Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 3.35 

Radioaktiv çirklənmənin ekoloji-toksikoloji qiymətləndirilməsi 

 

Ekspozisiya 

dozasının 

gücü, mkP/s 

Qamma 

şüaları 

axınının 

intensivliyi, c

-1 

Çirklənmənin sıxlığı, 

kBk/m

2

 

Radioaktiv çirklənmə 

zonasının xarakteri  

 

 

137

Cs 

 

90

Sr 

1 

2 

3 

4 

5 

˂  30 

˂  225 

˂ 37 

˂  3,7 

Ekoloji təhlükəsiz zona  

31 – 50 

226 – 375 

37 – 185 

3,7 – 11,1 

Insanların sosial-iqtisadi 

statuslu yaşayış zonası  

51 – 100 

376 – 750 

186 – 555 

11,2 – 37 

 

Insanların köçürülmə 

qaydası ilə yaşayış yeri, 

kompensasiya və lqotlar 

verilir. 

101 – 180 

751 – 1350 

556 – 

1480 

38 – 111 

Insanların köçürülmə 

zonası  

˃ 180 

˃ 1350 

˃   1480 

˃  111 

Torpaqların kənd 

təsərrüfütı istehsalından 

çıxarılması və insanların 

köçürülmə zonası.  

 

 

            T

rç

 = 0,001 

.

 C

r.q

 

.

 z 

.

 d                            (3.25)  

 

burada,  0,001  –  Bk/m

2 

-dən  kBk/m

2 

-ə  keçmək  üçün  hesablama  əm-

salı; C

r.q

 – torpaqda radionuklidin qatılığı, Bk/kq; z – torpaq qatı sm-lə; d – 

torpağın qruluşunun sıxlığı, q/sm

3

.    

Misal. Torpağın 

137 

Cs və

 90 

Sr çirklənmə sıxlığını tapmaq tələb olunur.  

İlkin məlumatlar (cədvəl 3.36).   

 

Cədvəl 3.36 

Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsinin xarakteri 

 

                          Torpaq  

Radionuk. 

Miqdarı, 

Bk/kq 

Torpağın 

sıxlığı, 

q/sm

3 

Nümunənin 

dərinliyi, sm 

Gillicəli tipik qaratorpaq  

695 

47.6 

1.05 

25 

 Çəmən dəmyə mineral gillicəli     

790 

56 

1.3 

30 

     

 Həlli.  (3.25)  formuluna  görə,  cədvəl  3.43-də  verilən  məlumatları 

nəzərə almaqla, tipik qaratorpaqların sezium və stronsiumla çirklənmə sıxlı-

ğını hesablayırıq: 

90

Sr – T

rç

= 0,001. 695. 25. 1,05 = 18,2 кВк/м

2

; 

137

Cs - T

rç  

=  0,001.  47,6  x  25.  1,05  =  1,2  kBk/m

2

,  sezium  və  stronsiumla  çəmən 

362 

 

torpaqlarının çirklənmə sıxlığı: 

90

Sr - T

rç

 = 30,8 kBK/m

2

; 

137

Cs - 

  

T

rç 

= 2,2 

kBk/m

2

. 

  

 

Hesablanmış  qiymətləri  normativlərlə  müqayisə  edərək  (cədvə  3.36, 

qrafa  3  və  4),  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  bu  zona  ekoloji  təhlükəsizdir 

(qrafa 5).  

Bitkilərin torpaqdan radionuklidləri toplaması bu sıra ilə azalır: çimli-

podzol – boz-meşə - bozqır – qonur – qara torpaqlar. Bitkilərə radionuklid-

lərin  daxil  olmasını  azaldan  faktor,  torpaqda  humusun  miqdarının  artma-

sıdır.  Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinə  radionuklidlərin  daxil  olmasının  kök  və 

aeral  yolla  daxil  olmasını  fərqləndirirlər.  Radionuklidlərin  bitkilərə  aeral 

daxil olmasını aşağıdakı formulla təyin edirlər:  

T

V

C

v

a

R

C

g

bm

aç

bm









     (3.26) 

 

burada,  C

bm

  –  radionuklidin  bitkilikdə  miqdarı,  Bk/kq;  R

aç  

-  bitkinin 

aeral  çirklənmə  əmsalı,  m

2/

/kq  havada

-

quru  kütlədə;  α  –  küləklə  yayılma 

əmsalı,  m/s;  v  –  toz  hissəciklərinin  başlanan  axınının  sürəti,  m/s;  C

üm

  – 

torpağın üst qatında radionuklidlərin  miqdarı, Bk/m

3

; V

g

 – radionuklidlərin 

cazibə qüvvəsi ilə çökmə sürəti,m/s; T – bitkinin vegetasiya müddəti, sutka.  

