Zaruriyatida

4-bob. Buxgalteriya hisobining schotlari va ularda xo'jalik muomalalarini ikkiyoqlama aks ettirish. Buxgalteriya hisobi schotlarining turkumlanishi va schotlar rejasi

1. 
   Schyotlar tizimi haqida tushuncha
   

Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonaning xo‘jalik jarayonlari natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy jihatdan o‘zgarib boradigan xo‘jalik mablag‘lari haqida har doimo ma’lumotga ega bo‘lib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish uchun esa xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarni hisobda guruhlab borish va tezkor nazorat o‘rnatishi kerak bo‘ladi. Buning uchun bux- galteriya hisobi elementlaridan biri schyotlar tizimidan foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobida xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarining harakati to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish uchun har bir mablag‘, manba va xo‘jalik jarayonlari alohida-alohida raqamlar bilan belgilanadi. Mablag‘, manba va xo‘jalik jarayonlari uchun belgi- langan raqamlar buxgalteriya schyotlari deb yuritiladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarining ikki tomoni bo‘lib, bir tomoni
«Debet», ikkinchi tomoni tomoni «Kredit» deb yuritiladi.


_DT _KT

Qadimiy savdo kitoblarida schyotning «Debet» tomonida kirim,

«Kredit» tomonida chiqim ko‘rsatilgan. Hozirda ham bu ma’no qisman saqlanib qolgan.
Bu schyotlar xo‘jalik mablag‘lari, ularning tashkil topish manba- larining harakatini hisobga olish ishlarini osonlashtirish va ulardan to‘g‘ri foydalanishni nazorat qilishda ham qo‘l keladi. Masalan, buxgalteriya hisobi tizimida «Xomashyo va materiallar» so‘zi o‘rnida — l0l0, «Kassa» so‘zi o‘rnida — 50l0, «Asosiy ishlab chiqarish» so‘zi o‘rnida — 20l0,
«Tayyor mahsulot» so‘zi o‘rnida — 28l0 kabi raqamlardan foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi schyotlari raqami bir davlatda bir xil qabul qilinadi. Buxgalteriya hisobi schyotlarining bir xilligini ta’minlash maqsadida


50
O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartlarining 2l-sonli «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» nomli standart qabul qilingan. Ushbu standartdagi schyotlar yig‘indisiga
«Buxgalteriya hisobi schyotlar tizimi» deyiladi.
Schyotlar tizimi xo‘jalik mablag‘larini va ularning tashkil topish manbalarini, xo‘jalik jarayoni natijasida ularning tarkibiy, miqdoriy va harakat jihatidan o‘zgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tezkor nazorat qilib borishdir.
Korxona faoliyatida yoppasiga, uzluksiz hisob qilib borilar ekan, korxona barcha mulkini o‘rganib, ularning xususiyatlarini yaxshilab anglab yetmoq kerakdir. Korxona mulklari hisobi to‘liq yuritilar ekan, hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona tashkil etish maqsadida schyotlar rejasi ishlab chiqilgan. Shuni nazarda tutmoq kerakki, Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartining ishlab chiqilishi va hayotga tatbiq etilishi zaruriy hol bo‘lganidek, schyotlarning yangi rejasini ishlab chiqish ham zarur bo‘lib qoldi va schyotlarning yangi rejasi korxonalar moliya xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobida qo‘llanilib kelmoqda.
Schyotlar rejasi 6 qism va 9 bo‘limdan iborat. Schyotlar rejasining qismlari quyidagilardir:
l-qism. Uzoq muddatli aktivlar. 2-qism. Joriy aktivlar.

3. 
   qism. Majburiyatlar.
   
4. 
   qism. Xususiy kapital (mulk).
   
5. 
   qism.Moliyaviy natijalarni shakllanishi va ishlatilishi. 6-qism. Balansdan tashqari schyotlar.
   

Schyotlar rejasidagi bo‘limlar quyidagicha nomlangan:
l-bo‘lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar.

2. 
   bo‘lim. Tovar-moddiy zaxiralari.
   
3. 
   bo‘lim. Kelgusi davr sarflari va muddati uzaytirilgan sarflarning joriy qismi.
   
4. 
   bo‘lim. Olinadigan schyotlar.
   
5. 
   bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investisityalar va boshqa joriy aktivlar.
   
6. 
   bo‘lim. Joriy majburiyatlar.
   
7. 
   bo‘lim. Uzoq muddatli majburiyatlar.
   
8. 
   bo‘lim. Kapital (mulk), foyda va zaxiralar. 9-bo‘lim. Daromad va sarflar.
   

5l
Schyotlar rejasini bilish nafaqat buxgalterlar, balki auditorlar, soliqchilar qisman tashqi foydalanuvchilar (aksiyadorlar, ta’sischilar) uchun ham kerakdir.
Schyotlarning tuzilishi. Schyotlar ikkiga ajratiladi:
Aktiv schyotlar — xo‘jalik mablag‘larini aks ettiruvchi schyotlar.
Passiv schyotlar — xo‘jalik mablag‘larini tashkil topish manbalarini aks ettiruvchi schyotlar.
Aktiv va passiv schyotlarning tuzilishi quyidagi sxema orqali aks ettirilgan:


