Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik faoliyati tahlili i fanining metodi va uning o’ziga hos muhim xususiyatlari

Har bir fanning metodi ob’ektiv borliqni, tabiat va jamiyatni rivojlanishini o’rganishdagi qanday yondoshishlik lozimligini ko’rsatadi. Fanning o’z ob’ekti yoki predmetini o’rganish usullari, vositalari uning metodini tavsiflaydi. Xo’jalik faoliyati tahlili i ham o’zining mustaqil usullariga ega.

Metod - grekcha «metodos” so’zidan olinib, nazariyot, ta’limot va amaliyotlarga o’rganishdagi izlanish yo’llari degan ma’noni anglatadi. Keng ma’noda metod deyilganda haqiqatni, ob’ektiv borliqni, tabiat, jamiyat va mavjudotlarni rivojlanishini, materialistik dunyoni dialektik-materialistik qonuniyatlarga asoslanib o’rganishlik tushuniladi.
Xo’jalik faoliyati tahlili i fani ham korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatini o’rganishda dialektik-materialistik metod qonuniyatlariga amal qiladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy va boshqaruv tahlili metodini korxona (firma), tashkilot, muassasa, birlashma va h.k. lar xo’jalik jarayonlarini sodir bo’lishi va rivojlanishini o’rganishdagi dialektik yondashish usullariga aytiladi deb ta’rif berilgan.
Tahlil metodining o’ziga xos xususiyatlari bo’lib:
- xo’jalik faoliyatini ifodalovchi ko’pgina ko’rsatkichlar sistemasini qo’llash;
- o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning o’zgarish va farq sabablarini to’liq aniqlash;
- iqtisodiy samaradorlikka erishish maqsadida ko’rsatkichlarning bir-biriga bog’liq holda o’rganish va h.k.
Tahlil metodining ta’rifiga ko’ra xo’jalik jarayonlarini o’rganishda dialektik yondashishlik, ya’ni har bir jarayon, iqtisodiy hodisa bor, mavjud va rivojlanishda deb qaraladi. Bu jarayonlar sondan sifat o’zgarishiga va yangi sifatning paydo bo’lishiga, inkorni-inkor qilish, qarama-qarshilik ko’rashiga, eskining tugashi, yangi-ilg’or jarayonlarning paydo bo’lish hususiyatga ega bo’ladilar. Xullas dialektik-materialistik metod va uning barcha usullari xo’jalik jarayonlarini o’rganishda, tahlil qilishda o’z aksini topadi.
Xo’jalik faoliyati tahlili metodining ta’rifida uning e’tiborli xususiyatlari ham ko’rsatilgan, jumladan, xo’jalik jarayonlari va iqtisodiy voqealarni tahlil qilishda juda ko’plab ko’rsatkichlardan foydalanish kerakligi.
Bu ko’rsatkichlar tahlil qilinayotgan iqtisodiy jarayonning mazmuni va hajmiga bog’liq bo’ladi, hatto tahlil natijasida yangi, avval mo’ljallanmagan ko’rsatkichlar ham aniqlanishi mumkin. O’rganilayotgan xo’jalik jarayonlarining farqlanishi va o’zgarishi sabablari ta’sir ko’rsatgan omillarni hisoblash tahlil metodining yana bir o’ziga hos xususiyatidir. Chunki tahlil qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar doimo bir-biri bilan uzviy bog’liq va aloqada bo’ladi, tahlil esa bu bog’liqlik va aloqalarni aniq o’lchash va o’rganish imkoniyatiga ega. Hatto ayrim olingan xo’jalik jarayoni butun bir yakuniy natijaga sezilarli ta’sir ko’rsatadi va o’zgartirib yuborishi ham mumkin. Shuning uchun ham xo’jalik faoliyatining o’zgarishi sabablari, ta’sir etuvchi asosiy va qo’shimcha omillarni aniqlash tahlil metodining muhim hususiyati bo’lib sanaladi.
Ayniqsa ta’sir ko’rsatgan sabab va omillarni to’g’ri guruhlash, xo’jalik faoliyatini tahlil qilishning sifatli bo’lishida muhim rol o’ynaydi.
Xo’jalik faoliyati tahlili i metodining yana bitta o’ziga hos tomoni o’rganilayotgan ko’rsatkich va xo’jalik jarayonlari bir-biri bilan o’zaro bog’liqligi va bog’lanishdagina o’lchash, ya’ni mahsulotlar ishlab chiqarish va uni sotish hajmiga ta’sir etuvchi sabablarni o’rganishdir.
