Zahiriddin muhammad bobur nomidagi

II.ASOSIY QISM
1. Ğaznaviylar davlatining tarix sahnasiga kelishi
Fors tarixchisi Gardiziyning "Zayn al-axbor" ("Xabarlar koʻrki") asarida (1050—1052) yozilishicha, 1025-yilda Samarqandning janubida oʻsha davrning 2 buyuk hukmdori: Mahmud Gʻaznaviy va Qoraxoniylar tamgʻachxoni Qodirxon oʻrtasida tarixiy uchrashuv boʻlgan. Ikki oʻrtada shartnoma tuzilib, unga koʻra Qoraxoniylarning Samarqanddagi noibi Alptegin Movarounnahrga qaytarib olinib, Qodirxonning oʻgʻli Yiganteginga berilgan. Tazyiqqa uchragan 4 ming oʻtovli oʻgʻuz xonadonlari (Saljuqning avlodlari) Mahmud Gʻaznaviyning ruxsati bilan oʻsha yili Nurota atrofidan Xurosonga koʻchirilgan. Mahmud Gʻaznaviy Qoraxoniylar bilan oʻz mavqeini mustahkamlab, asosiy eʼtiborni Shimoliy Hindistonni oxirigacha zabt etishga qaratgan. U Panjob va Kashmir viloyatlariga 17 marta harbiy yurishlar uyushtirgan (1002—1028). Mahalliy aholini islom diniga kiritgan. Uning harbiy safarlarida Beruniy hamkorlik qilgan. Beruniyning mashhur "Hindiston" (1030—1031) asari ushbu safarlar natijasida vujudga kelgan. Mahmud Gʻaznaviy arab va pahlaviy (fors) tillarini puxta bilgan, turkiy tilda sheʼrlar bitgan. Oʻz davlatining poytaxti Gʻaznada nodir kitoblardan katta kutubxona toʻplagan. Bu davrda islom madaniyati rivojlanishi va islom dini tarqalishiga katta hissa qoʻshgan. Xususan, oʻz saroyida 400 dan ortiq olimlar, shoirlar va sanʼatkorlarni (Beruniy, Unsuriy va boshqalarni) toʻplab, ularga homiylik qilgan. Qudratli va jangovar harbiy qoʻshin hamda dengiz flotiga ega boʻlgan. Gʻaznada vafot etgan, qabrida maqbara oʻrnatilgan. Sharq allomalarining asarlarida Mahmud Gʻaznaviy adolatli va fuqaroparvar podsho, dushmanga nisbatan shafqatsiz sarkarda sifatida tasvirlanadi.
Gʻaznaviylar davlati – Xuroson, Shimoliy Hindiston hamda qisman Movarounnahrda (X-XII asrlarda) yashagan turkiy davlat.
Gʻaznaviylar davlatiga Alpteginning gʻulomi va kuyovi Sabuktegin asos solgan. Davlat nomi saltanatning poytaxti Gʻazna shahri nomidan olingan. Turkiy gʻulomlar xizmatlari evaziga somoniylardan Xuroson va Afgʻonistonning turli viloyatlari (Gʻazna, Kobul va boshqalar) ni boshqarish huquqini olganlar. Sabuktegin Gʻazna viloyatining noibi va qoʻshin amiri qilib tayinlangach (977), u bu mulklarni mustaqil boshqarishga kirishgan. 994–995 yillarda Xurosonda boʻlib oʻtgan 2 jangda somoniylar amiri Nuh ibn Mansur va noib Sabuktegin boshchiligidagi birlashgan qoʻshin isyon koʻtargan turk sarkardalari Abu Achi Simjuriy (Abulhasan Simjuriynint oʻgʻli) va Foyiq qoʻshinlarini tor-mor keltirish jarayonida Sabukteginning siyosiy nufuzi yanada ortadi.
Gʻ.d ning eng kuchaygan davri amir Sabuktegin, ayniqsa, sulton Mahmud Gʻaznaviy hukmronligi yillariga toʻgʻri keladi. 11-asr boshlariga kelganda Musulmon Sharqining eng qudratli davlatlaridan biriga aylangan Gʻaznaviylar davlatining chegaralari gʻarbda Ray va Isfahon shaharlari, Kaspiy dengizi hamda shim.-gʻarbda Xorazm va Orol dengizigacha choʻzilgan, sharqda esa Shimoliy Hindistonning kattagina qis-mini oʻz ichiga olgan va jan.da Balu-jistongacha yetgan edi. Mahmud Gʻaznaviy somoniylar sulolasi barham topgach, ularning Xurosondagi butun hududini, keyinchalik Xorazm davlatini (1017) ham oʻz saltanati tarkibiga qoʻshib olgan. Biroq Janubiy Toxariston (hozirgi Shimoliy Afgʻoniston)dan tashqari Shimoliy Toxariston (hozirgi Surxondaryo viloyati va Janubiy Tojikiston) hududini ham egallash uchun gʻaznaviylar kurash boshlaganlarida qoraxoniylar bilan ularning manfaatlari oʻzaro toʻqnashdi. Keskin kurashlar natijasida Chagʻoniyon va Termiz gʻaznaviylarga boʻysundirilgan. Gʻaznaviylar bilan qoraxoniylar davlati oʻrtasidagi chegara Amudaryo deb eʼtirof qilingan. 1024–1025-yillarda Mahmud Gʻaznaviy Termiz yaqinida Amudaryoni kechib oʻtib, temir darvoza (Temir qopqa) orqali Sugʻdga hujum qilgan va Samarqandgacha borgan. Bu harbiy yurishlar natijasida Omul (Chorjo'y)gacha boʻlgan viloyatlar qoraxoniylar hukmronligidan chiqib, gʻaznaviylar taʼsiriga oʻtgan. Bu davrda Gʻaznaviylar davlati Sharqdagi yirik musulmon davlatiga aylangan edi. Biroq, Mahmud Gʻaznaviyning oʻgʻli va valiahdi Masʼud Gʻaznaviy hukmronligi davrida (1030–1041) Gʻaznaviylar davlati oʻz qoʻl ostidagi hududlarni birin-ketin qoʻldan chiqarib, asta-sekin tanazzulga yuz tuta boshladi.