D^m + Aktiv K^m - D^m - Passiv K^m +
Yuqorida ko‘rinib turganidek, har ikkala turdagi schyotlarning ham debet va kredit tomonlari mavjud. Farq shundaki, aktiv schyotlarning debetida ko‘payish, kredit tomonida esa kamayish aks ettiriladi.
Passiv schyotlarda esa aksincha, debet tomonida kamayish, kredit tomonida esa ko‘payish aks ettiriladi.
Ma’lumki, schyotlar oy boshiga ochiladi. Bu vaqtda mablag‘ va ular manbalari mavjud bo‘lib, ular oy boshiga qoldiq deb ataladi.
Oy davomida xo‘jalik jarayoni natijasida mablag‘lar va ular manbalari harakati (ko‘payishi, kamayishi) oborot deyilib, ularni debet yoki kredit tomondaligiga ko‘ra, debet oborot, kredit oborot deb ataladi.
Aktiv schyotlarda debet oborot oy davomida mablag‘larning kiri- mini, kredit oboroti esa mablag‘lar oy davomida kamayishini bildiradi.
Passiv schyotlardagi debet oborot oy davomida mablag‘ tashkil
topish manbasi kamayishini, kredit oborot esa oy davomidagi manba ko‘payishini bildiradi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari doimo bosh qoldiq bilan boshlanib, oxirgi qoldiq bilan yakunlanadi. Ba’zi bir yig‘ib taqsimlovchi yoki tranzit schyotlarda bosh qoldiq ham, oxirgi qoldiq ham bo‘lmaydi. Chunki ular oy boshiga ochilib, oy oxirida yopiladi. Aktiv schyotlardagi oy oxiriga qoldiqni aniqlash uchun, oy boshiga qoldiq summaga debet oborot summasini qo‘shib, kredit oborot summasini ayirish orqali topiladi:


D^T oq. = D^T bq. + DT ob. − K^T ob


52
bunda, D^T oq. — debet oxirgi qoldiq; D^T bq. — debet boshlang‘ich qoldiq; D^T ob. — debet oborot;
K^T ob. — kredit oborot.
Buni chizma ko‘rinishida quyidagicha aks ettirish mumkin:


D^m + 50l0 K^m -


Bq. 400
42.000 40000
454.000 454000
4000 6.200


D^T ob. 500000 K^T ob. 500200
D^T oq. 200


200 = 400+500000-500200

Korxona kassasidagi naqd pul oy boshida 400 so‘m bo‘lgan, oy davomida esa 500.000 kirim bo‘ldi, oy davomida sarflangan naqd pullar 500200 sumni tashkil etdi. Demak, oy oxiriga 200 so‘m naqd pul kassada qoldi.

Xuddi shunday tuzilish passiv schyotlarda ham ko‘zga tashlanadi.


D^T - 67l0 K^T +


bq.40000
l40000 600000
60000
20000
420000
D^T ob. 640000 K^T ob. 600000
K^T oq. -

Korxonaning xodimlar oldida mehnat haqi yuzasidan 40.000 so‘m qarzi mavjud edi, oy davomida esa 600.000 so‘mlik mehnat haqi yuzasidan majburiyat ko‘paydi. Xodimlar oyligidan ushlangan summalar va to‘langan summalar oy davomida 640.000 so‘mni tashkil etdi.

53
Demak, oy oxiriga korxonaning xodimlar oldida qarzi qolmadi, ya’ni


K^T oq. = K^T bq. + K^T ob. - D^T ob.
0 = 40000+600000−640000
k. Schyotlarning turkumlanishi


Buxgalteriya hisobi schyotlari haqida yaxshi tushunchaga ega bo‘lish uchun ularning xususiyatlarini o‘rganish zarur. Buxgalteriya hisobi schyotlari o‘zining vazifasi, mazmuni, joylashgan joyiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari quyidagi xususiyatiga ko‘ra turkum- lanadi:

• 
  schyotlarning tuzilishiga ko‘ra;
  
• 
  ko‘rsatkichlarning aks ettirilishiga ko‘ra;
  
• 
  balansda aks ettirilishiga ko‘ra;
  
• 
  mo‘ljaliga, tayinlanishiga ko‘ra.
  

Schyot tuzilishiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:

• 
  aktiv schyot;
  
• 
  passiv schyot.
  

Aktiv schyotlar xo‘jalik mablag‘larini aks ettirishga, passiv schyotlar esa ular manbalarini aks ettirishga mo‘ljallangandir.
Ko‘rsatkichlar aks ettirilishiga ko‘ra, schyotlar ikki xil bo‘ladi:

• 
  sintetik schyotlar;
  
• 
  analitik schyotlar.
  

Sintetik schyotlar xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari haqida umumiy hamda qiymat ko‘rinishida ma’lumotlarni olish maqsadida hisob yuritishga mo‘ljallangan.
Analitik schyotlar ma’lumotlari xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalarini nafaqat qiymat, balki natura hamda mehnat o‘lchov birliklarida ham hisob yuritishga mo‘ljallangandir.
Analitik schyotlar bo‘yicha buxgalteriya provodkalari amalga oshiril- maydi.
Balansda qatnashishiga ko‘ra schyotlar ikki xil bo‘ladi:

• 
  balansdagi schyotlar;
  

— balansdan tashqari schyotlar.
Balansdagi schyotlar deb, balansda qatnashadigan schyotlarga aytilib, ular bo‘yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.


54
Balansdan tashqari schyotlar esa l0 ta bo‘lib, ularda hisob yozuvlari faqat bir yoqlama olib boriladi.
Tayinlanishi — mo‘ljaliga ko‘ra schyotlar 5 xil bo‘ladi:
l. Asosiy schyotlar.

