NOAN’ANAVIY ENERGIYA MANBALARINING TURLARI VA ZAHIRALARINING
TAHLILI.
Murodov Feruzjon Komiljon o„g„li
Navoiy davlat konchilik va texnalogiyalari
unversiteti
“Energetika” kafedrasi 3-20 E guruh
lmiy rahbar:
G„.G„ Boynazarov
Annotatsiya
:
Energetika jamiyat hayotida muhim o‟rin tutadi. U turli-tuman
ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlarini bir necha barobar orttirishga imkon beradi.
Insoniyat sivilizatsiyasining rivoji doimo ishlatilayotgan energiyaning
hajmi va turlari
bilan chambarchas bog‟liqdir. Biroq, milliy va jahon iqtisodiyotining bugungi kundagi
rivoji tabora energiya resurslarining haddan ortiq ko‟p ishlatilishi va unga bog‟liq holda
ular hajmining kamayib borishiga sabab bo‟lmoqda. Bu o‟z navbatida resurslar taqchilligi
va ekologiya muommolarini keltirib chiqarmoqda. Bunday sharoitda insonlarda,
jumladan maktab o‟quvchilarida energiyadan oqilona
foydalanish haqidagi
tushunchalarni hosil qilish dolzarb ahamiyatga ega. Ushbu jarayonda umumta‟lim fanlari
orasida fizika fani alohida o‟rin tutadi.
Shuningdek
o‟qituvchi
tamonidan
O‟zbekistonda
barqaror
rivojlanish
konsepsiyasi va unda keltirilgan quyidagi muommolariga
e‟tibor qaratilishi lozim.
- Respublika hududlaridagi ekologik vaziyatni yaxshilash;
- atrof-muhitni muhofaza qilish va uni yaxshilash;
- kelgusi avlodlarga saqlab qolish maqsadida Yer va
suv resurslaridan oqilona
foydalanish;
-
noan‟anaviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini o‟zlashtirish.
Hozirgi vaqtda biz energiyani asosan elektr energiyasi ko‟rinishida iste‟mol
qilamiz va elektr energiyasi olishning turli usullaridan keng foydalanamiz. Quyidagi
diagrammada elektr energiyasi olishning hozirgi kun
dagi an‟anaviy, noan‟anaviy va
kelajakda ishlatilishi ko‟zda tutilgan usullari keltirilgan:
Deagrammada keltirilgan usullarning har biri o‟ziga xos afzalliklar va
kamchiliklarga ega bo‟lib u yoki bu usulning ishlatilishi tabiiy
resurslarning joylashuvi,
en
ergiyaga bo‟lgan ehtiyoj va boshqa sabablarga ko‟ra aniqlanadi.[1]
Energiya olishning an‟anaviy usullarini o‟quvchilarga tushuntirishda eng ko‟p
ishlatilayotgani issiqlik elektr stansiyalaridir (I.E.S.). Issiqlik elektr stansiyalari o‟z
tarkibiga ko‟ra gaz, ko‟mir va neft mahsulotlari bilan ishlovchi elektr stansiyalarini hamda
uran yadrosi bo‟lishida ajraladigan issiqlik hisobiga ishlovchi atom elektr stansiyalari
(AES)ni o‟z ichiga oladi.
1-rasm.
Energiyani ishlab chiqarish usullari.
Birinchi tur elekt
r stansiyalarining ishlashi yoqilg‟i
zahiralarining kamayishi va
yonish mahsulotlarining ekologiyaga ta‟siri bilan chegaralangan. Atom elektr
stansiyalarining ishlashida xomashyo resursi deyarli chegaralanmagan. Lekin AESlari
ishlatilishi bilan bog‟liq quyidagi muammolar mavjud:
1. Radiatsiya ta‟sirida reaktor materiallarining tez ishdan chiqishi va radioaktiv
moddalarning tashqariga chiqib ketishi.
2. Radioaktiv chiqindilarni saqlash muammosi.
3. Yadro reaktorlarida mukammal xavfsizlik tizimini yaratish qiyinligi.
4. Hozirgi kunda ko‟p ishlatilayotgan tez neytronlarda ishlovchi briderlarda ko‟p
miqdorda plutoniy yig‟ilishi va atom bombasi uchun asosiy xomoshyo bo‟lgan plutonning
yomon niyatli kishilar qo‟liga tushish ehtimoli mavjudligi.[2,3]
Bugungi
kunda
AQSHning Texas universitetida Mayk Kotschenreyter
boshchiligidagi tadqiqotchilar guruhi gibrid ko‟rinishidagi sintez – parchalanish
qurilmasini yaratdilar. Markazida neytron manbai mavjud bo‟lgan va sintez reaksiyasiga
asoslanib ishlovchi CFNC (Compakt Fusion Neutron Source) reaktori yengil suv bilan
faoliyat yurituvchi odatiy AES lardan ajralib chiqadigan transuran chiqindilar yordamida
ishlaydi. Elektr energiyasi olishning noan‟anaviy usullarini o‟quvchilarga tushuntirganda
energiya resurslari uchun xomoshyoning
chegaralanmaganligi, ekologik tozaligi va
qayta tiklanishi bilan an‟anaviy usullardan farq qiladi. Bu usullar ichida oxirgi yillarda eng
yaxshi o‟rganilganligi va keng qo‟llanilayotgani Quyosh panellari va shamol generatorlari
yordamida elektr en
ergiyalarini olish yo‟lga quyildi. Bu sohada O‟zbekistonda ham
ancha ishlar amalga oshirilgan. Dengiz suvini ko‟tarilishi va to‟lqinlar
energiyasidan
foydalanishning effektiv qurilmalari ishlab chiqilgan va kichik quvvatli iste‟molchilarni
ta‟minlash uchun muvaffaqiyatli ishlatilmoqda.[4] Noan‟anaviy energiya olish usullari
qanchalik tabiiy va ekologik jihatdan maqsadga muvofiq bo‟lmasin ular energiyaga
bo‟lgan ehtiyojni to‟la qanoatlantirmasligi mumkin. Shuning uchun ham kelajakning
asosiy energiyasi sifatida atom energiyasi qaralmoqda.
Atom energiyasidan
foydalanishning birinchi usuli uran yadrosi bo‟linishi energiyasi va uning muammolari
haqida yuqorida aytib o‟tildi.
Dostları ilə paylaş: