Ózbekistan respublikasi joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Tiykarģı bólim
1.Sintaksisti oqıtıw metodikası.
Sintaksistiń tiykarǵı birligi sóz dizbegi hám gáp. Sintaksis til biliminiń leksikologiya, fonetika, morfologiya, punktuaciya hám sóylew mádeniyatı, stilistika menen baylanıslı úyreniledi. Sintaksis eń dáslep morfologiya menen salıstırılıp úyreniledi. Máselen, sóz shaqapları hám gáp aǵzaları arasındaǵı baylanıs hám ózgeshelikti túsindiriw zárúr. Oqıwshılar tekstti durıs, kórkemlep oqıwı ushın sintaksisti jaqsı ózlestiriw kerek. Tekstti qanday intonaciyada oqıwdı biliw ushın xabar, soraw, buyrıq, úndew gáplerdiń intonaciyalıq ózgesheligin durıs ózlestirip alıw zárúr. Sebebi ayırım jaǵdaylarda gáptiń mazmunına, irkilis belgileri intonaciyaǵa baylanıslı boladı. Mısalı: Gúljan apam mektepte isleydi. Gúljan, apam mektepte isleydi. Bul gáplerde mazmun intonaciyaǵa baylanıslı eki túrli mazmundı ańlatıp tur. Bul mısallar arqalı sintaksisti oqıtıwdıń
quramalılıǵın hám qızıǵarlı ekenligin kórsetedi.Sintaksisti oqıtıwda oqıwshılardıń stilistikalıq kónlikpeleri bekkemlenip baradı.Bul ushın hár bir tema ótilgende oqıwshılardıń sóylewin rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat beriledi.Sintaksistegi qaǵıydalar oqıwshılardıń pikirlew qábiletin, oylawın ósirip, rawajlandırıp baradı. Gáp-pikirdi jazba hám awızeki túrde bildiriwdiń tiykarǵı forması. Adamlar óz pikirlerin, real dúnyada kórgen bilgenlerin gáp járdeminde bildiriw imkaniyatına iye boladı. Demek, oqıwshılar gáp haqqındaǵı qaǵıydalardı úyrenip, waqıya hám hádiyseler arasındaǵı baylanıstı úyretedi. Bul, ásirese gáp aǵzaları hám olar arasındaǵı grammatikalıq hám logikalıq qatnaslarda anıq kóriw múmkin. Gáp aǵzaların anıqlawda grammatikalıq formalar tiykarǵı orındı iyeleydi. Máselen, anıqlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh, gramatikalıq forması, sorawı arqalı ajıralıp turadı. Biraq, bul barlıq waqıtta tuwrı kele bermeydi. Mısalı: Kitap-bilim bulaǵı. Kitap oqıdım. Bul mısallardıń birinshisinde kitap-baslawısh, al, ekinshisinde kitap-tolıqlawısh (jasırın tabıs sepliginde). Bunday jaǵdayda sózler arasındaǵı sintaksislik qatnas esapqa alınadı. Eger oqıwshı gáptegi sózlerdiń mazmunın hám forma jaǵınan baylanısın durıs anıqlay alsa, gáp aǵzalarına durıs tallaw jasaydı. Sintaksisti oqıtıwda oqıwshılarǵa sóz shaqapları menen gáp aǵzaları arasındaǵı baylanıs hám ayırmashılıqlardı túsindirip barıw zárúr. Sintaksis boyınsha dáslepki maǵlıwmattı oqıwshılar baslawısh klasslarda úyrenedi. baslawısh klasslarda gáptiń túrleri-xabar, soraw, buyrıq, úndew gápler, gáp aǵzaları-bas aǵzalar hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń sorawları menen tanısadı.Al,VII hám IX klasslarda sintaksis boyınsha tolıq maǵlıwmat beriledi.Jay gáp hám onıń túrleri ótilgende, gáptiń tamamlanǵan oy-pikirdi bildiriwi, tutas intonaciya menen aytılıwı túsindiriledi. Xabar, soraw, buyrıq, úndew gáplerdi ótkende sóylewshiniń aytılajaq oy pikirge qatnası anıq kórinedi.Hár bir gáp aytılıw intonaciyası, grammatikalıq dúzilisi, bayanlawısh formaları menen ajıralıp turadı. Muǵallim sabaqtı taxtaǵa aldın ala tayarlanǵan mısallardı talqılawdan baslaw kerek. Oqıwshılardıń ózlerine mısallardı oqıtıp, olardaǵı mazmun hám intonaciyalıq ózgeshelikti ózlerine anıqlatıw zárúr. Keyin oqıwshılardıń ózlerine mısallar aytqızıw arqalı, xabar gápti, soraw, buyrıq gáplerge aylandırıw arqalı túsinikli bekkemlewge boladı. Bunda muǵallim oqıwshılardı dialog formasında sóylestiriw arqalı, gápti dúziwge onı intonaciyalıq jaqtan durıs aytıwǵa úyretedi. Sóz dizbegi-sintaksistiń tiykarǵı birligi. Sóz dizbegin oqıtıwda dáslep sózlerden sóz dizbegin payda etiw usılların úyretiw zárúr. Máselen, jaqsı sózi qanday sózler menen dizbeklese aladı. Jaqsı oqıwshı, jaqsı adam, jaqsı gáp,jaqsı oqıw, jaqsı islew h.t.b.