2. 
   Tartibga soluvchi schyotlar.
   
3. 
   Taqsimlovchi schyotlar.
   
4. 
   Kalkulatsiya schyotlari.
   
5. 
   Taqqoslovchi schyotlar.
   

l. Asosiy schyotlar.
Asosiy schyotlarning 2 turi mavjud: Aktiv va Passiv. Aktiv schyotlar o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  mehnat vositalari va uzoq muddatli aktivlarni;
  
• 
  aylanma mablag‘larni;
  
• 
  xo‘jalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schyotlar.
  

Mehnat vositalarini va uzoq muddatli aktivlarni aks ettirish uchun quyidagi schyotlar mo‘ljallangan:
0l00 — «Asosiy vositalar»;
0300 — «Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar»; 0400 — «Nomoddiy aktivlar»;
0600 — «Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar»;
0700 — «O‘rnatiladigan asbob-uskunalar»;
0800 — «Kapital qo‘yilmalar va hokazo schyotlari».
Aylanma mablag‘larning hisobi quyidagi schyotlarda olib boriladi: l000 — «Materiallar»;
5000 — «Kassadagi naqd pullar»; 5l00 — «Hisob-kitob schyoti»; 5200 — «Valuta schyoti»;
5500 — «Banklardagi maxsus schyotlar»; 5600 — «Pul hujjatlari»;
5700 — «Yo‘ldagi jo‘natmalar»;
5800 — «Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilma»; 2800 — «Tayyor mahsulot»;
2900 — «Tovarlar va hokazo schyotlari».
Xo‘jalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schyotlarga quyidagilar misol bo‘ladi:
0900 — «Uzoq muddatli debitorlik qarzlar va hokazo schyotlar»;
4000 — «Olinadigan schyotlar»;
4200 — «Xodimlarga berilgan bo‘naklar yuzasidan hisobla- shishlar»;


55
4700 — «Xodimlar bilan boshqa operatsiyalar bo‘yicha hisob- lashish»;
4800 — «Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitob».
Asosiy schyotlardan yana biri passiv schyotlar, o‘z navbatida korxona o‘z mablag‘lari manbalarini va schyotdan jalb qilingan mablag‘lar manbalarini, ya’ni majburiyatlarini aks ettiruvchi passiv schyotlarga bo‘linadi.
Korxona o‘z mablag‘lari manbalarini aks ettiruvchi passiv schyotlarga quyidagilar misol bo‘ladi:
0200 — «Asosiy vositalar eskirishi»;
0500 — «Nomoddiy aktivlarning eskirishi»;
8700 — «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»; 8300 — «Ustav kapitali»;
8900 — «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar yuzasidan zaxiralar»;
9600 — «Maqsadli moliyalash, tushumlar va hokazo schyotlar».
Chetdan jalb etilgan mablag‘lar manbasi, ya’ni majburiyatlarni aks ettiruvchi schyotlarga misol:
68l0 — «Banklarning qisqa muddatli kreditlari yuzasidan hisob-
lashish»;
78l0 — «Banklarning uzoq muddatli kreditlari yuzasidan hisob- lashish»;
6820 — «Qisqa muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish»;
7820 — «Uzoq muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish»;
72l0 — «Muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar va hokazo schyotlar».

3. 
   Tartibga solurchi schyotlar
   

Korxona ba’zi xo‘jalik mablag‘lari hisobini yuritishda bir necha bahodan foydalanish zaruriyati tug‘iladi. 5hunday mablag‘lar va ularning tashkil topish manbalari hisobini yurituvchi schyotlar tartibga soluvchi schyotlar deb ataladi. Bunday schyotlar quyidagi turkumlarga ajratiladi:

• 
  kontraktiv;
  
• 
  kontrpassiv.
  
• 
  to‘ldiruvchi schyotlar.
  

Bunday schyotlarni tartibga soluvchi schyotlar deb atalishiga sabab, ular buxgalteriya hisobini boshqa schyotlaridagi ko‘rsatkichlarni tartibga solish xususiyatiga egaligidadir.


56
Masalan, kontraktiv schyotlar passiv schyotlar bo‘lib, balans akti- vidagi mablag‘larning hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan ba’zi schyotlardagi ko‘rsatkichlarni tartibga solib turadi.
0200 — «Asosiy vositalarning eskirishi» kontraktiv schyot asosiy vosita boshlang‘ich (joriy) qiymatini aks ettiruvchi 0l00 — «Asosiy vositalar» schyoti ma’lumotlarini tartibga soladi.
0500 — «Nomoddiy aktivlarning eskirishi» schyoti esa 0400 —
«Nomoddiy aktivlar» schyotidagi ko‘rsatkichlarni tartibga soladi.
Misol uchun korxonadagi nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati l500000 so‘m, 0400 — «Nomoddiy aktivlar» schyotida aks ettirilgan va balans aktivida ko‘rsatilgan. Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymatini aniqlash uchun 0500 — «Nomoddiy aktivlarning eskirishi» kontraktiv schyotidagi ma’lumotdan foydalanish zarur. Unga ko‘ra, nomoddiy aktivlarning eskirish summasi 45000 so‘mni tashkil etadi deb faraz qilsak, nomoddiy aktivning qoldiq qiymati quyidagiga teng bo‘ladi:

l500000 so‘m − 45000 so‘m = l 455000 so‘m.

5avdo korxonalarida tovarlar hisobi 29l0 — «Tovarlar» aktiv schyo- tida yuritiladi. Ushbu schyotda tovarlarning sotish bahosi aks ettiriladi. Ushbu tovarlarning sotib olish bahosini aniqlash uchun tartibga soluvchi kontraktiv schet 2980 — «5avdo ustamasi» dagi ma’lumotlardan foyda- lanish zarur.