Nümunə  kimi  cədvəl  3.37-də  uğda  və  təbii  otluqların  aeral  çirklən-

məsinə görə qiymətləndirmənin hesablanması verilir.    

 

Cədvəl 3.37 

Bitkilərin aeral çirklənməsinin xarakteristikası (Maxonko K.P., 1981) 

 

Radionuklid  

  Havada -quru kütlənin aeral çirklənmə əmsalı   

Təbii otluqlar  

                                Buğda  

   Dən 

   Küləş  

90

Sr 

          1,1 

     0,06 

      0,47 

137

Cs 

          1,5 

     0,15 

      0,42 

 

C

ae 

, Bk/kq  

90

Sr  

      4,07 (6) 

      1,85 (3) 

      0,22 (0,3) 

137

Cs

 

     

       0,25 (14) 

      2,59 (4)      

       0,92 (1,4)  

 

Qeyd: mötərizədə külək vasitəsilə qalxan,tərkibindəsezium və stronsium olan torpaq hissə-

ciklərindən  ikinci  çirklənmənin  dozası  göstərilir  (bitkidə  radionuklidlərin  ümumi  miqda-

rından, %-lə).  

     

A.N.Polevin (2000) məlumatlarına əsasən, rütubətlə təmin oluma şəraiti-

nin pisləşməsindən sezium radionuklidlərinin payızlıq buğdanın dənində və 

küləşində  toplanma  intensivliyi  daha  çox  artır.  Yəni  çimli-podzol  qumsal 

torpaqların 5 Ku/km

2 

çirklənmə qatılığında və əkinlərin 70-80% ƏR (ƏR - 

ən az rütubət tutumu) –da seziumun miqdarı təşkil etmişdir: küləşdə 83-86 

363 

 

Bk/kq; dəndə 22-23 Bk/kq; məhsuldar nəmlik 40% ƏR-dək azaldıqda – 99 

Bk/kq  (küləşdə)  və  27  Bk/kq  (dəndə).  Torpağın  çirklənməsinin  sıxlığı  15 

Ku/km

2

 -ə qədər artdıqda isə məhsulda seziumun miqdarı 3 dəfə artır.  

Torpaqdan bitkiyə  radionuklidlərin keçməsini qiymətləndirmək üçün, 

radionuklidlərin  bitkidə  olan  qatılığının  (C

pac

,  Bk/kq)  torpaqda  olana  (C

pn, 

Bk/kq) nisbətini xarakterizə edən toplanma əmsalından istifadə olunur:    

 

                    KT =C

bq

/C

tə

.                                              (3.27)   

 

Radionuklidlərin  miqrasiya  mütəhərrikliyinə  görə  aqroekosistemlərin 

təsnifləşdirilməsində keçid əmsalından  (KÖ)istifadə olunur:  

 

           KÖ = C

bq

 /T

rç 

                                              (3.28)   

 

burada,  C

bq

-  radionuklidlərin  bitkidə  qatılığı,  Bk/kq;  T

rç

  –  torpağın 

sahə vahidinə düşən çirklənmənin sıxlığı (kBk/m

2

).     

Radionuklidlərlə  torpağın  çirklənməsinə  nəzarət  səviyyəsini  təyin  et-

mək  üçün  əsas  kimi  toplanma  əmsalı  və  ya  müxtəlif  torpaqlardan  radio-

nuklidlərin kənd təsərrüfatı bitkilərinə keçmə əmsalı, eləcə də heyvandarlıq 

zəncirində  radionuklidlərin  keçmə  əmsalı  və  qida  məhsullarında  radionuk-

lidlərin yol verilən xüsusi aktivliyi götürülür (cədvəl 3.37-ə bax).  