Masalan, korxona ishlab chiqaradigan mahsulot hajmi uch guruh omillar: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat buyumlaridan foydalanishlikka bog’liq. O’z navbatida har bir guruh omillari mayda elementlarga bo’linadi. Mehnat kuchidan foydalanish omili son va sifatga ajratiladi. Son omili bu ishchilar soni, sifat esa mehnat unumdorligi (bitta ishchiga ishlab chiqarilgan mahsulot)ga, ishchining o’rtacha bir yildagi unumi esa bajarilgan bir yillik kishi kunlari, ish vaqtining uzunligi va bitta ishchining bir yilda ishlagan kishi soatiga bog’liq. Bu sanab o’tilgan har bir ko’rsatkich esa yana boshqa sababga bog’liq. O’rtacha bitta ishchining bir yilda ishlagan kishi kunlar sonining hajmi qo’shimcha dam olish, ishga kelmaslik, o’zoq safarga borish, kasalligi va korxona aybi bilan ishlamaslik kabi sabablar ta’sir ko’rsatadi.
Demak barcha ko’rsatkichlar bir-biri bilan zanjirli bog’lanib ketgan va bu umumiy zanjir, sistemada har bir omilning o’z o’rni va ta’sir ko’rsatish hajmi bor. Tahlil jarayonida e’tiborga olinmagan har bitta ko’rsatkich yoki omil uning natijalarni noaniq bo’lishiga, hatto, iqtisodchilarni noto’g’ri xulosalarga olib kelishi mumkin.
Xulosa qilib ta’kidlash mumkinki, tahlil metodining muhim xususiyati o’rganiladigan iqtisodiy ko’rsatkichni alohida, boshqa omillardan ajratgan holda tahlil qilmaydi, balki ular o’zaro bog’liqlikdaligi e’tiborda tutiladi. Ayrim hollarda o’rganilayotgan ko’rsatkichning o’zgarish sabablari ta’sir etishi bir xil o’zgarmas shart-sharoitda aynan o’xshash bo’lishligi xo’jalik faoliyati tahlili da qo’llaniladi, ayrim omillar ta’siri bir xil sharoitda o’zgarmas deb qaraladi.
Odatda ilmiy usullardan foydalanilganda, har qanday turdagi tahlil muvafaqqiyatli chiqadi. Tahlil qilishning to’g’ri tanlangan usuli ko’pincha uning natijasini oldindan aniqlaydi. Ilmiy usulda, ko’pincha, fanni tekshirish usulida umumiy dialektik usulga asoslanishi tushuniladi. Tushunishning dialektik usuli, hamma hodisa va jarayonlarni muntazam harakatda, o’zgarishda, rivojlanishda ko’rish zarurligini bildiradi. Moliyaviy va boshqaruv tahlili usullarining xarakterli jihatlaridan biri – muntazam taqqoslab turish zaruratidir. Dialektika har bir jarayonni, har bir hodisani birlik va qarama-qarshiliklar ko’rashi deb qarash kerakligini o’rgatadi. Bundan har bir hodisa va jarayonlarni ichki qarama-qarshiliklar, ijobiy va salbiy tomonlarini o’rganib chiqish zarurligi kelib chiqadi. Bu ham tahlilning xarakterli jihatlaridan biridir. Tahlil qilishda dialektik usuldan foydalanish, korxona xo’jalik faoliyatini o’rganib chiqishda barcha bog’liq tomonlarini hisobga olinishini anglatadi. Hech qaysi hodisa, agar u alohida tekshirilsa to’g’ri tushunchaga ega bo’lmaydi. Bu ham tahlilning xarakterli jihatlaridan biridir.Tahlilning muhim uslubiy jihatlaridan biri, u nafaqat sabab-oqibatlarini aniqlabgina qolmay, balki u son jihatdan tavsif beradi, ya’ni har bir omilning faoliyat natijalariga qay miqdorda ta’sir ko’rsatishini aniqlaydi, bu esa moliyaviy va boshqaruv tahlilining yanada osonroq bo’lishini ta’minlaydi.
Sistemali yondoshish esa o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarni bosqichma-bosqich tahlil qilish ularni o’zaro bog’liq holda tekshirish mufassal detallarda o’rganilishini ko’zda tutadi.