Masalan, korxonadagi tovarlar qoldig‘i 29l0 — «Tovarlar» schyoti debetida 4500000 so‘m deb aks ettirilgan, 2980 — «5avdo ustamasi» schyoti kreditidagi qoldiq esa shu tovarlarga belgilangan savdo ustamasi miqdorini bildiradi, bu summa 675000 ni tashkil etadi deb faraz qilaylik:

4 500 000 − 675 000 = 3 825 000 so‘m.

3 825 00 so‘m korxonadagi tovarlarning sotib olish bahosini bildiradi. Kontrpassiv schyotlar aktiv schyotlar bo‘lib, ular ba’zi xo‘jalik mablag‘lari tashkil topish manbalari ma’lumotlarini tartibga solish uchun mo‘ljallangan. Masalan, 8600 — «5otib olingan o‘z aksiyalarini hisobga

oluvchi schyotlar»
To‘ldiruvchi schyotlar tegishli mablag‘ va ularning tashkil topish manbalari hisobini yuritishga mo‘ljallangan schyot ma’lumotlarini to‘ldirish uchun mo‘ljallangan. Masalan, l5l0 — «Materiallarni tayyorlash va sotib olish», l6l0 — «Materiallarning qiymatidagi farq» schyotlari to‘ldiruvchi schyotlar hisoblanadi.


57

3. 
   Taqsimlorchi schyotlar
   

Ushbu schyotlar mablag‘lar va ular tashkil topish manbalarining ba’zilarini kalkulatsiya obyektlariga yoki davrlar bo‘yicha to‘g‘ri taqsim- lanishini ta’minlaydi.

Taqsimlovchi schyotlar ikkiga bo‘linadi:

• 
  yig‘ib taqsimlovchi;
  
• 
  hisobot davrlari bo‘yicha taqsimlovchi.
  

Yig‘ib taqsimlovchi schyotlariga 23l0 — «Yordamchi ishlab chiqa- rish», 25l0 — «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schyotlarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Masalan, asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar yordamchi ishlab chiqarish yordamida ta’mirlanadi. Yordamchi ishlab chiqarish tomonidan bajarilgan ta’mirlash xarajatlari 23l0 — «Yordamchi ishlab chiqarishlar» schyot debetida yig‘iladi va ta’mirlash ishlari tugatilgach, asosiy ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shiladi. Agarda ishlab chiqarishda bir necha mahsulot tayyorlanayotgan bo‘lsa, shu mahsulot tannarxiga mahsulot turini ishlab chiqarishda band bo‘lgan asosiy vositalar qiymatiga ko‘ra mos ravishda taqsimlanadi.
Yig‘ib taqsimlaydigan schyotlardan yana biri 25l0 — «Umum ishlab chiqarish xarajatlari» schyot bo‘lib, uning debetida umumishlab chiqa- rish bilan bog‘liq xarajatlar jamlanadi va ushbu xarajatlarni alohida hisobga olish obyektlari o‘rtasida (A mahsulot, B mahsulot yoki yordamchi ishlab chiqarish) taqsimlash tartibi tegishli normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Hisobot davrlari bo‘yicha taqsimlanadigan schyotlarga 3l00 —
«Kelgusi davrlar xarajatlari», 49l0 — «5hubhali qarzlar bo‘yicha zaxira- lar», 89l0 — «Kelajakdagi xarajatlar va to‘lovlarning zaxirasi» larni misol qilib keltirish mumkin. Kelgusi davr xarajatlari 3l00 — «Kelgusi davrlar xarajatlari» schyotida yuritilib, aktiv schyot hisoblanadi. Kelgusi davr bilan bog‘liq xarajatlar sarflanganida ushbu schyotlarning debetida aks ettiriladi. Xarajat qo‘shilishi zarur bo‘lgan hisobot davrlari kelganda esa 3l00 — «Kelgusi davrlar xarajatlari» schyotida yig‘ilgan xarajatlar summasi shu schyot kreditida va tegishli ishlab chiqarish xarajatlari schyotlari yoki davr xarajatlari schyoti debetida aks ettirib borish yo‘li bilan taqsimlanadi.
Masalan, korxonada 2009- yilning noyabr oyida kelgusi 20l0- yil uchun 60000 so‘mlik obuna to‘lovi hisoblandi va hisoblashish schyotidan to‘landi.


58
Obuna to‘lovi hisoblanganda:
D^T 3l90 − 60000 so‘m
K^T 6990 − 60000 so‘m.
Obuna to‘lovi nashriyotlarga o‘tkazilganda:
D^T 6990 − 60000 so‘m
K^T 5ll0 − 60000 so‘m.
20l0- yilning yanvar oyida esa obuna shu oy uchun ham amalga oshirilganligi e’tiborga olinib, kelgusi davr xarajati emas, balki joriy davr xarajati sifatida aks ettiriladi.
60000 so‘m : l2 oy q 5000 so‘m
D^T 9430 − 5000 so‘m
K^T 3l90 − 5000 so‘m.
Xuddi shu buxgalteriya provodkasi 2009- yilning barcha oylarida aks ettirilib boriladi va 20l0- yil boshiga 2009- yil uchun sarflangan obuna xarajatlari qoldig‘i qolmaydi.
89l0 — «Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari yuzasidan zaxira» schyoti xususiyati ham xuddi shunday xarajatlarni hisobot davralari bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlashga mo‘ljallanganligidadir.

3. 
   Halkulatsiya schyotlari
   

Ushbu schyotlar korxona faoliyatida ishlab chiqarilgan mahsulotlar, sotilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xarajatlar hisobini yuritishga mo‘ljallangan. Kalkulatsiya schyotlari debetida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar aks ettiriladi. Kreditida esa ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot (yarim tayyor mahsulot, ish, xizmat)larning haqiqiy tannarxi aks ettiri- ladi. Kalkulatsiya schyotlari bo‘yicha qoldiqlar debet tomonda bo‘lib, tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori hisoblanadi. Kalkulatsiya schyotlariga 20l0, 23l0, l5l0 schyotlar misol bo‘ladi.

3. 
   Taqqoslorchi schyotlar
   

Bunday schyotlarga quyidagi schyotlar misol bo‘ladi:

92l0 — «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi»; 9220 — «Boshqa aktivlarning sotilishi»;
99l0 — «Yakuniy moliyaviy natija»;
26l0 — «Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulot» va boshqalardir. Ushbu schyotlar orqali ma’lum bir jarayon natijasi taqqoslanadi.


59
92l0 — «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schyoti misolida taqqoslovchi schyotlar xususiyati ko‘rib chiqiladi.
5otilayotgan asosiy vositalar bilan bog‘liq xarajatlar va daromadlar quyidagilardir:

1. 
   boshlang‘ich qiymat 2000000;
   
2. 
   eskirish summasi 250000;
   

4. 
   shartnomada kelishilgan baho 2 500000;
   
5. 
   asosiy vosita sotishda belgilangan QQ5 25000 (2500000 x 20: 200-
   

0000);

4. 
   sotish natijasida olingan moliyaviy natija 400 (2000000 + 250000)
   

− (l5.000 + 2500000)
Ko‘rib o‘tganimizdek, buxgalteriya hisobi schyotlari joylashgan joyiga qarab, balansdagi va balansdan tashqari schyotlarga bo‘linadi. Korxonaning o‘z mablag‘lari uchun mo‘ljallangan schyotlar, balansdagi va korxonada vaqtincha ishlatishda yoki saqlanishda bo‘lgan mablag‘lar uchun mo‘ljallangan schyotlar, balansdan tashqari schyotlar deyiladi

3. 
   Ikki yoqlama yozur ra uning qo‘llanilishi
   

Ko‘rib o‘tganimizdek, jamiyatda ikkiyoqlama yozuvning paydo bo‘lishi buxgalteriya hisobi rivojlanishiga asos bo‘lgan. XIII—XIV asr- larda ikkiyoqlama yozuv tizimi paydo bo‘ldi va 5himoliy Italiyaning bir necha savdo markazlarida undan foydalanila boshlandi. Topilgan yagona qo‘lyozmalarga ko‘ra ikkiyoqlama yozuv l340- yili paydo bo‘lgan.
Yana boshqa manbalarga ko‘ra bundan ham oldinroq Fransiyaning 5hampan viloyati savdo firmalarida (l299—l300) ikkiyoqlama yozuvdan foydalanilgan. Uning asoschisi fransuz monarxi Luko Pacholi hisoblanadi. U o‘zining ulkan ishi hisoblangan «Schyot va yozuvlar to‘g‘risida risola» nomli asarida (l494- yil) hisob yozuvlari bo‘yicha tushunchani ochib berdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi.
Korxona qaysi tarmoqqa qarashliligidan va unda qanday xo‘jalik jarayoni ro‘y berishidan qat’iy nazar har doim ikki va undan ortiq xo‘jalik mablag‘i yoki ularning tashkil topish manbalari ishtirok etadi. 5huning uchun ham xo‘jalik jarayonlarini schyotlarda aks ettirishda ikki yoki undan ortiq schyotlardan foydalaniladi. Korxonada sodir bo‘layotgan xo‘jalik jarayonlari tufayli mablag‘lar va ularning tashkil topish manbalari bir-biri bilan bog‘lanadi va natijada ular uchun mo‘ljallangan buxgalteriya hisobi schyotlari ham bir-biri bilan bog‘lanadi


60
(bu bog‘lanish «Schyotlar korrespondensiyasi» deyiladi). Schyotlar bog‘lanishining Buxgalteriya hisobi yozuvlarida aks ettirilishiga «Ikkiyoq- lama yozuv» ( buxgalteriya provodkasi) deb aytiladi. Korxonada sodir bo‘layotgan jarayonlarga tegishli summalar buxgalteriya hisobi yozuv- larida eng kamida ikkita schyotga yoziladi, albatta bir schyotning debetiga, ikkinchi schyotning kreditiga.
Quyidagi misollar yordamida ikki yoqlama yozuv va uning amaliyot- da qo‘llanilishini tushuntirib beramiz:
Misol. Mehnat haqi berish uchun hisoblashish schyotidan kassaga 7000000 so‘m pul olindi. Ushbu xo‘jalik jarayon tufayli korxonaning bankdagi hisob-kitob schyotidagi mablag‘i kamayib, korxonaning kassasida esa naqd pul ko‘paydi. Jarayonni chizma ko‘rinishida schyotlarda aks ettirish quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:


D+ Kassa K^T− D^T+ Hisob-kitob schyoti K^T−


700000 700000
Yuqorida keltirilgan misoldagi xo‘jalik jarayoni tufayli «Kassa» va
«Hisob-kitob schyoti» schyotlari bir-biri bilan bog‘lanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ikki yoqlama yozuv — bu xo‘jalik jarayonida vujudga keladigan o‘zgarishlarning schyotlar tizimi orqali ifodalanishidir.
Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida, hisob ishlari to‘g‘ri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati yaratiladi. Xo‘jalik jarayonini bir schyoti debeti va ikkinchi schyotning kreditida aks ettirilishi buxgalteriya provodkasi deyiladi. Buxgalteriya provodkasining ikki turi mavjud:

• 
  oddiy buxgalteriya provodkasi;
  
• 
  murakkab buxgalteriya provodkasi.
  

