uchun xizmat qiladi. Chunki bu qonunlar jamiyatning har bir a'zosiga qobiliyati, qiziqish, va intilishlariga mos bo'lgan ta'lim -tarbiya berish, shaxsiy sifatlarni to'la tarkib toptirish hamda namoyon etish imkonini yaratadi. Uzluksiz ta'lim tizimi barcha kishilarga mos bo'lgan ta'limni olishi, kasb egallashi, uni takomillashtirib borishlariga to'la sharoit yaratishga mo'ljallangan.
«Ta’lim to’risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dastur»i uzaro mantiqan bir -biriga boglangan bo'lib, hozirgi sharoit uchun eng mukammal ta'lim tizimi va kadrlar tayyorlashning metodologik asosi vazifasini o’taydigan mazmunni kasb etadi. Bu hujjatlar ham nazariy, ham arnaliy jihatdan o'ta hayotiy bo'lib, uni sinchkovlik bilan o'rganishni, ta`lim - tarbiyaning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda va hayotga tadbiq etishda unga amal qilishni taqozo etadi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1 - chaqiriq 9 sessiyasida 1997 yil 29 avgustida tasdiqlangan qonun 5 bo'lim, 34 moddadan iborat.
Umumiy qoidalar 8 modda.
Ta’lim tizimi va turlari ll modda.
Ta’lim jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish 5 modda.
Ta’lim tizimini boshqarish 11 modda.
Yakunlovchi qoidalar 11 modda.
Umumiy qoidalar:
Bu bo'limda mazkur qonunning maqsadi, qonun hujjatlari, xalqaro shartnomaga amal qilish yo’llari, davlat (siyosatinmg ta’lim sohasida asosiy tamoyillari prinsiplari), ma’lumot olish huquqlari, pedagogik faoliyat yuritish huquqi, ta’limiy muassasalarning huquqiy maqomlari, davlatning ta’lim to'g'risidagi standartlari va ta’limni qanday tilda olish kabi holatlar ko'rsatilgan.
Qonun barcha fuqarolarning ta’lim, tarbiya va kasb tayyorgarligi olishining konstitutsiyaviy asoslarini belgilab beradi.
O'zbekiston Respublikasi davlat siyosatinmg ta’lim sohasidagi asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
-ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik va demokratiyaga amal qilishi;
-ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
-o'rta umumiy, o'rta maxsus hamda kasb ta’limining majburiyligi;
-o'rta maxsus, kasb ta’limi beruvchi akademik litsey hamda, kasb-hunar kollejini tanlashning ixtiyoriyligi;
-ta’lim tizimining dunyoviylik xususiyati;
-davlat ta’limi standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun tengligi;
-ta’lim dasturini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
-iste’dod va ta’limga qiziqishni rag'batlantirish;
-ta’lim tizimini boshqarishda davlat va jamoatchilikning uyg'unligi.
O'zbekistonda yashayotgan har bir kishi ta’lim olish huquqiga ega bo'lib, barcha tafovutlarga qaramasdan teng huquqlidir. Ta’lim olishning bepul va pullik shakllaridan foydalanish mumkin.
Chet el fuqarolari xalqaro shartnomalar asosida ta’lim olish huquqiga egadirlar. Fuqaroligi bo’lmagan shaxslar ta’lim olishda teng huquqli sanaladi.
Ta’lim muassasalari huquqiy maqomga ega bo’lib, attestatsiyadan o`tkazilgan holda akkreditatsiyaga ruhsatnomaga ega bo'ladi. No davlat ta’lim muassasalari Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatilgan tartib asosida akkreditatsiyadan o’tkazilgandan keyingina huquqiy shaxs maqomiga ega bo’ladi.

1. 
   Ta’lim muassasalari qonuniy hujjatlar asosidagi ustav bilai ish yuritadi. Bir qancha ta’lim muassasalari birlashib, o'quv tarbiya kompleksi, yoki o'quv ilmiy ishlab chiqarish uyushma va assotsiatsiyalari tuzishi mumkin.
   