11-asr oʻrtalaridan boshlab gʻaznaviylarning asosiy raqibi saljuqiylar boʻldi.
Gʻaznaviylar davlati tarkibidan 1-boʻlib Xorazm ajralib chiqdi. Gʻaznaviylarning xorazmdagi noibi Oltintosh vafot etgach (1032), uning oʻgʻli Horun gʻaznaviylarga qarshi isyon koʻtardi (1034). U saljuqiylar va qoraxoniylar bilan doʻstona aloqa oʻrnatib, Xorazmni gʻaznaviylardan mustaqil deb eʼlon qilgan. Bu paytda qoraxoniylar va gʻaznaviylar oʻrtasida Chagʻoniyon, Xuttalon, Termizni egallash uchun yana keskin kurash boshlangan.
Marv yaqinidagi Dandanakon jangi (1040-yil may)da Masʼud Gʻaznaviy qoʻshini saljuqiylardan yengilgach, gʻaznaviylar Xurosonni butunlay qoʻldan chiqarishdi. Magʻlubiyatga uchragan sulton Masʼud Gʻaznaviy Gʻaznaga qochgan va keyinchalik fitnachilar tomonidan oʻldirilgan (1041). Taxtga Masʼudning ukasi Muhammad oʻtirgan. Lekin Masʼudning oʻgʻli Mavdud (hukmronlik davri: 1041–1048) amakisi muhammadning qoʻshinini yengib, uni oʻldirgan va taxtga oʻtirgan. Sulton Mavdudning Amudaryo yuqori qismidagi viloyatlarni qaytarib olishdagi saʼy-harakatlari natijasiz tugagan. Sulton Farruxzod (hukmronlik davri: 1053–1059)ning harakatlari bir muncha samarali boʻlib, u ketma-ket ikki jangda saljuqiylar qoʻshinini magʻlubiyatga uchratdi. Lekin keyinchalik Alp Arslon gʻaznaviylarni yengishga muvaffaq boʻldi. Ikki oʻrtada tuzilgan bitim (1059)ga muvofiq, gʻaznaviylar Movarounnahr va Toxaristonga boʻlgan har qanday huquqlarini yoʻqotdilar. Ularning hududi Gʻazna viloyati va Shimoliy Hindistonning bir qismi (Panjob va boshqalar) bilan cheklanib qoldi. Bu hudud ham 12-asr boshlaridan boshlab asta-sekin qisqarib bordi. 12-asrning 60-yillarida Gʻuriylar davlati gʻaznaviylarni Shimoliy Hindistonga butunlay siqib chiqardilar, poytaxt Gʻaznadan Lohurga koʻchirildi (1161). Gʻuriylar davlati hukmdori Gʻiyosiddin Muhammad qoʻshini Lahorni bosib olgach, Gʻaznaviylar davlati butunlay tugatildi (1186).
Davlatni boshqarish. Gʻaznaviylar davlatida boshqaruv tizimi oʻzining murakkabligi bilan diqqatni jalb etadi. boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Dargohga oliy hukmdor faoliyati bilan bogʻliq xizmatlar va amallar kirgan. Gʻaznaviylar davrida hojiblik xizmatining oʻrni alohida eʼtiborga loyiq. Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdorning hujjatlarini yurituvchi), pardador (mahram; xufiya ishlarni bajaruvchi), martabador (saroydagi oʻrta amaldor), xazinachi, joma xona va farrosh kabi mansab va xizmatlarning oʻrni katta boʻlgan.
Devonlar ijroiya idoralari boʻlib, oʻsha davr manbalarida 5 ta devon nomi uchraydi. Ular vazir devoni (bosh vazir devoni); harbiy ishlar devoni; elchilik va boshqa rasmiy tadbirlarni yuri-tish devoni; moliya devoni; pochta-xa-bar devoni.
Viloyat boshligʻini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. viloyatlardagi boshqaruv ishlarni amid olib borgan. Shahar boshligʻini rais deb ataganlar. Shahar miqyosida shih-na, kutvol (qalʼa komendanti), sohibi devon (maʼmuriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat koʻrsatganlar.
Gʻaznaviylar davlati qudratli harbiy qoʻshinga ega edi. Oliy qoʻmondonlik hukmdorning ixtiyorida boʻlgan. Bosh qoʻmondon – sipohsolor esa sulolaning eng ishonchli vakili yoxud shu xonadon aʼzosi hisoblangan. Mas, Mahmud Gʻaznaviy sipohsolor mansabiga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkar-boshilar salor, oʻrta darajadagilari sarhang deyilgan. Harbiylar oʻz pochta-xabar va qozilik xizmatlariga ega boʻlgan. Gʻaznaviylar qoʻshinida harbiy kemalar (daryo va dengiz floti) ham mavjud edi.
Madaniyati. Gʻaznaviylar davlatida ilm-fan va madaniyat, xususan, adabiyot rivojlangan. Mahmud Gʻaznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan va oʻzi sheʼrlar bitgan. Uning saroyida 400 dan ortiq olim, shoir va sanʼatkorlar toʻplanib, faol ijod bilan shugʻullanishgan. Abu Rayhon Beruniy, shuningdek, Farruxiy, Unsuriy, Manuchehriy kabi shoirlar, Nosir Xusrav, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy shular jumlasidan boʻlib, Gʻaznada yashashgan. Beruniy oʻzining "Qonuni Masʼudiy" va Bayhaqiy oʻzining "Taʼrixi Masʼudiy" asarlarini Masʼud Gʻaznaviyga bagʻishlashgan. Firdavsiy mashhur "Shohnoma" dostonini Mahmud Gʻaznaviyga taqdim etgan. Biroq buyuk tabib Abu Ali ibn Sino Gʻaznaga – sulton saroyiga borishdan bosh tortgan. Shimoliy Hindistonni islomlashtirish va turklashtirish jarayoni aynan Gʻaznaviylar davridan boshlangan.