Oddiy buxgalteriya provodkasida faqat ikki schyot qatnashib, biri debetlanadi, ikkinchisi kreditlanadi.
Misol. Bankdan qisqa muddatga l000 000 so‘m kredit olindi va hisoblashish schyotiga o‘tkazildi. Bank oldidagi qarz, shu bilan birga hisoblashish schyotidagi pul mablag‘i ham ko‘paydi. Bank bilan qisqa muddatli kreditlar yuzasidan hisoblashish schyoti passivligini va hisoblashish schyoti aktivligini inobatga olsak, bu jarayon quyidagicha aks ettiriladi:


D^T 5ll0 - «Hisob-kitob schyoti» - l000000 so‘m


6l
K^T 68l0 — «Bankning qisqa muddatli kreditlari» - l.000.000 so‘m. Murakkab buxgalteriya provodkasida esa uch yoki undan ortiq schyotlar qatnashib, bir schyot debetlanishi va ikki yoki undan ortiq schyot kreditlanishi va aksincha, bir schet kreditlanib, ikki yoki undan
ortiq schyot debetlanishi mumkin.
Misol. Korxonadagi asosiy vositalarga eskirish summasi hisoblandi:

1. 
   asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarga 220000;
   
2. 
   yordamchi ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarga 30000;
   

d) ma’muriy boshqaruvdagi asosiy vositalarga 29500.
D^T 20l0 − 220000 so‘m, D^T 23l0 − 30000 so‘m, D^T 9420 − 29500 so‘m,
K^T 0250 − 279500 so‘m.
5huningdek, ba’zi hollarda xo‘jalik jarayonlari bir tomonlama yozuv orqali ham aks ettiriladi. Masalan, ko‘rib o‘tganimizdek, balansdan tashqari schyotlar faqat bir tomonlama yozuv orqali ko‘rsatiladi.
Misol. Korxona qisqa muddatli ijaraga asosiy vosita oldi. Uning balans qiymati 6 500900 so‘m.
Ushbu xo‘jalik jarayoni buxgalteriya hisobi yozuvlarida quyidagicha aks ettiriladi:

1. 
   olinganda:
   

D^T 00l — «Operativ ijaraga olingan asosiy vositalar»;

2. 
   egasiga qaytarilganda:
   

K^m 00l — «Operativ ijaraga olingan asosiy vositalar».

3. 
   Sintetik ra analitik hisob
   

Xo‘jalik jarayonlari ro‘y berishi natijasida xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarini doimo miqdoriy, tarkibiy hamda joylashishi jihatidan o‘zgarib borishini hujjatlashtirish, buxgalteriya provodkalari yordamida schyotlarda aks ettirib borish buxgalteriya hisobining asosi hisoblanadi. Schyotlarni ular ma’lumotlarni qay darajada aks ettirishiga qarab sintetik va analitik yozuvga ajaratish mumkin. Sintetik yozuvda xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari haqidagi ma’lumotlar umumlashtirib, pul o‘lchov birligida aks ettiriladi. Sintetik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa sintetik hisob deb ataladi.

O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartlarining 2l-son «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma»


62
nomli standartda keltirilgan schyotlar sintetik schyotlardir. Chunki bu schyotlar bitta mablag‘ yoki manba to‘g‘risida umumiy ma’lumot beradi. Ba’zi hollarda mablag‘ yoki manba to‘g‘risida aniqlashtirilgan, detallash- tirilgan, alohidalashtirilgan ma’lumotlar zarur bo‘lib qoladi. Bunday ma’lumotlarni olish uchun analitik hisobdan foydalaniladi.
Analitik hisob xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari haqidagi ma’lumotlarni ularning alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar orqali olishda foydalaniladi. Analitik schyotlar miqdori u qo‘llanilayotgan korxona, tashkilot va xo‘jalikning qaysi sohasida ekanligiga, ularning faoliyat doirasi katta yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Analitik schyotlar bo‘yicha yuritiladigan hisob analitik hisob deyiladi. Quyidagi misollar orqali sintetik va analitik schyotlarning bir-biridan farqi va shu bilan birga ularning o‘zaro bog‘liqligi ko‘rib o‘tiladi.
«Tovarlar» schyoti 2900 raqami bilan belgilanib, sintetik schyot hisoblanadi. Tovarlar xo‘jalik mablag‘larining aylanma aktivlar qismiga kirib, muomala sohasida bo‘ladi. 5huning uchun ham bu schyot aktivdir. «Tovarlar» schyoti debeti qoldig‘idagi summa savdo korxo- nasidagi mavjud bo‘lgan tovarlar qiymatini bildiradi, ammo tovarlarning qaysi turidan qancha qolganligi haqidagi ma’lumotni ham pul o‘lchov birligida, ham natura o‘lchov birligida analitik schyotlar orqali olish mumkin. Sintetik va analitik schyotlarning bir- biridan farqi shundaki, sintetik schyotlarda xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari umumlashtirib ko‘rsatilsa, analitik schyotlarda esa ular haqidagi ma’lumotlar ularning turlari bo‘yicha alohida-alohida hamda uch o‘lchov birligi ham qo‘llanilib aks ettiriladi. Tovarlarning umumiy qiymati 29l0 — «Ombordagi tovarlar» sintetik schyotidan olinadi, ya’ni 30 320 000 so‘m . 5hundan, sovutkichlar: «5INO» — 2 ta l
000000 so‘mdan — 2 000 000 so‘m, «Opcc» — 8 ta l 200 000 so‘mdan
— 9 600000 so‘m, «DAEWOO» l0 ta 8 00000 so‘mdan — 8 000000
so‘m, videokameralar, «DAEWOO» 2 ta — l 400000 so‘mdan 2 800000
so‘m, «5amsung» 2 ta — l 960 000 so‘mdan 3 920000 so‘m «Philips»
— 2 ta 2 000000 so‘mdan 4 000 000 so‘mni tashkil etadi. Bu mablag‘lar sotish uchun «Ombordagi tovarlar» sintetik schyotida hisobga olinadi va har biri uchun alohida-alohida kartochka ochiladi. Mana shu kartochkalar analitik schyotlar deb ataladi.
Analitik schyotlardagi ma’lumotlarning jami ularni umumlashtiruvchi sintetik schyotning ma’lumoti bilan teng kelishi zarurligi - bu schyotlarning o‘zaro aloqadorligini va bir-birini to‘ldirib borishini


