Metall bug’lari aralashmali gaz lazeri.
Metall
Yuqori FIK olishda metall bug’li gaz lazerlari alohida o’rin tutadi. Bu holda
quyi lazer sathli spontan nurlanish hisobiga bo’shamay, balki atom va molekulalar
24
bilan to’qnashuv hisobiga ro’y beradi. Ayrim metall bug’larining energetik asthi
shu kabi o’tishga imkon beradi. Bu kabi energetik sathli 27 metall kuzatilgan. Ular
orasida mis va kadmiy bug’lari qatnashgan lazerlarda FIK yuqoriroq bo’ladi.
Mis bug’li lazerlarda to’lqin uzunlikdagi lazer nurlanishi olingan. Ularning
nurlanishining o’rtacha quvvati 43,5 Vt va maksimal quvvati 200 Vt ga etadi. FIK
esa 1 % ga teng. Bu kabi lazerlar rezonatorsiz yorug’lik dastasini kuchaytiruvchi
sifatida qo’llaniladi. Lazerli proektsiyalovchi mikroskop bayon etilgan lazerga
asoslangan.
Kadmiy bug’lari aralashgan gaz lazerlarida invers bandlik holati uyg’otilgan
geliy atomlarining energiyasini kadmiy atomiga berish orqali amalga oshiriladi.
Geliy-kadmiy gaz lazerida uzluksiz rejimda lazer nurlanishi energiyasi quvvati 10-
50 mVt ga etadi. Uning nurlanish to’lqin uzunligi (ko’k soha), (ultrabinafsha soha)
ga to’g’ri keladi. FIK esa 0,1 % ga etadi.
Geliy-kadmiyli lazerning ishchi sathlari 1.4-rasmda ko’rsatilgan.
3
1
2S metastabil holatdagi geliy atomi energiyasini kadmiy atomiga
to’qnashish natijasida berib, uni ionlashgan holga keltirgach, so’ng uyg’ongan
holatga o’tkazadi.
kin
E
e
Cd
He
Cd
He
*
*
)
(
Bu holda ionizatsiya tezligi
v
r
r
k
gazokinetik kesimdan kattaroq
bo’lgan
)
10
5
,
6
(
2
15
sm
r
kesim yordamida aniqlanadi. Agar geliy atomlari
uyg’ongan va metastabil holatda
*
He
bo’lsa, uning energiyasi kadmiyni
ionlashtirishga va uni uyg’ongan metastabil holat
*
)
(
Cd
ga o’tkazishga yetarli
bo’ladi.
Razryad yordamida uyg’ongan geliy atomlari
3
1
1
0
2
2
s
va
s
kadmiyning
2
2
1
2
2
3
2
2
5
2
2
3
,
,
,
p
p
d
d
sathlarini qo’zg’otadi.
d
-sathning radiatsion yashash
s
7
10
vaqti,
p
-sathning yashash vaqti
s
9
10
atrofida bo’ladi. SHu sababli
nurlanishning quyi sathi
p
–sath
d
sathga nisbatan tezroq bo’shaydi. Bu hol
uzluksiz rejimda
d
–sathning invers bandligini saqlab turishga olib keladi.
1.4 - rasmdagi og’ma to’lqinli o’tish uyg’otish energiyasini geliy atomidan
kadmiy atomiga uzatilishini ko’rsatadi. Tik to’lqin chiziq esa quyi lazer sathini
25
nurlanishli bo’shashishini ko’rsatadi. To’g’ri chiziqlar esa yuqori lazer sathidan
quyi lazer sathiga lazer nurlanishi orqali o’tishini ko’rsatadi.
Geliy-kadmiy gazli lazerning tuzilishi.
Geliy-kadmiyli lazerning razryad trubkasi diametri 2-2,5 mm bo’lib,
uzunligi 1-1,5 m atrofida bo’ladi. Trubkadagi geliyning bosimi bir necha torr (0,5-
1 Pa) ga teng (1.5– rasm).
Dastlab geliy orqali razryad amalga oshiriladi. So’ng razryad trubkasidagi
anod (katod) yaqinidagi keng rezervuardagi
Cd
230-250 gradusgacha qizdiriladi,
razyad toki 100 mA atrofida bo’ladi.Bu holda kadmiyning massa oqimi
soat
gr
3
10
)
5
,
1
1
(
ni tashkil etib, kadmiy bug’larining bosimi
Pa
5
,
0
4
,
0
ni tashkil etadi. Kuchlanishning 4,5 kV va razryad tokining 0,1 A qiymatida
razryad trubkasining uzunlik birligidagi energiya ajralishi 3 Vt/sm ni tashkil qiladi.
Bu holda trubkasi havoda sovutish mumkin va oddiy shisha trubkadan foydalanish
mumkin.
