‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Maijinalizm
fransuzcha marginal so'zidan olingan bo‘lib «eng 
yuqori» (chegara) ma’nosini bildiradi.
U.Stenli Jevons bu boradagi o'zining ilk fikrlarining 1862-yilda 
Britaniya fanlarini rivojlantirish Assotsiatsiyasida qilgan «Siyosiy 
iqtisodning umumiy nazariyasi haqida qisqacha bildirish» nomli 
ma’ruzasida bayon etgan edi. 1871 -yilda esa U.Jevons yangi nazariyasini 
ilmiy asoslashga bag‘ishlangan fundamental asar bo'lgan «Siyosiy 
iqtisod nazariyasi» nomli kitobini Angliyada nashr qildirdi. Aynan 
mana shu yili — 1871-yilda Avstriyada Karl Mengeming «Siyosiy iqtisod 
asoslari» nomli kitobi ham e’lon qilindi.Bu kitobda ham xuddi mana 
shu «eng yuqori foydalilik» nazariyasi tahlil qilinib, matematik formula 
va teoremalarsiz ilmiy jihatdan asoslab berildi.

---

1874-yilda Shveysariyada Leon Valrasning «Sof iqtisodiyot fani 
elementlari»nomli kitobi nashrdan chiqdi. Bu kitobdagi iqtisodiy 
nazariya to‘liq ravishda matematik jihatdan rivojlantirildi. Shunday qilib, 
yangi yo‘nalish bir vaqtda uchta olim tomonidan turli mamlakatlarda 
ingliz, nemis va fransuz tillarida ilmiy jihatdan asoslab berildi.
Maijinalizm va uning rivojlanish davrini ikki bosqichga bo‘lib 
o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Birinchi bosqich
XIX asming 70-80-yillarini o‘z ichiga olib, iqtisodiy 
tahlilning dastlabki maijinalistik g'oyalarmi mujassam qilgan dastlabki 
ilmiy asarlar yaratildi.(K.Menger, U.Jevons va L.Valras asarlari). Bu 
davrda insonning psixologik xususiyati, ya’ni uning hissiyoti va qabul 
qilishi asosida o‘iganiladi. Shuning uchun maijinalizmning bu bosqichini 
iqtisodiy ta’limotlardagi «subyektiv yo'nalish» deb ataldi.
Ikkinchi bosqich
XIX asming 90-yillariga to‘g‘ri kelib, bu davrdan 
boshlab maijinalizm ko'pgina mamlakatlarda mashur asosiy ta’limotga 
aylandi. Marjinalistlarning bu davrda erishgan asosiy yutuqlari 
subyektiv-psixologik yo'nalishdan voz kechib, iqtisodiyotning asosiy 
maqsadi bu iqtisodiy hayotning doimiy borishini mavjud shart- 
sharoitlar asosida tushuntira bilish demakdir, dedilar. Natijada yangicha 
iqtisodiy g‘oyalar namoyandalari klassik iqtisodiy maktabning 
davomchilari sifatida baholanib, ularga neoklassiklar deb nom berildi.
Maijinal rivojlanishning ikkinchi bosqichini, ya’ni neoklassik 
iqtisodiy ta’limotni rivojlanishiga yirik iqtisodchi olimlar A.Marshall, 
Dj. B.Klark va V.Pareto katta hissa qo‘shdilar.
14.2. Avstriya maktabi. Subyektiv - psixologik yo‘nalish
XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy ta ’limotlarning nufuzli 
maktablaridan biri bo'lgan Avstriya maktabi vujudga keldi. Avstriya 
maktabini subyektiv yoki subyektiv-psixologik maktab deb ham ataydilar. 
Uning mafkurachilari qo‘llagan usul munosabati bilan unga mana 
shunday nom berilgan. 70-yillarda Avstriya maktabining asoschisi 
K.Menger (1840-1921) bu g‘oyani rivojlantirdi. Avstriya maktabining 
konsepsiyalari K.Mengerning 
«Siyosiy iqtisod asoslari» (1871),
F.Vizeming (1851-1926) 
«Xo‘jalik boyligining kelib chiqishi va asosiy 
qonunlari to‘g‘risida» (1884), E.Byom-Baverkning (1851-1914) 
«Kapital va foyda» (1884-89), «Xjalik ne’matlari boyligi nazariyasining 
asoslari» (1886), «K.Marks nazariyasi va uning tanqidi» (1896) va

---

boshqa asarlarida bayon etilgan. Avstriya maktabining ta’limoti Angliya, 
Germaniya, AQSH Rossiyada va boshqa mamlakatlarda yoyildi. Bu 
ta’Iimot iqtisodiyot fanining shundan keyingi rivojiga katta ta’sir o‘tkazdi.
Avstriya maktabi iqtisodchilarining asarlarida awalo siyosiy iqtisod 
predmeti, uning uslubiy negizlari va tadqiqot usuli to‘g‘risidagi ta’Iimot 
yanada kengaytirildi. Menger va uning tarafdorlari ishlab chiqarish 
munosabatlarini, ishlab chiqarishning rivojini tartibga soluvchi iqtisodiy 
qonunlami siyosiy iqtisod predmetiga kiritmadilar.
Ulaming konsepsiyasiga ko‘ra, siyosiy iqtisod xo‘jalik subyekti 
tajribasining butun xilma-xilligi bilan uni idrok etishni o'rganishi lozim 
edi. Byom-Baverkning da’vo qilishicha, siyosiy iqtisod subyekt sifatida 
iqtisodiy hodisalami izohlaydigan ildizlami izlashi kerak. Alohida xo‘jalik 
tadqiqot obyekti qilib olinar va jamiyatning eng oddiy tipikelementi 
deb talqin qilinar edi. Jamiyatdan mutlaqo ajralgan shaxs - Robinzon 
xo'jaligi mana shunday xo'jalikning oliy maqsadi deb atalardi 
(D.Defoning asarini eslang). Avstriya maktabi kapitalistik xo‘jalikni 
eng oddiy elementlaming mexanik yig‘indisi deb talqin etardi.
Tadqiqotning bu usuli