Zamonaviy sanoat tarmoqlari

Mukofotlar – bu odamzod o`zi uchun qadrli deb hisoblagan barcha narsalar. Har bir odam uchun qimmatli narsa har xil bo`ladi, demak mukofotga bo`lgan qarash ham turli xil. Rahbar ikkita asosiy mukofot turlari bilan ishlaydi: ichki va tashqi. Ichki mukofot – bu ishning mohiyatidir. Masalan, natijaga erishish, o`zini hurmat qilish hissiyoti va muvaffaqiyat zavqi. Ish jarayonida vujudga keladigan munosabat va do`stlik ham ichki qoniqishga misol bo`la oladi. Ichki qoniqishni vujudga keltirishning eng oddiy usuli – bu ish joyida kerakli sharoitni yaratish va aniq vazifani qo`yish.
Tashkilot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish uchun odamlarga ma`lum darajada ta`sir ko`rsatish mumkinligi “motivatsiya” tushunchasi rahbarlar leksikoniga kirmasdan ancha ilgari ma`lum edi. Eng birinchi qo`llanilgan usullardan biri bu qamchin va kulcha usulidir.
Taxminan 1910 yilda «Ilmiy boshqaruv maktabi» vujudga keldi, texnologiya rivojlanishiga qaramasdan, ishchilar shart-sharoiti yaxshilanmadi. Frederik Teylor va uning zamondoshlari motivatsiyani qamchin va kulcha usuli bo`yicha takomillashtirib, «yetarli kunlik ishlab chiqarish» tushunchasini ob’yektiv belgilab olishdi va mahsulot ishlab chiqarishga qarab haq to`lashni taklif qilishdi. Motivatsiyaning bu usulini qo`llash natijasi hisoblangan mehnat unumdorligining o`sishi, ixtisoslashtirish va standartlashtirishni samarali qo`llash bilan mos holda diqqatga sazovor bo`ldi. Vaqt o`tishi bilan texnologiya va ixtisoslashtirish sohalaridagi muvaffaqiyatlar natijasida o`rta hol odamlarning hayoti yaxshilana boshladi. Qanchalik u yaxshilansa, rahbarlar shunchalik tushunib etishdiki, oddiy “kulcha” hamma vaqt ham insonni chin dildan mehnat qilishga undamaydi. Bu holat boshqaruv sohasidagi mutaxassislarni motivatsiya muammolarini psixologik jihatlarda yangi yechimlarini topishga majbur qildi.
Motivatsiyaning mazmunli nazariyalari birinchi navbatda insonni harakatga yo`naltiruvchi ehtiyojlarni belgilashga harakat qiladi. Zamonaviy motivatsiya kontseptsiyasi asoslarini yaratishda uchta olim Abraxam Maslou, Frederik Gertsberg va Devid Mak Klellandning ishlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi. Amerikalik bixeyriorist olim Abraxam Maslou 40-yillarda o`zining motivatsiya nazariyasini yaratib, odamlar turli-tuman ehtiyojlarga ega ekanligini tan oldi, shuningdek bu ehtiyojlarni beshta asosiy kategoriyaga bo`lish mumkinligini taxmin qildi.

1. 
   Fiziologik ehtiyojlar inson yashab qolishi uchun zarur hisoblanadi. Bular oziqovqat, kiyim-kechak, uy-joy, dam olish va boshqalar.
   
2. 
   Xavfsizlikka va kelajakka ishonch ehtiyojlari jismoniy va psixologik xavflardan himoyalanish va kelajakda fiziologik ehtiyojlar qondirilishiga bo`lgan ishonch ehtiyojlarini o`zida mujassamlaydi.
   
3. 
   Ijtimoiy ehtiyojlar, ba`zida daxldorlikka bo`lgan ehtiyojlar deb ataladi, - bu tushunchaga, kimgadir yoki nimagadir taalluqlilik tuyg’usi, boshqalar seni qabul qilish hissi, ijtimoiy o`zaro aloqadorlik, bog’liklik va qo`llab quvvatlash tuyg’usi kabilar kiradi.
   
4. 
   Hurmatga bo`lgan ehtiyoj o`zini hurmat qilish, shaxsiy yutuqlar, muloqotga kirishimlilik, atrofdagilar tomonidan hurmat, tan olinish kabi ehtiyojlarni mujassamlaydi.
   
5. 
   O`zini namoyon qilish ehtiyoji – o`zining salohiyat imkoniyatlarini namoyon qilish va shaxs sifatida o`sish ehtiyojlari.
   

Bu bilan Maslou shuni ko`rsatmoqchi ediki, pastki bosqichdagi ehtiyojlar qondirilishni talab etadi va avvalo inson hatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi, yuqori bosqichdagi ehtiyojlar esa motivatsiyaga ta`sir ko`rsata boshlaydi. Har bir aniq momentda inson o`zi uchun muhim bo`lgan ehtiyojlarni qondirishga harakat qiladi. Inson hatti-harakatida keyingi bosqichdagi ehtiyojlar asosiy belgilovchi omil bo`lishi uchun, pastki bosqichdagi ehtiyojlar qondirilishi lozim. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi bilan uning potentsial imkoniyatlari kengayib borar ekan, o`zini namoyon qilish ehtiyoji hech qachon butunlay qondirilmaydi. Shuning uchun motivatsiya jarayonini ehtiyojlar orqali olib borish uzluksiz hisoblanadi. Turli darajadagi rahbarlar odamzodni motivlashtirishda uning ehtiyoji asosiy o`rin egallashini tushunishlari lozim. Aniq bir xodimni motivlashtirish uchun, rahbar xodimni shunday yo`naltirishi kerakki, u tashkilot maqsadi sari intilsin va tashkilot maqsadiga erishgandan keyin rahbar xodimning asosiy ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat yaratsin. A.Maslou nazariyasining asosiy kamchiligi, u odamzod ehtiyojlarini aniqlab berdi, ammo u har bir odamning indivudial xususiyatlarini inobatga olmagan. Edvard Louler aksincha shaxsiy ehtiyojlar kerakli strukturasini ko`rsatdi, unda odamning ehtiyoji va xoxishi o`tgan davrga qarab aniqlandi.