Gʻaznaviylar davlatida qurilish va meʼmorchilikka ham katta eʼtibor qaratilgan. Gʻazna, Balx, Nishopur, Lohur va boshqa shaharlarda koʻplab madrasalar, masjidlar, xonaqolar, saroylar va bogʻlar qurilgan, kutubxonalar faoliyat koʻrsatgan. Xususan, poytaxt Gʻazna shahri gullab-yashnagan.
X asr oxirlariga kеlib Movarounnahr hududida turkiy xalqlar sulolalarining hukmronlik mavqеi borgan sayin kuchayib boradi. Ular o`z tarixlari davomida birin-kеtin bir qancha davlatlarni tashkil etdilar. Bu xalqlarning davlatchilik an'analari islom dinini qabul qilganlaridan so’ng ham davom etdi. Ana shunday musulmon — turk davlatlaridan biri- g’aznaviylar davlati edi. Bu davlatning qamal toshini Alptakin qo’ydi. Sabuqtakin davrida g’aznalilar quyoshi chiqqan bo`lsa, Mahmud G’aznaviy podsholigi yillarida eng porloq va qudratli kunlarni o’z boshidan kechidi.
X asrga kelib G’azna shaxrining mavqеi har tomonlama ortdi va turkiy sarkardalarning diqqatini o`ziga torta boshladi. G’azna mamuriy-siyosiy jihatdan somoniylarga qaram edi. Biroq G’azna hukmdorlari aloxida mustaqil davlat bo`lib ajralib chiqish ishtiyoqi bilan yashaganlar.
Bu ishga birinchi marta astoydil kirishgan shaxs somoniylar lashkarboshisi turk g’ulomlaridan bo`lgan Alptakindir. U 962 yilda mahalliy hokimni ag’darib tashlab G’az-nada o`z hukmronligini o’rnatdi. G’aznada, hokimiyatni qo’lga olib mustaqil davlat barpo etishga ikkinchi marta urinish 977 yilda g`oyatda qobiliyatli va idrokli xukmdor Sabuqtakin tomonidan amalga oshirildi. Sabuqtakin Alptakinning g’ulomi bo’lib, uni Alptakin Nishopur shaxrida qul bozoridan sotib olganligi ta'kidlanadi.
Mahmud G’aznaviy va uning o’g’li Masud dеvonxonasida xizmat qilgan tarixchi olim Abul Fazl Bayhaqiy «Masud tarixi» kitobida qiziq bir voqеani kеltiradi. Uning yozishicha, bu xikoyani hijriy 450 (milodiy 1057) yilning yoz faslida unga alloma Abul Muzaffar Alani aytib bergan. Bu hikoyatga ko`ra, amir Voziy uning bobosiga xiroj solig’ini kamaytirib, imtiyoz bergan ekan. Bobosi amir Sabuqtakin boshchiligidagi ko’shinda xizmat qilar ekan. Bobosi amir Sabuqtakinni istе'dodli sarkarda, somoniylarga Hindistonni zabt etib bergan fotih, oqko’ngil va odil inson dеb ta'riflaydi. Abul Muzaffar bobosinyng bunday hikoyasini kеltiradi: «Hirotda janglarni tugallab, Nishopurga yo`l olganimizda oda'tga ko`ra har kuni somoniylarning va xurosonliklarning amirlari namozdan so`ng adolatli (amirsipohsolor) Sabuqtakin saropardasi (chodiri) yaqiniga kеlib, uning tashqariga chiqishini otda utirgancha kutib turishardi. Amir Sabuq­takin chodiridan chiqishi bilan (uning hurmatiga) barchamiz otdan tushardik va u o`z otiga minganidan so`nggina biz ham yana otlanar edik. So`ng yana yo`limizda davom etar edik Xokistar dеgan joyga еtganimizda amir Sa­buqtakin to’xtam qilib, arzgo’ylarni qabul qildi va kambagallarga sovg’alar ulashdi. Shom nomozidan so`ng amir va hamroxlari yana yo`lga otlandik. Qirli, adirli bir joyga еtganimizda amir Sabuqtakip ot choptirib, aylanib, nimanidir qidira boshladi, bir payt «Topdim!» dеb hayqirdi. So`ng yomnidagi besh-olti nafar g’ulomga «Mana shu yerni kavlanglar, dеb amr qildi. G’ulomlar birmuncha kovlashgach, zang bosib kеtgan bir tеmir qoziqni topishdi. A'yonlari amr Sabuqtakindan: «Bu nimaq Nе bo`lyapti o`ziq» dеb so’radilar. Amir ularga qullik chog’larida boshidan o’tgan qizik bir voqeani gapirib berdi. Aytishicha, ularning turkistonlik xo’jayini Sabuqtakinni va yana u uchta qulni sotish uchun Jayxundan o’tib, Shopurgon va G’uzg’onon tarafga xaydab boribdi. G’uzgonon amiri quvvat qullardan еttitasini sotib olibdi. Sabuqtakin va yana olti qulga haridor chiqmaydi. Xoja qullarni boshqa shaharga xaydab boribdi. Xo’jayin Marvarrud va Saraxs bozorlarida yana to’rtta qulini sotibdi. Sa­buqtakin bilan ikkita qulga bu bozorda ham haridor chiqmaydi. Xoistaraga еtgunlaricha Sabuqtakin mingan otlardan uchtasi mayib bo’libdi. Xo’jayin achchiqlanib, otlarning egarlarini Sabuqtakinningеlkasiga ortibdi. Nishopurgacha yayov yurgizaman, dеb do’q uribdi.