Bayon etilgan holda to’lqin uzunlikli lazer nurlanishi quvvati 100-200
mVt ga etadi. 1 rezervuardagi kadmiy bug’latilgach, kondensatsiya orqali u 2
rezervuarda to’planadi. Tok manbasi qutblarini o’zgartirib, 2 rezervuarni qizdirib,
kadmiyni bug’latib, lazer nurlanishini olish mumkin. Kadmiy ionlarini doimiy
elektr toki yordamida gaz razryadi jarayonida tashqi elektr maydoni vositasida
yo’naltirish kataforez deyiladi.
Gazli lazerlar
1.2-rasm
E
(20,6 eV)
(19,8
eV)
3p
2p
3s
2s
3,39 mkm
1,15 mkm
632,8 nm
26
1.3-rasm
1.4-rasm
1.5-rasm
2
1
Lazer
He-Ne
Optik
Optik
3
- +
- +
1
2
4
5
s
2s
2s
441,2 nm
Cd
+
D
E
325,0 nm
p
27
Kimyoviy lazerlar.
Kimyoviy lazerlar va ularda faol muhit.
Kimyoviy lazerlar ko’proq gazli lazer bo’lib, ulardagi invers bandlik
holatiga kimyoviy reaksiya natijasida erishiladi. Qator ekzotermik oeaktsiyalar
mahsuloti qo’zg’otilgan holatda sodir bo’ladi. Kimyoviy lazerlarda faol muhit ikki
atomli molekulalarning tebranma o’tishida olinadi.Ekzotermik reaksiya natijasida
qo’zg’otiladi.
E
C
AB
BC
A
(1.5)
Reaksiya natijasida ajralgan
E
energiyaning asosiy qismi
t
E
AV
molekulaning tebranma energetik sathini qo’zg’otishga sarflanadi. Tebranma
energetik sath (daraja)
t
E
ga mos kelgan energiya miqdori , uning ilgarilanma
i
E
va aylanma xarakat energetik darajasi
a
E
ga mos kelgan energiyalardan
katta bo’ladi, bu holda ushbu munosabat o’rinli bo’ladi.
E
=
t
E
+
i
E
+
a
E
,
t
E
>
i
E
+
a
E
(1.6)
Buning natijasida muvozanatmas ikki atomli molekula gaz hosil bo’ladi. Bu kabi
ikki atomli molekulali muvozanatmas gaz ko’p sondagi tebranma o’tishga ega
bo’lgan invers bandlik holati o’rnatilgan faol muhit bo’la oladi. Invers bandlikka
olibkeluvchi reaksiyalar, undagi ajralgan energiya
E
va
t
E
miqdori, nurlanish
to’lqin uzunligi
miqdori 1.3- jadvalda ko’rsatilgan. Shu faol muhitlar va
reaksiyalar yordamida kimyoviy lazer nurlanishini olish mumkin.
Kimyoviy lazerlarni ishlash prinsipi.
Kimyoviy lazer ishini amalga oshirishi uchun ma’lum miqdordagi kimyoviy
faol bo’lgan A atom erkin radikalini hosil qilish zarur. Bu holatni hosil qilish
uchun quyidagilardan foydalaniladi (1.7– rasm).
a) moddani termik dissotsiatsiyaga olib kelguncha qizdirish,
b) dastlabki moddani fotodissotsiatsiyaga olib kelish uchun ultrabinafsha yoki
ko’rinuvchi diapazonidagi yorug’lik nuri bilan yoritish,
v) erkin radikallar hosil bo’lishi bilan kuzatiluvchi kimyoviy reaksiyalar,
g) molekulalar va elektronlar to’qnashuvi natijasida molekulalarni qisman
dissotsialovchi gaz razryadi,
28
d) elektron bilan ishchi modda molekulalarini bombardimon qilish va hokazolar
yordamida faol muhit olinadi.
Bayon etilgan radikallar va unda hosil bo’lgan molekula va atom holatlari
qaytmas bo’lgani sababli, ishchi modda miqdorini lazerni ishchi holatiga zarur
miqdorda qo’shish hisobiga saqlab turiladi.
Kimyoviy lazerlarning samaradorligini ko’rsatuvchi asosiy parametrlari
mavjud:
a) lazer nurlanishi energiyasini kimyoviy reaksiya natijasida ajralgan to’la
energiyaga nisbati bilan o’lchanuvchi kimyoviy foydali ish koeffitsieti
a
i
t
nur
nur
x
E
E
E
E
E
(1.7)
b) lazer nurlanishi energiyasini kimyoviy reaksiyani amalga oshirish uchun
sarflangan elektr energiyasiga nisbati bilan o’lchanuvchi elektrik FIK
elektr
nur
e
E
E
(1.8)
Kimyoviy
reaksiyalarni
faollashtirishda
(ekzotermik
reaksiyalarda)
sarflanadigan energiya reaksiya natijasida ajraladigan energiyadan kam bo’lishi
mumkin. Shu sababli elektrik FIK yuqridan chegaralanmaydi. Masalan: ftor bilan
vodorod (deyteriy
D
)orasidagi zanjirli reaksiyaga asoslangan lazerda
%
90
bo’lishi mumkin.