Əkin  yerləri  üçün  torpaq  –  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri,  biçənək  və  ot-

laqlar üçün isə torpaq – rasion – heyvandarlıq məhsulları sistemində radio-

nuklidlərin miqrasiya parametrləri nəzərə alınır.    

 

Cədvəl 3.38 

Qida məhsullarında və ərzaq xammalında radionuklidlərin miqdarının 

sanitar-gigiyenik normativləri, Bk/kq  (SanPiN 2.3.2.1078-01). 

            

Məhsullar 

   Sezium – 137   Stronsium – 90  

Ərzaq istehsalı üçün dən   

70 

40 

Dənlipaxlalıların toxumu  

50 

60 

Tərəvəz, bostan  

120 

40 

Kartof  

120 

40 

Meyvələr, giləmeyvə və üzüm  

40 

30 

Balıq  

130 

100 

Ət   

160 

50 

Yumurta  

80 

50 

Süd, slivka, smetan  

100 

25 

Şəkər  

140 

100 

 

364 

 

Bu  zaman  torpağın  çirklənməsinin  sıxlığının  nəzarət  səviyyəsi  (P

nəz

, 

kBk/m

2

)  bitkidə  radionuklidlərin  xüsusi  aktivliyini  (D

ак

,  Bk/kq)  keçmə 

əmsalına KÖ bölməklə  təyin olunur:    

 

                            P

nəz

 = D

ak 

/ KÖ                                             (3.29)   

 

Müxtəlif    bitkilər  üçün  xüsusi  aktivlik SanПиH  2.3.2.1078  -  01  əsa-

sında (cədvəl 3.37) götürülür; yəni radionuklidlərlə çirklənməsinə görə tor-

pağın  aqroekoloji  qiymətləndirilməsi  verilir  və  bu  torpaqda  müxtəlif  kənd 

təsərrüfatı bitkilərinin becərilmə imkanları müəyyən olunur.  

Torpaqdan bitkiyə radionuklidlərin keçmə əmsalı eksperimentlərlə tə-

yin olunur və ya 3.38–3.39 cədvəllərində verilmiş qiymətlərdən istifadə olu-

na  bilər  (Radioaktiv  çirklənmə  şəraitində  kənd  təsərrüfatının  aparılmasına 

tövsiyyələr, 1991).    

Otlaq və biçənəklərdə torpağın çirklənməsinin nəzarət səviyyəsi müx-

təlif  otlarda  və  heyvandarlıq  məhsullarında  radionuklidlərin  keçmə  əmsal-

larını  nəzərə  almaqla  təyin  olunur.  Otlaq  torpaqları  üçün  nəzarət  səviyyə-

sinin  təyinində,  süddə  və  ətdə    SanPiN  2.3.2.1078  -  01üzrə  (cədvəl  3.39) 

radionuklidlərin yol verilən xüsusi aktivliyi  əsas kimi qəbul olunur.    

 

Cədvəl 3.39 

Aqroekosistemlərin radionuklidlərin miqrasiya  

mütəhərrikliyinə görə təsnifatı 

 

Torpaq

dan 

istifadə

nin 

növü 

 

Bitki 

Torpağın 

qranulom

etrik 

tərkibi 

                                   Keçid əmsalı  

       Stronsium -90 

    Sezium -137 

Orta 

Mini 

Mal 

Maksi 

Mal 

Orta 

Mini 

mal 

Maksi 

Mal 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

 

 

 

 

 

Çəmənl

ik 

və 

otlaqlar 

Mədəni 

otlaqların 

bitkiliyi 

 

Qumsal 

5,4 

0,8 

7,6 

3,3 

0,5 

3,7 

Gillicli 

1,9 

1,1 

3,4 

0,6 

0,4 

0,9 

Gilli 

0,2 

0,05 

0,27 

0,2 

0,03 

0,3 

Üzvi  

- 

- 

- 

6,6 

2 

10,8 

 

Çoxillik 

taxıl 

otları  

 

Qumsal 

2,5 

2,3 

2,7 

2,3 

1,8 

2,6 

Gillicəli 

1,6 

0,9 

2,7 

0,8 

0,3 

1,8 

Gilli 

0,6 

0,3 

1,1 

0,2 

0,1 

0,4 

Üzvi 

3,78 

1,07 

10 

3,2 

1,8 

3,8 

 