Ustav asosida pullik xizmat ko'rsatish va boshqa tadbirkorlik faoliyat-lari bilan shugullanish mumkin.

2. 
   Ta’lim tizimi va turlari:
   

O'zbekistonda ta’lim tizimi davlat va nodavlat ta’lim
muassasalarini o'z ichiga oladi. Davlat ta’lim standaraari asosida ta’lim dasturlarini amalga oshiruvchi, ilmiy pedagogik muassasalar va boshqarish tashkilotlari hamda ularning joylardagi bo'linmalaridan iborat buladi.
O'zbekistonda ta’lim tizimi yaxlit va uzluksizdir. Ta’limning
quyidagi turlari mavjud:
-maktabgacha ta’lim: (6-7 yoshgacha);
-o'rta umumiy ta’lim: (boshlangich 1-4, o'rta umumiy 1-9 sinf)
-o’rta maxsus kasb ta’limi: (3 yillik akademik litsey, kasb-hunar
kolleji);
-oliy ta’lim (bakalavr 4 yil, magistratura-2 yil);
-oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim (aspirantura, doktorantura, ad’yunktura, ilmiy tadkikotchi);
-kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash;
-maktabdan tashqari ta’lim.(yoshlar ijodiy saroylari, uylari, klublar, markazlar, jismoniy tarbiya va sport maktablari, studiyalar, kutubxonalar, sog’lomlashtirish oromgoxlari); Bulardan tashqari oila ta’limi va mustaqil ta’lim shakllari ham davlat tomonidan qullab quvvatlanadi.
Akkreditatsiyadai o’tgan ta’lim muassasalarini bitirganlar uchun davlat tartibidagi hujjatlar beriladi. (guvoxnoma, diplom, sertifikat, yorliq).

3. 
   Ta’lim jarayonini ishtirokchilarini ijtimoiy himoyalash:
   

O'quvchilarni ijtimoiy himoyalash maqsadida imtiyozlarini
belgilovchi maxsus qonuniy hujjatlar bilan bir qatorda, nafaqa, yotoqxonalar berish mo'ljallangan.
Ta’lim sohasidagi xizmatchilar quyidagicha himoyalanadi:
Qisqartirilgan ish vaqti, o'quv yili so'ngida uzaytirilgan mehnat ta`tili, qonun asosidagi imtiyozlar (energiya vositalariga 50% ham to`lash, turar joylarni xususiylashtirish va x.k.) xizmatchini rag’batlantirish uchun imkoniyat darajasida qo'shimcha ish haqi to`lash
mumkin.
Yetim va qarovsiz qolgan bolalar to`la davlat hisobidan ta’lim -
tarbiya olish huquqiga egadirlar.
Jismoniy va ruhiy kamoloti izdan chiqqan yoshlarni tarbiyalash
uchun maxsus o'quv muassasalari tashkil etiladi. Ularga qabul qilish
va qaytarish maxsus ruhiy tibbiy pedagogik komissiya tomonidan
yo'lga qo'yiladi. Maxsus o'quv muassasalari qisman yoki to'la davlat
ta’liminotida bo'ladi.

4. 
   Ta’lim tizimini boshqarish:
   

O’zbekistan Respubyankasi Vazirlar maxkamasi ta’lim sohasidagi yaxlit davlat siyosatini amalga oshiradi. Ta’limga rahbarlik qiluvchi davlat tashkilotlarini boshqaradi. Тa’lim rivojlantirishning dasturlarini ishlab chiqadi va amalga tadbiq etadi. Ta’lim muassasalarini ochish, o'zgartirish va yopishning tartibini ishlab chiqadi va bajaradi.
Ta’lim-tarbiya muassasalari va ilmiy kadrlarni attestatsiya va akkreditatsiyadan utkazish.
O'zbekistonda chet el ta’lim muassasalariga faoliyat yuritishiga ruhsat berish. Chet el ta’lim hujjatlarini tan olish tartibini o’rnatish. Davlat ta’ilim standartlarini tasdiqdash. Ta’lim muassasalariga qabul qilishning davlat (grant) miqdorini belgilash va qabul tartibini ishlab chiqish. Oliy o'quv yurtlarining rektorlarini tayinlash va boshqalar.
Ta’limni boshqarishning davlat tashkilotlari vazirliklar, xalq ta’limi bonoparmalari o'z imkoniyati va taqsir doiralarida ta’lim muassasalari faoliyatini tartibga solib boradi.
Ta’lim muassasasini boshqaruvchi rahbar mas’ul shaxs hisoblanadi. Belgilangan tartib asosida jamoatchilik boshqaruv tashkiloti tuzilishi mumkin.
Nodavlat ta’lim muassasalari davlat ta’limni boshqarish tashkilotlari tomonidan nazorat qilib boriladi.

5. 
   Yakuniy qoidalar:
   

Ota-onalar yoki qonun bo'yicha vakillarining vazifalari. Ta’limni mablag` bilan ta`nminlash respublika va mahalliy byudjet (sarmoya) hamda byudjetdan tashqari jamg`armalar asosida bo`ladi. Ta’limni taraqqiy ettirish fondi ixtiyoriy to`lovlar (yuridik va jismoniy shaxslarning) asosida buladi. Ta’lim muassasalari xalqaro hamkorlik
imkoniyatlariga ega bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri ta’limiy muammolarni hal etish buyicha aloqalar urnatish mumkin. Qonunga mos holda birgalikda muassasalar ochish huquqi berilgan. Ta’lim qonunini buzgan shaxslar javobgarlikka tortiladi.
«Ta’lim to’grisida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash miliy dastur»i pedagogika fanining asrlar davomida tuplagan boy ilmiy va nazariy ta’minotlariga tayangan holda ishlab chiqilgan. Unda jahondagi eng ilg`or pedagogik g`oyalarning mohiyati aks etgan. Chunki pedagogika fani shaxsning har tomonlama kamol topishini: aqliy, axokiy, jismoniy va ruhiy ulg`ayishini tadqiq etib keladi. Ta’lim qonuni va milliy dasturda shaxs, uning jamiyatdagi o’rni, ilm-fan, ishlab chiqarish hamda ta’lim tarbiya muassasalarining uzviy boglikligi chukur ilmiy asoslangan. Hozirgi zamon sharoitida xalq ta’limi tizimini rivojlantirishning tamoyillari, uzluksiz ta’lim tizimi, unga kirgan muassasalarning maqsad va vazifalari aniq belgilangan. Mazkur hujjatlar shunchalik davlatning ta’lim tarbiya sohasidagi siyosatining ifodasi bo’lib kolmasdan, aniq bajariladigan, bosqichma- bosqich hayotga tadbiq etiladigan vazifalar majmui ham hisoblanadi.


Harve Greenning fikricha ta’lim tizimi bu biror xaridor uchun qilingan xizmat emas, ammo ba’zi o‘quvchilar o‘zlarini ta’lim olishga qiziqishlarini yo‘qligi va sustligi bilan ta’lim sifatini tubdan o‘zgartirib yuboradi.¹

O'zbekistonda iqtisodiy, ijtimoiy islohotlarning takomillashib borishiga mos holda ta’lim sohasi ham yangilanib borishi nazarda tutilgan.

Ta’lim sohasidagi amaliy o`zgarishlar yoshlarga beriladigan bilim mazmunining yangilanishi, ilg`or pedagogik texnologiyaldarning joriy etilishi, zamonaviy ta’lim vositalarining keng ko’lamda ko’llanilishi, yosh avlodning ma’naviy dunyosining boyishi. Kasb sir va mahoratlarini mukammal egallashlarida namoyon buladi. Respublikamizdagi barcha ta`lim muassasalari ham shaklangan, ham mazmunan o'zgarib, XXI asr talablariga mos holatda yetkaziladi. Chunki, ularda ta’lim va tarbiya oladigan yoshlar xalqimiz taqdirini yangi asrda qanday bo’lishini ifodalaydi.

2. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» to’g`risidagi qonunlarning bajarilishi. Kamchiliklar va muamolar.
   

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning yaratilishida mazkur jihatlar to’la o’rganildi. Milliy dastur asosini O’zbekistonning taraqqiyotini ta’minlay oladigan, uni jahonning ilg’or mamlakatlari darajasiga ko’tarilishiga hissa qo’shuvchi dadil, mustaqil fikrlovchi, bilimli, malakali mutaxassis, shuningdek, ijobiy sifatlarga ega bo’lgan kadrlarni tayyorlab voyaga yetkazish jarayoni tashkil etadi.

Xo’sh, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qanday hujjat? Uning mazmunida qanday g’oyalar ifoda etilgan?
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g`risida»gi Qonunining qoidalariga muvofiq, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi, jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g`ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgandir.¹
«Kadrlar taworlash milliv dasturi»ning maqsadi— ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma`naviy va axloqiy talablarga javqb beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdan iboratdir².
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ilgari surilgan maqsadni to’laqonli ro’yobga chiqarish bir qator vazifalarning ijobiy hal qilinishini nazarda tutadi. Dasturda bu boradagi vazifalarning quyidagilardan iboratligi ko’rsatiladi:
- «Ta’lim to’g`risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta’lim muassasalari hamda ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida, raqobat muhitini shakllantirish negizida ta’lim tizimini yagona o’quv, ilmiy-ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta`minlash;
- ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirayotgan demokratik huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslashtirish;
- kadrlar tayyorlash tizimi muassasalarini yuqori malakali mutaxassislar bilan ta`minlash, pedagogik faoliyatning nufuzi va ijtimoiy maqomini ko’tarish;
- kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy
va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish;
- ta’lim oluvchilarni ma`naviy-axloqiy tarbiyalashning va ma`rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish;
- ta’lim va kadrlar tayyorlash, ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o’tkazish va akkreditatsiya qilish sifatiga baho berishning xolis tizimini joriy qilish;
- yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ta’limning talab qilinadigan darajasi va sifatmi, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko’rsatishi va barqaror rivojlanishining kafolatlarini, ustuvorligini ta`minlovchi normativ, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish;
- ta’lim, fan, ishlab chiqarish samarali integratsiyalashuvini ta`minlash, tayyorlanayotgan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini, shuningdek, davlat tuzilmalari, korxonalar va tashkilotlarning buyurtmalarini shakllantirishning mexanizmlarini ishlab chiqish;
- uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimiga budjetdan tashqari mablag`lar, shu jumladan, chet el investitsiyalari jalb etishning real mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish;
- kadrlar tayyorlash sohasida o’zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqida : O’zbekistonda qabul qilingan ta’lim sohasini isloh etish va malakali kadrlar tayyorlash dasturini amalga oshirish bo’yicha o’tgan davrda bajarilgan ishlarni bugun qandaydir o’lchov va raqamlar bilan baholash juda qiyin, desam, o’ylaymanki, sizlar ham bu fikrga qo’shilasiz.
“Shu bilan birga, bu haqda so’z yuritar ekanmiz, yana bir jihatni nazarda tutishimiz lozim. Ya’ni bizning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan Dastur – bu boshqa modellarni qandaydir takrorlash yoki ulardan nusxa ko’chirish emas, aksincha birinchi navbatda rivojlangan demokratik davlatlarda to’plangan tajribani o’zida mujassam etgan va ayni paytda shiddat bilan o’zgarib borayotgan hozirgi zamon talabalarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan dasturdir” deb yuksak baholab o’tdi.