‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

a x - a v
farq ham aniq topiladi.
Optik usul 
a x
va 
&y
ning qiymatlarini alohida aniqlash imkoniyatini
bermaydi. Buning uchun boshqa yordamchi usullardan foydalanishga to'g'ri 
keladi. Bunday usullardan biri maxsus tenzometr yordamida turli nuqtalarda 
model qalinligining o 'z ­
garishini o'lchashdan iborat.
K uchlanishlar yig'indisiga 
proporsional bo'lganligi sababli
kuchlanishlar yig'indisi va 
ayirmasi m a’lum bo'lgan 
taqdirda, kuchlanishlaming 
o'zini aniqlash qiyin emas. 
Biroq bu o'rinda elastiklik 
nazariyasining 
um um iy 
tenglamalaridan foydalanish 
m aqbulroq 
hisoblanadi. 
Ammo bu usul haqida chuqur- 
roq to 'x talish m ateriallar 
qarshiligi doirasidan chetga 
chiqish bo'ladi.
9.18-rasm.
9.17-rasm.
144

---

Yuqorida ko‘rib o‘ti!gan tekis tnodeldan monoxramatik yorug'lik o'tkazish 
yo‘li bilan optik usulning imkoniyatlari tugamaydi. Ko'pincha modelni 
yoritish oq yorug‘likda amalga oshiriladi. Bu holda ekranda qoramtir va 
yorqin tasmalar paydo boMadi. Bundan tashqari, modellami yoritishda 
izoponalarni sindirish usuli ham bor. Fazoviy modellaming hajmiy 
kuchlanish holatini tekshirishda «muzlatish» usulidan foydalaniladi.
9.5. Muar tasmalari usuli
Mazkur usul kuchlanish holatlari tahlili amaliyotiga nisbatan keyinroq 
kirib kela boshladi va qator afzalliklarga ega boMishiga qaramay, hozirgi 
paytda kam qoMlaniladi.
Muar usuli ikkita bir xil yoki bir-biridan kam farq qiladigan parametrli 
to ‘rni ustma-ust qo‘yganda qoramtir va yorqin tasmalar paydo boMadigan 
effektga asoslanadi. Hosil boMadigan surat muar nomi bilan yuritiladi. 9.18- 
rasmda ana shu effektni tasvirlovchi fotosurat berilgan.
Agar to ‘rlardan birini tekshirilayotgan obyektga mahkamlansa, defor­
matsiya chogMda to‘ming shakli o'zgaradi; chiziqlar orasidagi masofa o'zgarib, 
chiziqlar egiladi. Shunga mos ravishda muar tasmalari surati ham o'zgaradi. 
Ularning shakli va joylashuviga qarab obyekt deformatsiyasi haqida fikr 
yuritsa bo'ladi. Shunga doir oddiy bir holni ko'rib o'tamiz.
Ko'ndalang chiziqli to'ryopishtirilgan tasma cho'zilayapti, deylik (9.19- 
rasm). Bu to'ming ustiga xuddi o'ziga o'xshagan to 'r erkin tashlab qo'yilgan. 
Chiziqlari va yo'nalishi ham 
tagidagi to 'r bilan bir xil. 
л»|»
N am una 
deform atsiyaga 
1
kirishmasidan ilgari ustki to 'r 
chiziqlarining foni bir tekis 
bo'ladi: agar ustki chiziqlar 
pastki chiziqlar ro'parasiga 
tushsa — kulrang, yoniga to'g'ri 
kelsa qoram tir rang oladi.
Namuna cho'zilganda birinchi 
to'r chiziqlari orasidagi masofa 
uzayadi 
va 
ko'n d alan g
yo'nalgan muar tasmalari hosil 
bo'ladi. Hosil bo'lgan surat
9.18-rasm, b da tasvirlangan.
M uar tasm alari orasidagi 
masofani aniqlash qiyin emas.