‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

9.19-rasm.
9.20-rasm.
145

---

Chiziqlar sistemasining ko'ndalang qirqimini ko'rib o'tamiz (9.20-rasm). 
O'ng tomonda deformatsiyalanmagan etalon to'rning qirqimi (qadami 
a ) ,
chap tomonda — deformatsiyalangan to 'r qirqimi berilgan. Uning qadami 
quyidagi ifodadan aniqlanadi:
a x
= <з
(1
+ 
s )
bu yerda: 
s —
sinalayotgan namunaning uzayishi.
Qora muar tasmasining o'rtasida (A nuqtasi) bir to'rning chizig'i ikkinchi 
to'rning yorqin tasmasiga to'g'ri kelayapti. Sxemadan ko'rinadiki, muar 
tasmasining qadami deb hisoblangan S kesmasida, deformatsiyalanmagan 
to'rda n ta chiziq, boshqa to'rda n-1 ta chiziq joylashadi. Shunga ko'ra 
S = na
bo'ladi.
Boshqa tomondan, 
S = (n - \)a
x, bundan
_ 
0\
1
+ f
a
n -
yoki 
n
= ----- va 
s
= —------ kelib chiqadi.
ax~a
J 
E 
S - a
To'rning or parametri m a’lum bo'lganligi sababli, muar tasmalari 
orasidagi masofa S ni o'lchab, bevosita 
e
ni hisoblasa bo'ladi. Tanishib 
chiqqan misolimizdan mazkur usulning mohiyati va uning polyarizatsion 
optik usuldan prinsipial farqini yaqqol bilib oldik.
M uar to 'rla rn in g o 'zaro siljishi natijasida paydo b o 'lad i. Bu
*>
b)
9.21-rasm.
ko'chishlaming o'ziga xos indikatori. Deformatsiyaning o'rtacha qiymatini 
aniqlash uchun, ikki qo'shni tasmalar joylashuvi taqqoslanadi. Muar bu 
m a’noda tenzometrning avlodi hisoblanadi. Biroq ko'chishning nuqtaviy
146

---

qiymatini bermay, ko‘chishlarning sohaviy holatini ko'rsatadi.
Polyarizatsion optik usulda ishlar biroz boshqacha. Bunda tasmalar 
siljishlar oqibatida emas, mahalliy deformatsiya natijasida paydo boMadi. 
Tasmalaming siyraklashuvi yoki zichlashuvi deformatsiyaning qiymatidan 
emas, balki uni o'lchash gradientidan darak beradi. Optik aktiv materialdan 
yasalgan plastinkani bir jinsli holatda cho'zilsa, hech qanday tasma 
ko'rinmaydi. Vujudga kelayotgan deformatsiya m a’lum qiym atidan 
o'tayotganda tasvir bir qorayib, bir oqarib turadi. Muar usulida esa oqarish
va qorayish, deformatsiya tufayli emas, balki to'rlarni bir-biriga nisbatan ^
masofaga siljishi natijasida sodir bo'ladi.
Tahlil tiliga o'tar ekanmiz, aytish mumkinki, deformatsiya ko'chishlardan 
olinadigan birinchi hosilalardan aniqlanadi. Muar usuli, demak, kuzatilayotgan 
ko'chishlar funksiyalarini so'zsiz differensiyalashni talab etadi. Tasmalar 
qadamini o'lchashda, ya’ni ko'chishlar farqini aniqlashda bu ishlar mavhum 
shaklda bajariladi. Bunday jarayon, tabiiyki, aniqlikni pasayishi bilan bog'liq, 
bu esa muar tasmalari usulini qo'llanish doirasini kamaytiradi. Agar 
deformatsiya kichik bo'lsa, tasmalar siyrak joylashadi. Tekshirilayotgan uchastka 
chegarasida ular kam miqdorda bo'ladi va katta uchastkalarda o'lchangan 
deformatsiyalaming o'rtacha qiymati, kuchlanish holati to'g'risida to'liq tasawur 
bera olmaydi. Buning ustiga tasma chiziqlarining o'zi aniq tiniq emas, ulardan 
biror sonni aniq o'lchab olish qiyin.
Aytilganlaridan muar tasmalari usulini nisbatan katta deformatsiyalar 
vujudga keladigan obyektlarda qo'llash maqsadga muvofiq, degan xulosa
147

---

chiqadi. Plastik deform atsiya- 
lanadigan yoki tob tashlaydigan 
(ползучесть) konstruksiyalar tahlili 
ana shunday masalalar jumlasiga 
kiradi. Shuni qayd etish joizki, bu 
turdagi masalalar tahlili optik usullar 
doirasiga kirmaydi.
9
.
2 1
-rasm da past modulli 
m aterialdan ishlangan diskni 
vertikal diametri bo'yicha siqqanda 
hosil bo'ladigan muar tasmalari 
surati tasvirlangan: a) holda to'rning 
chiziqlari gorizontal; b) holda esa 
vertikal yo'naltirilgan. Har bir tasma 
(polosa) to 'r chiziqlariga tik 
yo'nalgan, o'zaro teng ko'chish- 
larning geom etrik o 'rn in i aks 
ettiradi. Tasmalar zichligi (chastotasi) b) holdagiga nisbatan a) holda ko'proq 
ekanligi rasmdan yaqqol ko'rinib turibdi. Bu esa vertikal yo'nalishdagi 
deformatsiyalar gorizontal yo'nalishdagiga nisbatan ko'proq ekanligini 
anglatadi.
Deformatsiyalanayotgan tekislikni, masalan, elastik plastina yoki 
membranalami burchakli ko'chishlarini aniqlash usuli muar tasmalari 
usulining ko'rinishlaridan biri hisoblanadi. 
9
.
22
-rasmda burchak o'lchovchi 
uskunaning sxemasi berilgan. Bu yerda to 'r silindrik ekranga tushiriladi, 
tekshirilayotgan sirt esa yaltiroqlanadi.
Bu suratdan akslanib qaytgan to 'r ikki marta fotosuratga olinadi: birinchi 
marta egilmagan va ikkinchi marta egilgan plastinka holati uchun. 
Akslantiruvchi sirtning og'ishi tufayli to 'r siljiydi va muar effekti vujudga 
keladi. 
9
.
21
-rasmda ko'rsatilgan tasmalardan farqli ravishda bu yerda sirtning 
o'zaro teng og'ish burchaklari geometrik o'mi aks etgan. Burchakli ko'chishlar 
orqali plastinka egriligining qonuniyati aniqlanadi, keyin bular asosida 
kuchlanishlar hisoblanadi.
Misol tariqasida 9.23-rasmda bir tomoni ikki joyidan qistirilgan va 
yig'iq kuch bilan yuklangan to'g'ri to'rtburchakli plastinka keltirilgan. 9.24- 
rasmda to'm i joylashtirishning ikki holi uchun muar tasmalarining tarqalishi 
surati tasvirlangan.
Hozirgi paytda muar tasmalari usulining bir qancha modifikatsiyalari 
ishlab chiqilgan, uning aniqlik darajasini va samaradorligini oshirishning 
qator yo'llari mavjud. Mazkur usul kuchlanish holati tahlili bilan