 Çoxillik 

paxlalı 

otlar  

Qumsal 

4,3 

2,8 

5,5 

3,5 

1,6 

5 

Gillicəli 

2,6 

1,3 

4,1 

0,8 

0,3 

1,3 

Gilli  

0,6 

0,4 

0,8 

0,4 

0,2 

0,6 

365 

 

davam 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Üzvi 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

 

 

 

 

 

 

Əkinlər     

 

 

Dənlilər  

 

Qumsal 

0,9 

0,7 

1,1 

0,3 

0,2 

0,4 

Gillicəli 

0,3 

0,07 

0,6 

0,12 

0,06 

0,22 

Gilli 

0,13 

0,07 

0,33 

0,06 

0,023 

0,14 

Üzvi 

1,7 

0,5 

4,1 

0,61 

0,17 

1,2 

Kartof 

və 

kökümey 

vəlilər  

Qumsal 

0,6 

0,33 

0,76 

0,24 

0,18 

0,29 

Gillicəli 

0,24 

0,06 

0,49 

0,1 

0,03 

0,24 

Gilli 

0,055 

0,05 

0,07 

0,014 

0,008 

0,03 

Üzvi 

1,2 

0,5 

3,4 

0,45 

0,03 

3,4 

 

Silos 

üçün 

y.b. 

 

Qumsal 

2,7 

1,4 

4,3 

2,4 

0,4 

4,4 

Gillicəli 

0,94 

0,33 

2,1 

0,35 

0,33 

0,36 

Gilli 

0,44 

0,26 

0,45 

0,19 

0,1 

0,3 

Üzvi  

- 

- 

- 

3,2 

2,2 

4,6 

 

Cədvəl 3.40 

Çəmənliklərin radioekoloji təsnifatı 

 

 

Çəmənliyin 

tipi  

 

 

Torpaq qrupu  

 

Torpağı 

qranulometr

ik tərkibi 

  

 

Keçmə əmsalı 

Torpağın kök 

qidalanan qatın 

dayarımtəmizlənmənin 

ekoloji dövrü, illər  

90

Sr 

137

Cs 

90

Sr 

137

Cs 

Dəmyə 

 

 

Mineral  

Qumsal  

5 -25 

1 – 15 

20 – 70 

50  - 90 

Gillicəli 

2 –15 

0,2 –10 

30 – 90 

90 – 110 

Gilli 

0,3-3 

0,05-0,3 

50 –100 

110 – 150 

Suvarılan 

 

Mineral  

 

Qumsal 

5 -25 

1 – 15 

25 – 50 

40 – 90 

Gillicəli 

2 -15 

0,5 – 10 

25 – 70 

90 – 110 

Gilli 

--- 

0,3 – 1 

----- 

100 – 140 

Üzvi  

Torflu 

3 - 30 

5 – 20 

20 – 40 

20 – 70 

 

Çökəklik 

Mineral  

Qumsal  

5 – 35 

3-20 

25-50 

40 – 90 

Gillicəli 

--- 

2-15 

---- 

50 – 70 

Üzvi  

---- 

10 -45 

3-30 

20-50 

33 – 80 

 

Bataqlıq  

Bataqlıq: 

Alt 

 

 

---- 

 

 

5 – 50 

 

3-30 

 

16-30 

 

18 – 40 

Aralıq 

20 -140 

15-50 

15-18 

15 – 25 

Üst  

20-150 

30-150 

13-18 

13 – 18 

 

Misal.  Otlağın  gillicəli  torpağının 

137

Cs  və

  90

Sr  –lə  çirklənmənin  nə-

zarət səviyyəsini təyin  etmək tələb olunur. Bu zaman radionuklidlərin südə 

keçməsi nəzərə alınmalıdır.  

Ilkin məlumatlar. Dəmyə çəmənliyinin gillicəli mineral torpaqları  

 üçün: КÖ = 15 (Вк/кq/ kBk/m

2

) – 

90

Sr; КÖ = 10 (göründüyü kimi ekoloji 

366 

 

 təhlükəsiz zonaya uyğun gəlir. 

Вк/кq/ kBk/m

2

) - 

137

Cs (cədvəl 1.47). Süddə radionuklidlərin miq-da-

rının sanitar-gigiyenik normativi: D

Sr

 = 25 Bk/kq; D

Sr  

= 100 Bk/kq (cədvəl 

3.40). 