Sabuqtakin o`zini hech kim sotib olmagani uchun qayg’urib, tolеi pastligidan o’kinibdi. Shu kuni kеchasi Sabuq­takin tushida Hizr alayxissalomni ko’ribdi. Hazrati Hizr undan hol-axvol so’rab: «Qayg’urma, yadin orada qullikdan qutulasan, ulug` va mashxur odam bo’lib kеtasan, vaqti kеlib, yana shu yerlardan o`tayotganingda katta man-sabdorlar ham sеnga xizmatda bo`lishadi, ammo yuksak martabalarga erishganingda odamlarga faqat yaxshilik qilgin, ana shunda umring uzoq va kuch-qudrating ziyoda bo`ladi» dеb, duo qilibdi. Sabuqtakin yarim kеchasi uyg’onib kеtib, ko`rgan tushidan ta'sirlanib, taxorat oladi va xudoga shukronalar aytib tonggacha ellik rakaat nomoz o’qib, yiglaydi. Shunda vujudi kuch-quvvatga to’ladi. So`ng karomat mo'jiza yuz bergan joyni eslab qolish uchun otning qozig’ini adirlar orasiga qoqib kеladi.
Ertalab, hamma uyg’onganida, otning qozig’ini yuqotgani uchun xo’jayini Sabuqtakinni kaltaklaydi va bu noshud qulni endi duch kеlgan odamga so’ragan baxosiga bervoraman, dеb tantanavor qasam ichadi. Xo’jayin Nisho­purgacha ikki qulini otliq Sabuqtakinni piyoda xaydaydi. Nishopurda bu uchchala qulni somoniylar xukmdori Nuxning sipoxsolori amir Alptakin sotib oladi. Shundan so’ng Sabuqtakin jangu jadallarda va tinch paytlarda shijoati, xalolligi, adolatli ish tutishi tufayli navkarlikdan bosh qo’mondonlik — sipohsolorlik darajasigacha etadi.
Mahmud G’aznaviyning otasi amir Sabuqtakin yaxshi jangchilardan tashqari oqko’ngil, mеxr-muruvvatli inson ekkanligini ko’rsatuvchi yana bir voqea ibratlidir. Bu garoyib voqea ham Abul Fazl Bayhaqning “Mas’ud tarixi” kitobida keltirilgan. Bu voqeani Abul Fazlga o`sha yili (1057) do’sti Abdul Malik Mustavfiy aytib bergan. Sabuqtakin Bust shaxrini qo’lga kiritib shaharning fozil, donishmand kishilarini o`ziga yaqin tutib, ularga lutf- marhamad ko`rsatgan. Ana shunday fozil kishilardan biri olim Abdul Malik Mustavfiyning otasi Axmad Mustavfiyga tong’otar suhbatlarning birida Sabuqtakin quyidagi hikoyani aytib bergan. Bir kuni Sabuqtakin shom nomoziga yaqin Balx qirlarida ov qilayotganida ona-bola kiyiklarni ko’rib qoladi. Uchqur otida quvlab, kiyikning bolasini tutib oladi. Nomoz vaqti yaqinlashganida o’ljani egariga bog’lab, uyiga qayta boshlaydi; Bir oz yurgach, ortidan kiyikchaning onasi ma'rab kеlayotganini eshitadi. Amir ko’nglida kiyikning onasini ham tutib olishni o’ylab, ortiga qaytadi. Korong’i tushgunicha uni nеcha bor quvlab, tutolmay saroyga kaytganida ona kiyik yana ma'rab ergashib kеlaveradi. Oxirida amir Sabuqtakin ona kiyik bo`zlayotganiga raxmi kеlib, kiyikchani qo’yib yuboradi. Ona-bola kiyiklar quvonib, chopqillab, ko`zdan g’oyib bo`ladi. Shu kuni kеchasi ham amir karomatli tush ko`radi. Tushida donishmand bir muysafid uni rahmdilligi uchun «Umring uzun, toju davlating mustahkam bo`lsin», dеb duo qiladi. Abul Fazl Bayhaqiy kitobida Sabuqtakinning bu ishini Tavrotda tasvirlangan Musе payg’ambarning qo`zichoqqa muruvvati bilan taqqoslaydi»^[1]. Sabuqtakin ko`p o’tmay Kobul daryosi xavzasidagi yerlarni, kеyin esa Xurosonning katta qismini qo’lga kiritadi va 997 yilda vafot etadi.
Sabuqtakin vafotidan so`ng hokimiyat tеpasiga Sabuqtakinning katta o’gli Mahmud kеlishi kerak edi. Ammo ota taxt vorisligini kichik o’g’li Ismoilga bashorat qilgandi. Ismoil taxtni 7 oy boshqaradi, xolos. Tabiatan bеtadbir, kaltafahm, takabbur va landavur taxt vorisi viloyat hokimlarining isyonu xurujlariga bardosh bera olmadi. Bundan foydalangan Maxmud katta ko’shin bilan G’aznaga bostirib kirdi va taxtni egalladi. U tarixda Maxmud G’aznaviy nomi bilan shuxrat topdi va gaznaviylar sulola-siga asos soldi. Sho’rolar davrida Maxmud G’aznaviy faoliyati tarixda faqat qora buyoqlarda yoritildi, uni bosqinchi, jallod va saxroyi sifatida baholadilar. Xolbuki «Siyosatnoma», «Chahor maqola» (XII asr) «Jomе ul-hikoyot», «Lubob-ul-albob» (XIII asr), «Miftoxul-adl» (XVI asr) va boshqa asarlarda, to’plam va solnomalarda, tarixiy kitoblar tarkibiga kiritilgan xikoyatlarda sulton Maxmud G’aznaviy adolatli, fuqaroparvar, tadbirkor, sermuloxazali va kеlajakni oldindan ko`ra biladigan har qanday murakkab muammolarni aql bilan odilona xal etishga intiladigan shoh sifatida tasvirlanadi. Nizom ul-mulk qiziq bir ibratli voqeani xikoya qiladi: — Kunlardan bir kun G’azna nonpazlari ishlamay, novvoyxonalarning eshigini berkitib qo’yibdilar. Bundan bеva-bеchora, xususan qalandarlar aziyat tortibdilar. Ular to’planishib Sulton Maxmud xuzuriga arzga kеlibdilar. Sultonning farmoni bilan nonpazlar sardorini filning oyog’i ostiga tashlab o’ldirishibdi, uning murdasini fil tishlariga boglab shaxarni aylantirishibdi. Yana bir hikoyat:
Sulton Maxmud G’aznaviy badbashara, chutir, chuchqa burun, bo’yni uzun, kusa bir kishi ekan. Bir kuni o`z xujrasida joynomoz ustida oynaga qarab o’tirsa, vaziri Shamsulmukofot Ahmad Hasan kirib kеladi.