Sóz dizbeklerine gáp dúziwge úyretilip barıladı.Oqıwshılar sóz dizbeklerin qospa sózlerden,gáplerden,turaqlı sóz dizbeklerinen ajıratıwda qıynaladı.Sonlıqtan,muǵallim sóz dizbegin túsindiriwde tómendegilerdi maqset etip qoyadı.

- sóz dizbegi menen qospa sózler, turaqlı sóz dizbekleri arasındaǵı parıqtı ayıra biliw;
- sóz dizbegindegi sózlerdi baylanıstırıwshı qurallardı anıqlaw hám bas sóz arqalı baǵınıwshı sózge soraw qoya biliwi;
- gáptegi sóz dizbeklerin ajırata biliwi hám olarǵa mániles sózlerden gáp dúze biliwi.
Sóz dizbeklerin oqıtıwda sintaksislik baylanıstıń túrleri de qosımsha túsindirilip barıladı.Jay gáplerdiń dúzilisi boyınsha túrleri ótilgende oqıwshılarǵa bir sózden, bir neshe sózden hám bir neshe gápten gápler dúziletuǵınlıǵı túsindiriledi. Keńeytilmegen hám keńeytilgen gápler ótilgende muǵallim dáslep tek bas aǵzalar qatnasında gáplerdi taxtaǵa jazadı.Mısalı, Oqıwshılar keldi. Erik gúlledi. Jay saldı.t.b. Keyin oqıwshılar bul gáplerdi keńeytip gáp dúzedi. Bul arqalı oqıwshılar keńeytilmegen hám keńeytilgen gápler, olardıń qollanılıóz gesheligin túsinip aladı. Sintaksisti oqıtıwda gáp aǵzaların oqıtıwdıń áhmiyeti úlken. Gáptiń grammatikalıq tiykarı-bas aǵzalar hám ekinshi dárejeli aǵzalar boyınsha túsinik beriw arqalı oqıwshılar gáp quray biliwge, óz pikirlerin gáp arqalı anıq, durıs ayta biliwge úyrenedi. Gáptiń tiykarın bas aǵzalar quraydı. Muǵallim tek bas aǵzalardıń qatnasında gápler jazıp, olardıń bildiriliwi, sorawları, qospa hám keńeytilgen aǵzalar boyınsha maǵlıwmat beredi.Ásirese, bayanlawıshtıń gáptegi oraylıq aǵza ekenligi túsindiriliwi zárúr.Bayanlawıshqa, atawısh hám feyil bayanlawıshlarǵa soraw qoyıw, bayanlawı-sh arqalı gápti keńeytiw arqalı túsindirilip barıladı.Gáptiń mazmunın keqeytiwde, pikirdi tolıq jetkeriwde ekinshi dárejeli aǵzalardıń xızmeti úlken.Sonlıqtan anıqlawısh, pısıqlawısh, tolıqlawıshlardı oqıtıw olardıń ózgesheligin túsindiriw talap etiledi. Gáp aǵzaların oqıtıwda da jańa usıllardı
paydalanıwǵa boladı. Sonday-aq, sintaksiste birgelkili aǵzalı, ayırımlanǵan aǵzalı,

qaratpa hám kiris aǵzalı gáplerdi oqıtıwda ózine tán ózgeshelikke iye. Bul temalardı oqıtıwda olardıń tek forma tárepi emes, mazmundaǵı ózgeshelikleri de túsindiriliwi zárúr. Sintaksiste qospa gáplerdi oqıtıw muǵallimnen úlken tayarlıqtı talap etedi.Qospa gápler 9-klassta ótiledi. Muǵallim dáslep qospa gápler menen jay gápler arasındaǵı ózgeshelikti túsindirip aladı. Qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılına qary túrleri: 1. dizbekli qospa gápler; 2. baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha maǵlıwmat beriledi. Qospa gáplerdi oqıtıwda muǵallim tómendegilerdi maqset etip qoyadı:
-teksttegi berilgen gáplerdi jay hám qospa gáplerge ajıratıw, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi anıqlaw, olardıń baylanısıw usılların, irkilis belgilerin anıqlaw;
- dizbekli qospa gáplerdiń baylanısıw usılların. dánekerli, dánekersiz baylanısıwına baylanıslı túrlerine ajıratıw;
- baǵınıńqılı qospa gáplerdegi bas hám baǵınıńqı komponentlerdiń baylanısıw usılların, olardaǵı mánilik qatnastı anıqlaw hám baǵınıńqılı qospa gáplerdiń túrlerine ajıratıw, irkilis belgilerine itibar beriw;
Qospa gáplerdi oqıtıwda muǵallim jay gáplerdi baylanıstırıp qospa gápler dúziwge úyretedi. Sintaksistegi jáne bir temalardıń biri-tuwra hám ózlestirilgen gápler. Bunda oqıwshılar tekstten basqanıń gápin ajırata biliwi, olardıń dúzilislik ózgesheligin anıqlawı, tuwra gáplerdi ózlestirilgen gáplerge aylandırıw, olardıń irkilis belgilerin jaqsı ózlestirip alıwı zárúr. Sintaksisti oqıtıwda til iliminiń basqa tarawları menen baylanıstırıp oqıtıw talap etiledi. Sintaksis stilistika menen baylanıslı oqıtıladı. Oqıwshılardı gáp dúziwge, tekstti tallawǵa, óz betinshe tekstler dúziwge úyretip barıladı.