Həlli.  (1.29)  formuluna  əsasən  ε  sıxlığının  nəzarət  səviyyəsini  təyin 

edirik: 25/15 = 1,7 kBk/m

2

 və seziumla: 100/10 = 10 kBk/m

2

, cədvəl 3.40-

dən  göründüyü kimi ekoloji təhlükəsiz zonaya uyğun gəlir.  

Heyvandarlıq  məhsullarında  radionuklidlərin  miqdarını  heyvanların 

sutkalıq  rasionuna  əsasən  hesablayırlar.  Heyvanların  rasionunda  radionuk-

lidlərin  miqdarı  onların  rasiondan  məhsula  keçmə  əmsalları  əsasında  təyin 

olunur.  

Kənd təsərrüfütı heyvanları üçün daha aktual qiymətləndirmə, yemdən 

radionuklidlərin  xroniki  (uzunmüddətli)  daxil  olması  şəraitində,  daxili  şüa-

lanma dozasıdır. Hesablama aşağıdakı formula ilə aparılır:   

 

                                  P

β

=51,2

.

ε

c

.

(μ/m),                                     (3.30)  

burada,  P

β

  -  orqanlarda  udulma  dozasının  gücü,  hansı  ki,  radio-

nuklidlər toplanır (rad/sutka);  ε

c

  - β – hissəciklərin orta enerjisi, MeB/rasp.; 

μ – orqan və ya toxumada radionuklidin aktivliyi, mkKu; m – orqan və ya 

toxumanın kütləsi, qr.    

Misal. Yemlə xroniki daxil olan 

137

Cs –un buzovun qara ciyərlərində 

daxili şüalanmanın sutkalıq dozasını hesablamaq tələb olunur.  

Ilkin  məlumatlar.  Kütləsi  m  =  1800  qr.  olan    qara  ciyərdə    μ  =  0,18 

mkKu  sezium  olur  (yəni  1.10

-7

  Ku/kq  qara  ciyərdə);  sezium  -137-nin  β  – 

hissəciklərinn orta enerjisi  ε

c 

 = 0,195 MeB.  

Həlli.  (3.30)  formuluna  görə  udulan  dozanın  gücü  hesablanır:  P 

β

  = 

51,2 . 0,195 x (0,18/1800) = 0,001 rad/sutk. 

Tərkibində  radionuklidin miqdarı  ən az olan məhsulun alınması  üçün 

aqrotexniki və aqrokimyəvi üsullar sistemini tətbiq etmək lazımdır:  bataqlıq 

ərazilərin qurudulması; torpağın xüsusi becərilməsi; turş torpaqların əhəng-

ləşdirilməsi; verilmiş regiona tövsiyyə olunan dozadan artıq fosfor gübrələ-

rinin  verilməsi;  üzvi  gübrələrin  40  t/ha  və  daha  artıq  verilməsi;  radionuk-

lidləri  ən  aşağı  səviyyədə  toplayan  bitki  sortları  və  növlərinin  götürülməsi. 

Kənd təsərrüfat məhsullarının emalı da radionuklidlərin miqdarının azalması 

ilə müşaiət olunur.  

 

3.9. Torpağın kipləşməsindən məhsul itkisinin hesablanması

  

Enerji  tutumlu  emalın  müasir  sistemi  texnikanın  tarladan  dəfələrlə 

keçməsini  tələb  edir,  bunlar  da  torpağın  həddən  artıq  kipləşməsi  və  erozi-

yaya  uğramasını  gücləndirir.  Maşın  və  traktorların  hərəkət  sistemləri 

367 

 

becərilən  tarlaya  20-60%    təsir  edir.  Bəzi  işçi  sahələr  3-9  dəfə  artıq  təsirə 

məruz  qalırlar.  Bəzi  hallarda  torpağın  təkərlərlə  kipləşdirilməsi  torpağın 

becərilmədəki müqavimətini 1,9 dəfə üstələyir, torpaqda qalan deformasiya 

isə 1 m-ə qədər dərinliyə  işləyir. Müəyyən olunmuşdur ki,  torpağın  ən çox 

kipləşməsi təkərli, ən az kipləşmə isə tırtıllı traktorların izindən yaranır.   

Yamaclarda  və  suayrıclarında  aparılan  müşahidələr  göstərmişdir  ki, 

nəmliyi  22-26%  və  kipliyi  0,89-1,02  q/sm

3

  olan  tarlada,  traktorun  hərəkət 

sisteminin  təsiri  altında  həm  yamacdan,  həm  də  suayrıclarından  traktorun 

bir dəfə keçməsindən 1,18-1,22 q/sm

3

, üç dəfə keçdikdə isə 1,29-1,33 q/sm

3

 

–a  qədər  kipləşmə  yaranır.  Həmçinin,  müəyyən  olundu  ki,  məsələn,  qələ-

viləşmiş  yuyulmamış  və  ortayuyulmuş  qaratorpaqlarda  payız-qış-yay  döv-

ründə mədəni kipləşdirmədən sonra yaranmış kipləşmə parçalanmır. Ümumi 

məsaməlilik kipləşməmiş  yuyulmamış qaratorpaqlarda   60-62% təşkil  edir. 

Traktorun bir dəfə keçməsində torpağın kipləşməsindən sonra ümumi məsa-

məlilik  54-55%  yuyulmamış,  52-53%-dək  ortayuyulmuş  qaratorpaqlarda 

azalır.  Traktorun  üç  dəfə  keçməsində  torpağın  məsaməliliyi  uyğun  olaraq, 

50-51 və 49-50%-dək azalır. Torpağın aqreqat vəziyyəti onun strukturunun 

kipliyinin artmasından asılı  olaraq pisləşir. Belə ki,  traktorun bir dəfə keç-

məsindən qaymalaşmış  hissəciklərin (10 mm -  dən böyük) miqdarı artır və 

yuyulmamış qələviləşmiş qaratorpaqlarda 0-10 sm torpaq qatında 25%, orta-

yuyulmuşda  –  31%-ə  çatır  (təbii  strukturu  uyğun  olaraq,  13,4-13,9%-dir). 

Traktorun üç dəfə keçməsindən sonra torpağın qaymalaşması 48,6%-ə qədər 

artmışdır.  

Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  əksəriyyəti  həm  torpağın  çox  narın,  həm 

də izafi kipləşmiş vəziyyətinə mənfi reaksiya verir. Maksimal məhsuldarlığı 

isə optimal kiplikdə verir  (cədvəl 3.41).     

        

Cədvəl 3.41 

Kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün torpaq struktrunun optimal kipliyi 

 

Torpaqlar  

Yazlıq buğda, 

yulaf, darı,arpa 

Qarğıdalı 

Şəkər 

çuğunduru 

Kartof 

Çimli-podzol ağırgillicəli  

1.1-1.3 

1.1-1.3 

1.2-1.4 

1-1.1 

Qələviləşmiş  ağırgillicəli  qa-

ratorpaqlar  

1.2-1.3 

1.2-1.3 

1.10-1.2 

0.9-1.1 

Adi  ağırgillicəli  qaratorpaq-

lar 

1.1-1.2 

1.2-1.3 

- 

0.9-1.1 

Qonur ağırgillicəli  

1.3 

1.2-1.3 

1.1.1 

- 

     

Torpağın  optimala  yaxın  olan  kipliyini  saxlamaq  üçün,  onun  nəmli-

yindən asılı olan yol verilən təzyiqə riayət etmək lazımdır. Torpağın nəmliyi 

nə  qədər  yüksəkdirsə,  digər  bərabər  şərtlərdə,  yol  verilən  təzyiq  az  olma-

368 

 

lıdır.  Məsələn,  boz-meşə  ağırgillicəli  torpaqlarda  0-20  sm  dərinlikdə  26-

32%  nəmlikdə,  yol  verilən  təzyiq  80-90  və  40-50  kPa  (kilopaskal),  tipik 

ağırgillicəli qaratorpaqlarda isə şum qatının nəmliyi 31, 26 və 21% lduqda, 

yol verilən təzyiq, uyğun olaraq: 40-60, 80-100 və 120 kPa təşkil etməlidir. 

Buna    görə  də,  tırtıllı  və  ya  elastik  şinləri  olan  təkərlərdən  istifadə  etmək 

daha əlverişlidir. Bu zaman torpağa düşən maksimal təzyiq norma daxilində 

olur (cədvəl 3.42).