Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

7. Ishchining mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarning tahlili
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar mahsulot ishlab chiqarish hajmlarini ko’paytirishga va uni bozorga taklif qilish orqali ko’proq foyda olishga intiladi. Bunday sharoitda mahsulot hajmini korxonani kengaytirish yoki xodimlar sonini ko’paytirish bilan bir qatorda, bevosita ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi ishchilarning mehnat unumdorligini ko’tarish orqali amalga oshirgani korxona uchun ko’proq samarali hisoblanadi. Shu tufayli ham har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z ishchilarining mehnat unumdorligini oshirish choralarini ko’rishga harakat qiladi hamda unumdorlikka ta’sir etuvchi omillarni o’rganib boradi. Odatda bir ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik mahsulot hajmi quyidagi omillarga bog’liq.

1. 
   Bir ishchining yil davomida ishlagan o’rtacha kishi kunlari=(jami kishi kunlari/ishchilar soni)
   
2. 
   Ish kuni davomiyligi, soat = (jami ishlangan kishi soat/jami ishlangan kishi kunlari)
   

3. 
   Ishchining bir soatlik ish unumi = (mahsulot hajmi /jami ishlangan kishi -soat)
   

Tahlil etishda bir ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik mahsulot hajmining rejasiga, o’tgan yilga nisbatan o’zgarish sabablari va unga ta’sir etuvchi omillar quyidagicha aniqlanadi.

Bir ishchiga to’g’ri Bir ishchining Ish kuni Ishchining 1 soatlik

keladigan o’rtacha = ishlagan kishi * davomiyligi * ish unumi
yillik mahsulot kunlari


8. Mahsulot mehnat sig’imini tahlili

Ishlab chiqarish hajmi, mahsulot strukturasi va assortimentini o’zgarishiga ham bog’liq. Kam mehnat talab etadigan mahsulot turlarini ko’proq ishlab chiqarish tufayli mahsulot struktura va assortimentini o’zgarishi mehnat unumdorligini o’sishiga olib keladi.

Struktura va assortimentni unumdorlik darajasiga ta’siri mehnat sig’imi orqali aniqlash mumkin.
Mehnat sig’imi – mahsulot, yarim fabrikat va mahsulotni ayrim qismlarini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan o’lchanadi.
Sanoatda mehnat unumdorligini o’sishi ilmiy-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishni texnik jihatdan takomillashtirish natijasida mehnat sig’imini pasaytirish hisobiga erishiladi.
Mehnat sig’imi bilan mehnat unumdorligi bilvosita bog’liqqa ega. Mehnat sig’imi pasayishi tufayli mehnat unumdorligi ortadi va buning aksicha, mehnat sig’imi ortsa-mehnat unumdorligi pasayadi.
Mehnat sig’imini pasaytirish mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan ish vaqtini qisqartirish orqali erishiladi.
Mehnat sig’imini pasaytirish hisobiga mehnat unumdorligini o’sishi (foiz hisobida) quyidagicha aniqlanadi.

100 x A
Mu = ----------------

100 - A

Bunda: A- ishlab chiqarilgan mahsulot mehnat sig’imini pasaytirish (foiz hisobida).

Mu – mehnat unumdorligini o’sish darajasi ( foiz hisobida).