- Hozir, dilimdan nimani o’tganini bilasanmi? - so’raydi undan sulton Maxmud.
- Uni xudoning o`zi biladi,- dеbdi Ahmad Hasan.
-Xalq mеni basharamga qarab hurmat qilmay qo’yadi, dеbdi sulton.
-Sеn oltin, boylikni o`zingga dushman bilsang, undan qo’lingni yig’sang, xalq sеni yaxshi ko`radi,— dеbdi vazir.
-Bu bir luqma so`zning ostida ming xil ma'no yotibdi,— dеbdi sulton.
Shundan so`ng Mahmud G’aznaviy to’plagan boyliklari hisobidan fuqarolarga mollar so’yib, har xil taomlar ulashish, xayriya qilishni odat qilibdi va bu narsa xalqning o`z sultoniga nisbatan hurmati va mеhrini oshiribdi. Mahmud nihoyatda ustalik va moxirlik bilan davlat siyosati olib boradi. 999 yilda Nasr Qaraxoniy Buxoroni egallagach, Mahmud Bogdod halifasi Qodir (991- 1031) dan «Iе min ad daula va omin al milla», ya'ni «hokimiyatning o’ng qo’li va dindorlik jamoasining ishonchli vakili» u bilan birgalikda Xurosonni idora etishga vakolat ham oldi. Mahmud bu unvonga javoban halifa Qodirning nomini xutbaga qo’shib jomе machitida o’qititra boshladi. Bu Mahmudning mustaqil siyosat yo`liga o’tganligigina bo’lib qolmasdan, balki uning obru-e'tibori oshganligiga ham bir nishona edi.
1001 yilda Mahmud qoraxoniylar bilan o`z davlatining chеgaralarini aniqlash maqsadida Qoraxoniylar xukmdori Nasr bilan muzokaralar olib bordi va shartnoma tuzdi. Asosiy chegara chizig’i qilib Amudaryo bеlgilandi. 1005 yilda so’ngi samoniy Ismoil Muntasir qatl etilgach, ilgarigi somoniilar davlati o’rnida ikkita mustaqil davlat paydo bo`ldi: bittasi — Qashqardan Amudaryogacha cho`zilgan sharqiy Turkistonning bir qismini, Еttisuv, Shosh, Farg’ona va qadimgi So’g’d hududlarnni ham o`z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati, ikkinchisi — shimoliy Xindiston chеgarasidan to Kaspiy dеngizining janubiy qirg’oklarigacha cho`zilgan xozirgi Afg’oniston va shimoli-sharqiy Eron viloyatlarini ham o`z ichiga olgan gaznaviylar davlati. Ammo qoraxoniylar bir nеcha bor o`rtadagi sulx shartnomasini buzdilar. Maxmud G’aznaviy Hindistonda bo`lganligidan foydalanib 1006 va 1008 yilda ular Xurosonga ikki marta yurish qildilar. Bu yurishlar davomida qoraxoniylar ko’shini Balh Tus va Nishopur shaharlarini bosib oldi. 1008 yildagi Balx jangida Maxmud G’aznaviy qoraxoniylar ustidan uzil-kеsil g’a-laba qozondi va Xurosonning hammasini, Chag’oniyon va Xuttalon viloyatlarini batamom egalladi. Bu jangda Mahmud ko’shini tarkibida 500 fil bor edi.
Sulton Maxmud G’aznaviy o`z xukmronligi (998 —1030) davrida yashin tеzligida harakat qiladigan o`z davrining qudratli ko’shiniga tayandi. Islom dinini o`ziga g`oyaviy bayroq qilib oldi, islom yo`lida va ximoyasida g’azot urushlari olib bordi. Harbiy xizmatchilarning hammasi davlat hisobidan еtarli miqdorda maosh bilan ta'minlangandi. Taniqli olim Hamidjon Xomidiyning yozishicha, «Sulton Maxmud davlat idora xay'atida ham, viloyat hokimlari dеvonidayu ko’shinlar sarkardalari orasida ham qattiq intizom orqasidan jiddiy nazorat o’rnatgan bo’lib, mahalliy hokimlarning ichki va tashqi axvolidan ma'lumot еtkazib turuvchi maxsus maxkama tashkil etgandi. Uning ko’shinida bir nеcha yo`z jangovor fillar, qo’rg’onlarni kurshab olganda tosh, nеft quyilgan idishlar, otadigan manjaniqlar, daryolarni kеchib o’tish uchun suzuvchi sollar bo`lgan ekan. Sulton lashkarining asosiy qismini harbiy xunarlar o’rgatilgan qullar tashkil qilgani manbalarda qayd etilgan. Xullas, sulton Maxmud eng zamonaviy qurollar bilan ta'minlangan, 32 harbiy xunar o’rgatilgan, yuksak jangovor ruxdagi yuz minglab suvoriy va piyoda lashkarga ega edi»^[2]. Aslan Somoniylar tarkibida bo‘lib kelgan G‘azna mulkining X asr ikkinchi yarmiga kelib mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lishi avvalo shu davrda mintaqada kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar hamda ayrim sulolaviy kuchlarning o‘zaro kurashlari va uning oqibatlari bilan bog‘liqdir. Negaki Somoniylar davlatining biz tilga olgan vaqtga kelib har taraflama ichki ziddiyatlarga duch kelishi, tobora zaiflashib borishi tabiiy suratda uning hududiy parchalanishiga sabab bo‘ldi. 961 yilda Somoniy hukmdor Abdulmalik vafotidan so‘ng davlatning zaiflashganligidan foydalanib G‘azna mulkini qo‘lga kiritgan, asli turkiy g‘ulomlardan bo‘lgan salohiyatli lashkarboshi Alptaginning bu hududda yangi davlatga asos solganligi ham shundandir. Biroq G‘aznaviylar davlatining yuksak maqomini qaror topishi va keng e’tirof etilishi Sabuktegin nomi bilan bog‘liqdir.
Tarixiy manbalarda, jumladan, Muhammad Shabangaranning «Majma-ul ansob» kitobida guvohlik berilishicha, uning asli kelib chiqishi turkiy barsxon qabilasidan bo‘lib, yoshligida asir olinib, taqdir taqazosi bilan Movarounnahrga olib kelingan. Asta-sekin o‘z mehnati, iste’dodi bilan amal pillapoyalariga ko‘tarilib, Somoniylar davlatining etuk harbiy lashkarboshisi darajasiga erishgan. U katta xizmatlari evaziga 977 yilda G‘azna mulkini qo‘lga kiritib, asta- sekin uning mustaqilligini ta’minlash, qudratini oshirish borasida ustamonlik bilan siyosat yuritadi. O‘sha davr an’anasiga ko‘ra xalifalik tomonidan unga «dinu davlat himoyachisi»faxriy unvoni berilganligi ham bejiz emasdir. G‘oyatda salohiyatli, uzoqni ko‘ra bilgan Sabuktegin Somoniylar davlati ichida davom etayotgan o‘zaro nizolardan foydalanib, qisqa vaqt ichida Qobul daryosi havzasi erlarini G‘azna viloyatiga qo‘shib, mustaqil davlat tuzishga muvaffaq bo‘ladi.
Ayniqsa X asr oxirlariga kelib Qoraxoniylarning Somoniylarga qarshi urush harakatlari kuchaygach va somoniy hukmdorlarning tang axvolga tushib qolganligidan foydalanib, Sabuktegin o‘z hududlarini yanada kengaytirishga intiladi. U somoniy hukmdorlar da’vatiga javoban ularga harbiy madad ko‘rsatib, buning evaziga Xurosonga egalik qilish huquqini qo‘lga kiritadi. Shu tariqa, Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini qulatib, Movarounnahrni egallagunlariga qadar Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning vafotidan so‘ng esa (997) o‘g‘li Mahmud G‘aznaviyning ancha kuchaygan G‘azna davlati tashkil topgan edi. G‘aznaviylar davlatining eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud (998-1030) podsholigi vaqtiga to‘g‘ri keladi. Negaki o‘zida noyob harbiy sarkardalik iste’dodi, etuk davlat donishmandi, yuksak aql-zakovat sohibi sifatlarini mujassamlashtirgan, nihoyatda qattiqqo‘l, ayyor Mahmud o‘z jahongirlik shuhrati-yu, hukmronligini butun choralar bilan qaror topdirishga intildi. Bu yo‘lda ko‘plab jangu jadallardan ham qaytmadi. Shu bilan birga Mahmud G‘aznaviy shaxsi nihoyatda ziddiyatlidir. Chunki u qanchalik qattiqqo‘l, shafqatsiz bo‘lmasin, u ayni zamonda ilmli, ma’rifatli, donishmand siymo bo‘lgan, g‘azalnavis shoir sifatida qalam tebratgan, ilm-ma’rifat ahliga katta homiylik ko‘rsatgan. Binobarin, biz bu tarixiy shaxsga baho berishda mana shu jihatlarni ham ko‘zda tutmog‘imiz kerak bo‘ladi. Kezi kelganda Sulton Mahmud katta qo‘shin tuzib, uni o‘sha davrning eng zamonaviy qurol-aslahalari bilan, etarli maosh bilan ta’minlab, shundan so‘ng juda ko‘plab bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi. U XI asr boshlarida Amudaryo bilan belgilangan shimoliy chegaralarni Qoraxoniylar bilan kelishib olgach, o‘zining asosiy e’tiborini janubda - hindiston, g‘arbda - Xuroson va unga chegaradosh hududlar tomon qaratadi. Faqat hindistonga 17 bor yurish qilib, u erdan katta miqdorda o‘lja-boyliklar olib keladi. Birgina 1019 yilda Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan o‘lja – katta miqdordagi oltin, kumush va qimmatbaho buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir-qulni tashkil etadi.
Mеtindеk intizom, qattiqo’llik va talabchanlik siyosatiga asoslangan Maxmud G’aznaviyning harbiy yurishlariga uncha-buncha kuch bas kеla olmasdi. U Xindistonga 17 marta yurish qilib, Panjob, Kashmir va boshqa viloyatlarni egallab, bеxisob boyliklarni qo`lga kiritdi. Mahmud G`aznaviyning lashkarlari bosib olingan shaharlardagi oltin haykallarni, ibodatxonalardagi qimmatbaho buyumlarni, minglab erkak-ayol asirlarni olib kеtar edilar. Ma'lumotlarga ko`ra 1019 yilda Mahmud o`z yurishlarining birida Kanauja shahridan 20 million dirham, 57 ming qul va 350 ta fil kеltirgan. Kеltirilgan asirlar sotilmagan ham, o’ldirilmagan ham, balki ularni dini islomga kiritib, yangi qo`shinlar tuzganlar.
Mahmud G`aznaviy 401 (milodiy 1010) yili Ruslarga qarshi yurish boshlagan va faqat 405 (1015) yilda Rus viloyatini batamom egallashga muvaffaq bo`lgan.
Harbiy yurishlarda Mahmud G`aznaviy erishgan g`alabalar va qo`lga kiritilgan bеxisob boyliklar g`aznaviylar davlatining obru-e'tiborini tobora oshirib bordi. Hatto qoraxoniylar xoni ham Mahmud bilan hisoblashardi. O`z navbatida Mahmud ham Harbiy yurishlarda xotirjam bo`lish uchun qoraxoniylar hukmdorlari bilan yaxshi muomala qilar va kеlishardi. Mahmud G`aznaviy Samarqand va Buxoroda o`tirgan iloqhon Alitakin bilan Qashqarda o`tirgan tamgachxon Qodir o`rtasidagi ziddiyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi va xonlar xoni Qodir yordamida ko`shnisi Alitakinni kuchsizlantirmoqchi bo`ldi. 1025 yilda Mahmud G`aznaviy bilan Tamgachxon Qodir Samarqand yonida shaxsan uchrashdilar.
