ZabiTƏ teymurlu

2.8.   Əmək alətləri, müxtəlif əşyalar  və onların 
hissələrinin adları 
Anaxdar// Anahtar. Azərbaycan dilinin Başкеçid, Borçalı şi-
vələrində  “açar”  mənasında  işlənir:  Qapıyı anaxdarnan qıfılla, gəl 
(Borçalı) (7, 23). 
İ.Z.Eyuboğlu anahtar sözünü yunan dilindən alınma söz hesab 
edir: ankhtora/anaikterion sözündən əmələ gəlmişdir. Türk dilinin 
xalq  şivələrində:  inahtar, enehter, anaktar, enağtar, enahdar və  b. 
şəkilləri işlənir (80, 30).  
Türk ədəbi dilində də anahtar sözü “açar” mənasında işlənir 
(75, 53): Simеranya кâşifinin yazıhanеsinе anahtar uydurmaкta bе-
nim ahlâкıma ayкırı hiç bir noкta görеmiyorum (137, 19). 

---

Azərbaycan dilinin dialekt leksikası 

 
51
 

 
Balgöz. Bu söz Azərbaycan dilinin Qazax dialektində “daş sın-
dırmaq üçün çəkic” mənasını ifadə edir:  Daş qırma: gederem, balgö-
zü maηa ə:ti (7, 38). 
Türk ədəbi dilində balyoz “ağır, böyük, uzun saplı çəkic” məna-
sında işlənir (75, 108). Yunanca barios(ağır) sözündən baryos/balyoz 
əmələ gəlmişdir. Anadolu türkcəsində, xüsusilə, xalq şivələrində var-
yos, varyoz, baryos şəkilləri işlənir. Türk ədəbi dilinə keçişi Anado-
luda danışılan Rum dilinin təsiri ilədir (80, 72). 
Çapa. Bu leksik vahid Azərbaycan dilinin Gədəbəy, Kəlbəcər şi-
vələrində “kətmən” mənasını ifadə edir: Çapeynan qartopun, qarda-
lının  alasını  vuroylar;  Qartofun  divini  çapeynan  doldur  (Gədəbəy) 
(7, 89). 
Türk ədəbi dilində çapa “bağça və tarlada torpağı belləmək üçün 
istifadə olunan, bir tərəfi düz, digər tərəfi çəngəl şəklində olan bağ-
ban aləti, kətmən” mənasında işlənir (75, 209): Yarın sabah çapaya 
gideceğiz (68, 525). İ.Z.Eyuboğluna görə çapa sözü ya yunan mən-
şəli tsapi sözündən, ya da italyan mənşəli zappa sözündən əmələ 
gəlib. Anadolu türkcəsinə də Anadoluda danışılan yunan dilindən 
keçməsi təbiidir. Türk ədəbi dilində gəmiçilikdə istifadə olunan ça-
pa sözü bəzi mənbələrdə italyan mənşəli göstərilib. Lakin “bel, tarla 
beli” mənasına gələn çapa ilə “gəmi dəmiri” olan çapa fərqli keyfiy-
yətdədir. İtalyanca  zappa sözü  “bel, kürək, kətmən” mənasına da 
gəlir,  ancaq  daha  çox  dənizçilikdə  geniş  yayılmışdır.  “Tarla  beli” 
mənasına gələn çapa isə xalq şivələrində yer alır. İ.Z.Eyuboğluna 
görə zappa dənizçılikdə “kətmən”i, tsapi kənd təsərrufatındakı “kət-
mən”i əmələ gətirdi (80, 130). Çapa sözü leksik şəkilçi alaraq çapa-
lamax şəklində Azərbaycan dilinin Gədəbəy şivəsində “kətmənlə-
mək, kətmənlə alaq vurmaq” mənasında işlənir: Zavah duruη gediη, 
yarımçəx qoyduηηuz yeri çapale: η (7, 89). 
Türk ədəbi dilində çapalamak “torpağı kətmənləmək, kətmən-
lə belləmək” mənasını ifadə edir (75, 209). Çapa leksik vahidinin türk 
ədəbi dilində müxtəlif leksik şəkilçilər qəbul etmiş variantları da 
mövcuddur: Çapacı, çapalamak, çapalanmak, çapalatmak...(80,130). 
Qeyd etmək lazımdır ki, dilimizdəki bütün sadə feillər milli söz-
lərdir, adətən, azhecalı (bir, iki hecalı) olur. Bəhs etdiyimiz çapmaq 

---