63
bildiradi. Korxona xo‘jalik mablag‘larining tashkil topish manbalarini ifodalovchi sintetik schyot va analitik schyotlar ham xuddi shu tartibda bo‘ladi. Anlitik schyotlar korxona mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarining har bir turi bo‘yicha alohida -alogida ma’lumot beradi. Masalan, mashina va uskunalarning eskirishining sintetik hisobi 0230 —
«Mashina va uskunalarning eskirishi» schyotida yuritilib, passiv schyot hisoblanadi.
Korxonada mavjud bo‘lgan mashina va boshqa uskunalarning
eskirishi ularning har biri bo‘yicha alohida yuritiladi. Bu mashina va uskunalarning eskirishining analitik hisobi ular uchun alohida-alohida ochilgan inventar kartochkalarda olib boriladi. Analitik hisob yordamida aniqlangan eskirish summalari jamlanib, sintetik hisobda 0230 —
«Mashina va uskunalarning eskirishi» schyotida yuritiladi. Analitik schyotlarning yig‘indisi sintetik schyotga teng bo‘ladi.

3. 
   Aylanma (oborot) redomostlar
   

Korxonada mavjud bo‘lgan xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarining holati haqida, umuman korxona xo‘jalik faoliyati, moliyaviy natijalariga baho berish uchun balans tuziladi. Ma’lumotlarni balansga ko‘chirishdan oldin hisob ishlari to‘g‘ri yuritilganligini hamda xo‘jalik moliyaviy holatiga baho berish va balans tuzish uchun aylanma vedomostlari tuziladi.

Buxgalteriya hisobi schyotlari ko‘rib o‘tilganidek, bir xo‘jalik mablag‘lari yoki ularning tashkil topish manbalari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Aylanma vedomostlar esa buxgalteriya hisobi schyotlari ma’lu- motlarini jamlovchi jadvaldir.
Aylanma vedomostlar korxonaning barcha o‘z mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalari harakati to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlarni buxgal- teriya hisobi schyotlari ma’lumotlari asosida oylar bo‘yicha umum- lashtirish uchun ochiladi.
Aylanma vedomostlari ikki xil bo‘ladi:
l. Sintetik hisob, sintetik schyotlari bo‘yicha aylanma vedomosti.
2. Analitik hisob, analitik schyotlari bo‘yicha aylanma vedomosti.
Aylanma vedomostlarida obyektlarning boshlang‘ich qoldig‘i oy davomidagi harakati va oy oxiriga qoldig‘i aks ettiriladi.
Sintetik schyotlarda ma’lumotlar umumlashtirilib, faqat pul ko‘rsat- kichida ifodalanadi. Sintetik hisob, sintetik schyotlari aylanma vedo- mostlari quyidagicha shaklda bo‘ladi:


64

Schyoflar raqami	Schyoflarning nomi	Boshlang¹ich qoldiq )so¹mda)		Schyoflarning aylanmasi )so¹mda)		Oxirgi qoldiq )so¹mda)
		DT	MT	DT	MT		DT	MT

Analitik schyotlarda esa natura va boshqa o‘lchov birliklari qo‘llani- lishi ular shaklini quyidagi ko‘rinishda bo‘lishini taqozo etadi:

Obyekf- lar nomi	Ba- hosi	Boshlang ¹ich qoldiq		Kirim			Chiqim			Oxirgi qoldiq
		Soni	Summa	Soni	Summa	Soni		Summa	Soni		Summa