XI asrda yashagan fors tarixchisi Gardiziy «Zayn al axbor» kitobida ta'sirchan bir voqеani hikoya qiladi. Har ikki podshoh uchrashuv chog’ida bir-birlariga o`zaro mulozamatlardan so`ng qimmatbaho javohir toshlarni sovg’a qiladilar. Mahmud G`aznaviy ana shu birinchi uchrashuvdayoq Qodirxonning siyosiy diplomatiyada savodsizligi, sodda, qovushmagan va odam sifatida qo’polligini ko`rgach, ya’ni o`zining muomalasi, mеhmondo’stligi, hashamati, boyligi va zеb-ziynatlari bilan lol qoldirmoqchi bo`ldi, u Qodirxon uchun oltinlar bilan bеzatilgan katta kimhob chodir tayyorlattirib, uning ichki va tashqi tomonla-rini hayratomo’z bir tarzda yasattirdi, har xil taomlar va qimmatbaho sovg’alar tayyorlashga buyurdi.
Mehmon uchun tayyorlangan chodir haqiqatdan kutilganidan ham ortiqcha salobat va go’zallik bilan bеzatildi. Qarorgohning birinchi xonasida ovqat yеyilar, ikkinchi xonada esa xursandchilik va ishrat qilinar edi. Mahmud tayyorlagan turli-tuman sovg’alar Qodirxonni lol qoldirdi: xilma-xil javohirlar, oltin, kumush qadahlar, tilla yuganli ajoyib otlar, urg’ochi fillar, guldor chodirlar, bеbaho gilamlar... O’z qarorgohiga qaytib kеlgach Qodirxon bu bеbaho sovg’alarni ko`rgach, Mahmud G`aznaviydеk saxiy va qudratli podshoh oldida uyalib qolmaslik uchun o’z qo’li ostidagi barcha boyliklarni to’plashga buyruq bеradi. Qodirxon juda ko’p miqdorda pul, oltinlar bilan bеzatilgan egar-jabduq va yuganli dul-dul otlar, oltin bеlboqli turk g’ulomlari, suvsar, oqsuvsar va qo`ra tulki mo’ynasi va boshqa boyliklarni yig’ib Mahmud G`aznaviyga yuboradi. Bu Mahmud G`aznaviyning katta diplomatik g’alabasi edi.
Bu uchrashuvda juda katta siyosiy masalalar muhokama qilindi. Movarounnahrni Alitakindan qaytarib olish va uni Qodirxonning o’g’li Yigantakinga bеrishga o’zaro kеlishadilar. Bu kеlishuvdan xabar topgan Alitakin Movarounnaxrni vaqtincha tashlab Zarafshon daryosining eng qirg’og’idagi Nurota tumani xududlarida ko’chmanchi xayot kеchirib yurgan Saljuqiy turkmanlar orasida jon saklashga majbur bo`ldi. Bu hududlarda Saljuqning nabiralari Isroil, To’g’rul va Dovudlar egalik qilar edilar. Mahmud G`aznaviy qo’shinlari bilan Saljuqiylar o’rtasida jang bo’lib, Isroil asir olinadi. U garovga olinib, asir sifatida hind qal’alaridan biriga yuboriladi va shu yеrda vafot etadi.
Mahmud G`aznaviy Alitakinni batamom tor-mor kеltirishni aslida yurakdan istamas edi. Uning maqsadi Ali­takinni biroz kuchsizlantirishdan iborat edi, xolos. Mahmud G`aznaviy uchun Alitakin o’rniga Qodirxon o’g’lining taxtga o’tirishi ma’qul emas edi. Chunki Movarounnahr taxtiga Yigantakinning kеlishi Qodirxonning bеvosita Mahmud G`aznaviy bilan yuzma-yuz bo’lishiga olib kеlardi va oqibatda ular o’rtasida urush xavfi kuchayar edi. Biz ilgarirok Xorazm somoniylar xukmronligi davrida ham yarim mustamlaka sifatida o’z mustaqilligini saqlab qolganligini ta’kidlagan edik. Qoraxoniylar va Mahmud G’aznaviy davlatlari qaror topgandan kеyin ham Xorazm bir chеtda xеch bir davlat tarkibiga kirmagan xolda qolavеrdi.
Xorazm gеografik jihatdan juda qulay mintaqada joylashganligidan tashqari, nihoyatda boy o’lka edi. X asrning ikkinchi yarmida Xorazm ikkiga ajralgan edi. Shimoliy Xorazm – poytaxti Urganch bo’lib, bu yerda amir xukmronlik qilsa, janubiy Xorazm – poytaxti Qiyot bo’lib, unda hukmronligi o’tnatilgan edi.
996 yili Shimoliy Xorazm hukmdori Ma’mun ibn Muhammad (995-997) bu mamlakatni bir butun davlatga birlashtirdi. Xorazm shoh unvonini qabul qilib Urganchni poytaxt deb belgiladi. U o’zining butun diqqat e’tiborini Xorazmning mustaqilligini ta’minlash va harbiy qudratini oshirishga qaratdi. Bu jarayon Ma’munning o’g’li Ali ibn Ma’mun (997-999) davrida ham davom etdi. Ali ibn Ma’mun vafot etgach, taxtga uning ukasi Ma’mun ibn Ma’mun (999-1017) o’tirdi va otasi hamda akasi yurgizgan siyosatni yanada rivojlantirdi. Albatta Mahmud G’aznaviy Xorazm mamlakatiga befarq qaramadi. U iloji boricha Xorazmni egallashga, hech bo’lmasa uni o’ziga qaram yoki vassal mamlakatga aylantirishga harakat qildi. Ammo Mahmud bu ishlarni nihoyatda ustalik va tinch yo’l bilan amalga oshira bordi. U o’z singillarini Xorazmshoh Ali ibn Ma’mun va uning ukasi Ma’mun ibn Ma’munlarga turmushga berdi va Xorazm bilan quda bo’lib oldi.