1.4-jadval
№
Reaksiya
)
(
mol
kkal
E
t
E
mkm
1
D
DF
D
F
2
33,7
0,68
4,3-5,4
2
3
4
CH
HF
CH
F
34,5
0,60
2,8-3,0
3
5
2
6
2
H
C
HF
H
C
F
39
0,62
2,8-3,0
4
3
3
2
3
3
3
)
(
)
(
CH
C
CH
HF
CH
C
CH
F
38
0,56
2,8-3,0
5
Cl
CH
HF
Cl
CH
F
2
3
37
0,68
2,8-3,0
29
6
2
2
2
Cl
CH
HF
Cl
CH
F
38
0,51
2,8-3,0
7
Br
CH
HF
Br
CH
F
2
3
35,9
0,67
2,8-3,0
8
3
2
3
3
CF
CH
HF
CF
CH
F
33,5
0,67
2,8-3,0
9
3
3
2
3
3
3
)
(
)
(
CH
Si
CH
HF
CH
Si
CH
F
40
0,50
2,8-3,0
10
11
6
12
6
H
C
HF
H
C
F
42,9
0,53
2,8-3,0
11
3
3
CCl
HF
HCCl
F
42
0,37
2,8-3,0
12
D
HF
HD
F
33,8
0,59
2,8-3,0
13
H
DF
HD
F
35,5
0,55
3,7-4,2
14
D
FD
D
F
2
31,2
0,68
3,7-4,2
15
F
HF
F
H
2
97,8
0,53
2,8-3,7
16
F
DF
F
D
2
97,8
0,56
3,7-5,0
17
H
FH
H
F
2
41,9
0,64
2,7-3,4
18
I
HCl
HI
Cl
31,7
0,71
3,4-3,8
19
I
DCl
DI
Cl
31,7
0,71
5,0-5,4
20
Cl
HCl
Cl
H
2
45,1
0,39
3,7-4,0
21
Cl
DCl
Cl
D
2
46,3
0,39
5,0-5,6
22
Br
HBr
Br
H
2
41,2
0,55
4,0-4,6
23
Br
DBr
Br
D
2
41,7
0,55
5,8-6,3
24
I
HBr
HI
Br
16,5
0,53
4,1-4,3
25
Br
HCl
HBr
Cl
15,6
0,43
3,7-3,8
26
S
CO
CS
O
85
0,85
5,0-5,6
27
SO
CO
CS
O
2
90
0,7
5,0-5,7
30
F
DF
F
D
F
DF
D
F
2
2
yoki
(1.9)
Zanjirli reaksiyaga asoslangan kimyoviy lazerda kimyoviy FIK 1 % ga teng.
Reaksiyaning molekulalarining kam dissotsiatsiyali holatida zanjirli reaksiya
davomiyligi molekulalarning o’zaro to’qnashuvi natijasida invers bandlik vaqti
buzilishidan ko’p marta katta bo’ladi. Bu lazer nurlanishiga salbiy ta’sir etadi. SHu
sababli katta quvvatli
DF
kimyoviy lazerda kimyoviy FIK 10 % bo’lishi uchun
o’rin almashtirishga asoslangan reaksiyalar hisobiga lazer nurlanishi olinadi.
DF
-kimyoviy lazerlarda impuls rejimida impuls davomiyligi 30 ns
bo’lganda lazer nurlanishi energiyasi
J
kJ
E
E
H
nur
10
2
2
3
tartibida
bo’ladi.
Uzluksiz rejimda ishlovchi
DF
lazerda faol muhitni rezonatordan
tovushquvvati bir necha kVt gva etadi.
Kimyoviy
2
CO
DF
- lazer
Kimyoviy lazerlarning uzluksiz nurlanish rejimini agz aralashmali faol
muhitda oqimli reaktsion idishlar (soplodarda) amalga oshirish mumkin.
Turg’un radikal
NO
ni molekulyar ftor
2
F
arlashtirib yondirishda, atomar
ftor
F
hosil bo’lib, u uzluksiz zanjir reaksiya markaziga aylanib, u qo’zg’algan
*
DF
molekulani hosil qiladi.
D
DF
D
F
F
NOF
F
NO
*
2
2
,
(1.10)
F
DF
F
D
*
2
(1.11)
Qo’zg’otilgan holatdagi
*
DF
ga uglerod to’rt oksidi
2
CO
qo’shiladi va natijada
DF
CO
CO
DF
*
2
2
*
(1.12)
31
reaksiya sodir bo’lib, invers holatdagi olinadi. Uni yordamida lazer nurlanishi
olinadi. Gazodinamik lazer tuzilishiga o’hshash oqimli reaktiv idish sxemasi
quyida keltirilgan (1.8 – rasm).
Ushbu lazerda faol arlashmaning
s
gr
1
sarf tezligida lazer nurlanishi quvvati
100 Vtga etadi.
CO
Dostları ilə paylaş: |