Analitik schyot qaysi sintetik schyot doirasida ochilgan bo‘lsa, uning aylanma qaydnomadagi ma’lumotlari tegishli sintetik schyot ma’lumotlari bilan mos kelishi zarur. 5intentik hisob schyotlari bo‘yicha aylanma boshlang‘ich qoldiq qatoridagi Debet va Kredit summalari teng kelishi shart bu tenglik ulardagi ko‘rsatkichlar xo‘jalik mablag‘lari (aktiv schyotlar) va ular tashkil topish manbalari (passiv schyotlar) boshlang‘ich qoldiqlarini bildirishi bilan izohlanadi. Aylanma bo‘li- midagi Debet va Kredit summalari jamining ham tengligi zaruriy shart bo‘lib, bu tenglik esa xo‘jalik jarayonlarini buxgalteriya provodkasi orqali bir vaqtda bir xil summani bir schyotning debeti va ikki schyot kreditida ikki yoqlama yozuv orqali aks ettirishi bilan izohlanadi. Oxirgi bo‘limdagi Debet va Kredit summalarning jami tengligi korxonadagi mavjud bo‘lgan xo‘jalik mablag‘lar va ular tashkil topgan manbalarini aylanma qaydnoma tuzilayotgan vaqtdagi miqdor holatini bildirishi bilan tushuntiriladi.
XULOSA

Schyotlar tizimi xo‘jalik mablag‘larini tashkil topish manbalarini, xo‘jalik jarayoni natijasida ularning tarkibiy, miqdoriy va harakat jihatidan o‘zgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tezkor nazorat qilib borishdir.

Ikki yoqlama yozuv — bu xo‘jalik jarayonida vujudga keladigan o‘zgarishlarni schyotlar tizimi orqali ifodalanishidir.
Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida,
hisob ishlari to‘g‘ri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati

4. 
   ^{— R.O. Xolbekov} 65
   

yaratiladi. Xo‘jalik jarayonini bir schyotining debeti va ikkinchi schyotning kreditida aks ettirilishi buxgalteriya o‘tkazmasi deyiladi.
Schyotlarni ular ma’lumotlarni qay darajada aks ettirishiga qarab sintetik va analitik schyotlarga ajratish mumkin. Sintetik schyotlarda xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari haqidagi ma’lumotlar umumlashtirib, pul o‘lchov birligida aks ettiriladi. Sintetik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa sintetik hisob deb ataladi.
Aylanma vedomostlar schyotlarning oy boshiga va oxiriga qolgan qoldig‘i hamda oy bo‘yicha aylanma ma’lumotlarga asosan oy oxirida tuziladi, aylanma vedomostlar sintetik va analitik schyotlar bo‘yicha tuzilishi mumkin. Aylanma vedomostda uch juftxonalar mavjud bo‘lib, ularda har bir schyot bo‘yicha oy boshiga qoldiq, oy aylanmalari va oy oxiriga qolgan qoldiq ko‘rsatiladi. Aylanma vedomostdagi o‘zaro tenglik debet va kredit aylanmalari registratsiya jurnalining jamiga ham teng bo‘lishi kerak. Buning sababi har bir xo‘jalik muomalasining summasi registratsiya jurnalida hamda schyotlarning debet va kreditida aks ettiriladi. Bunday o‘zaro tenglik katta nazorat ahamiyatiga ega. Aylanma vedomostning schyotlar bo‘yicha qoldiqlariga asosan buxgalteriya balansi tuziladi. Aylanma vedomostlarni tuzish ko‘p mehnat talab qiladigan jarayon bo‘lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi shakllarini va hisob registratsiya usullari takomillashishi natijasida aylanma vedomostlar asta- sekin yo‘qola bormoqda. Hisobni zamonaviy tashkil etishda ular istisno tarzida ayrim hollarda qo‘llaniladi.
Aylanma vedomostlari ikki xil bo‘ladi:

• 
  sintetik hisob sintetik schyotlari bo‘yicha aylanma vedomosti;
  
• 
  analitik hisob analitik schyotlari bo‘yicha aylanma vedomosti.
  

Tayanch iboralari
Schyotlar rejasi, schyotlar tizimi, schyotlarning oboroti, schyotlarning qoldig‘i, balansdagi schyotlar, balansdan tashqari schyotlar, aktiv va passiv schyotlar, mablag‘ va manba, ikki yoqlama yozuv, oddiy buxgalteriya provodkasi, murakkab buxgalteriya provodkasi, kontraraktiv, kontrarpassiv, sintetik hisob, analitik hisob, aylanma vedomost.


Mavzu yuzasidan nazoraf savollari va fopshiriqlar

1. 
   Buxgalteriya hisobi schyotlari tizimi nima?
   
2. 
   Schyotlarning tuzilishini ayting.
   

7. Buxgalteriya hisobi schyotlari iqtisodiy mazmuniga ko‘ra qanday guruh- lanadi?

4. 
   Buxgalteriya hisobi schyotlari vazifasiga ko‘ra qanday guruhlanadi?
   
5. 
   
   
   
   67
   Buxgalteriya hisobi schyotlari balanslari joylashishiga qarab qanday guruhlanadi?
   
6. 
   Aktiv schyotlarda oxirgi qoldiq qanday topiladi?
   
7. 
   Passiv schyotlarda oxirgi qoldiq qanday topiladi?
   
8. 
   Schyotlarning oboroti deb nimaga aytiladi?
   
9. 
   Tranzit schyotlar deb nimaga aytiladi?
   
10. 
    Ikki yoqlama yozuv nima?
    
11. 
    Ikki yoqlama yozuv qachon va kim tomonidan kashf etilgan?
    
12. 
    Buxgalteriya provodkasi deganda nimani tushunasiz?
    

17. Sintetik va analitik hisoblarning farqi hamda o‘zaro bog‘liqligi ni- mada?

14. 
    Oddiy buxgalteriya yozuvi (provodkasi) bilan murakkab buxgalteriya yozuvining qanday farqi bor?
    
15. 
    Aylanma vedomost, uning turlarini ayting.
    
16. 
    Aylanma vedomostlarning ahamiyati nimada?