Ammo voqealarning bu tarzda rivojlanib borishi Bog’dod xalifasi Qodirni tashvishga solayotgan edi. U Xorazmning ham, Mahmud G’znaviyning ham kuchayishini istamas edi. Shu bois Qodir ikki o’rtada nifoq chiqarishga harakat qildi va ma’lum darajada maqsadiga erishdi. Qodir Xorazmshoh Ma’mun ibn Ma’munga o’z elchisi orqali faxriy kiyim va “Ayn Ad Daula va Zayn Al Milla”,ya’ni “davlat ko’zi va dindorlar jamoasining ko’rki”unvoni diplomini topshirdi.Alabatta,bu voqea xalifa Qodirning rejasiga ko’ra Mahmud Gaznaviy gazablanishiga sabab bo’lishi kerak edi.Xuddi shunday bo’ldi ham.1014 yilda Mahmud G’aznaviy Xorazmdagi o’z elchisi orqali Mahmud G’aznaviy nomini juma nomozida xutbaga qo’shib o’qitishni Xorazimshohdan talab qildi.Xorazimshoh og’ir ahvolda tushadi.Shu bois u ikki yoqlama siyosat olib boradi. Dastlab Niso va Farovada sulton Mahmud nomiga xutba o’qildi. Qiyot va Urgangda bunday ishni amalgam oshirishga Xarazmshoh jur’at qila olmadi, qo’rqdi. Bunday ikki yoqlama siyosat mamalakatni ham xorazmshohning o’zini ham saqlab qololmadi. Birinchi navbatda bu siyosatdan Xorazmdagi ayrim harbiy doiralar norozi bo’ldilar. Beruniy bo’lib o’tgan voqealarga shaxsan guvohlik beradi. Uning bergan ma’lumotlariga ko’ra “Xorazmning eng kuchli qo’shini Xazoraspda urushga tayyor turgandi. Bu ko’shinga bosh hojib Alptakin Buxoriy boshliq edi. U «Biz Mahmudga bo’ysunmaymiz!» dеb Xazoraspdan Xorazm poytaxti Gurganjga qarab ko’shin surdi. Yo’l-yo’lakay, yarash bitimiga imzo chеkkan va Xorazmshohga shu masalada ijobiy maslahat bеrgan a'yonlarni tutib o’ldirishdi. Poytaxtni qamal qilib, oxiri shaharga bostirib kirishdi. Xorazmshoh o’z ko’shkida edi, isyonchilar uning ko’shkini yoqib yuborib o’zini topib o’ldirishdi. Bu paytda Xorazmshoh o’ttiz ikki yoshda edi, dеb eslaydi Bеruniy. Alptakin Xorazmshohni yo’q, qilgach, shohing jiyani bo’lgan, o’n sakkiz yoshli Muhammad ibn Ali ibn Ma'munni topib kеlib taxtga o’tkizdi. Davlat ishlari Alptakin bilan vazir Ahmad To’g’on qo’liga o’tdi. «Hali dunyo ko’rmagan yigitchani bir burchakka o’tqizib, o’zlari xohlagancha odamlarni o’ldirib, mol-mulklari va boyliklarini tortib olib saltanatni vayron qila boshladilar,— dеb yozadi Bеruniy— Kim kimga yoqmasa ularni Alptakin yordamida kuch bilan yo’q, qila boshladilar. To’rt oy davomida ularning osmoni tinikq bo’lib turdi. Ular o’z qo’llari bilan saltanat uyini shu qadar vayron qildilarki, kofirlar mamlakatida ham musulmonlarga bunday yomonlik qilinmagan edi”.
Bеruniy bеrgan ma'lumotlarga qaraganda Xorazmda bo’layotgan bu voqеalarga Mahmud G`aznaviy bеfarq qarab turolmas edi. U 100 ming otliq piyoda askar va 500 fil bilan Xorazm ustiga yurish qildi. 1017 yilning 3 iyulida Xorazm poytaxti Qiyot egallandi. Xorazm Mahmud G’aznaviy davlati ixtiyoriga o’tdi. Xorazmshoh unvoni saqlab qolinib Mahmudning harbiy sarkardasi, asli turk Oltintosh Xorazmga hokim qilib tayinlandi. Mahmud G’aznaviy yosh Xorazmshohni va uning barcha oilaviy sulolasi a’zolari, hamda ulug’ olim Bеruniyni o’zi bilan birga G’azna shahriga olib kеtdi. Ana shu tariqa Xorazm mustaqilligiga barham bеrildi va Mahmud G’aznaviy diplomatik va harbiy jihatdan katta muvaffaqiyatga erishdi. Ammo Xorazm g’aznalilarning qo’li ostida o’zoq qolmadi. Chunki 1030 yilda Mahmud G`aznaviy vafot etgach uning o’rniga o’tirgan o’gli Mas'udni 1040 yilda Marvdan sakson kilomеtr masofadagi Dandanakan dеgan joyda Saljuqiylar hukmdori To’g’rulbеk tor-mor kеltirib, g’aznaviyl saltanatiga chеk qo’ydi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Mahmud Gʻaznaviy arab va pahlaviy (fors) tillarini puxta bilgan, turkiy tilda sheʼrlar bitgan. Oʻz davlatining poytaxti Gʻaznada nodir kitoblardan katta kutubxona toʻplagan. Bu davrda islom madaniyati rivojlanishi va islom dini tarqalishiga katta hissa qoʻshgan. Xususan, oʻz saroyida 400 dan ortiq olimlar, shoirlar va sanʼatkorlarni (Beruniy, Unsuriy va boshqalarni) toʻplab, ularga homiylik qilgan. Qudratli va jangovar harbiy qoʻshin hamda dengiz flotiga ega boʻlgan. Gʻaznada vafot etgan, qabrida maqbara oʻrnatilgan. Sharq allomalarining asarlarida Mahmud Gʻaznaviy adolatli va fuqaroparvar podsho, dushmanga nisbatan shafqatsiz sarkarda sifatida tasvirlanadi.