Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети иқтисодиёт ва туризм факультети

10.4. Turistik biznes korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish

Turistik soha korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish korxonaning hajmi va tipiga bog‘liq. Kichik korxonalarda boshqaruv funkiyalarini batafsil taqsimlash yo‘q. Ularning birinchi rahbarlari rejalashtirish, faoliyatni tashkil qilishning barcha ikir-chikirlari va yo‘nalishini mustaqil belgilaydilar.

O‘rta va yirik korxonalar strategik, taktik va joriy kalendar rejalarini markazlashtirishdan xoli holda, tashkiliy tuzilish, turli xizmatlar mutaxassislari va xodimlari o‘rtasida majburiyatlarni taqsimlash, boshqaruvchilarning bir-biriga bo‘ysunishi, firmaning barcha funktsiyalarini yaxlit holda nazorat qilish va muvofiqlashtirishni hisobga olgan holda ishlab chiqadilar. Chunki aynan tuzilmaviy bo‘linmalarda turistik mahsulot ishlab chiqarish va uni o‘tkazish, firma faoliyatining turli yo‘nalishlari bo‘yicha operativ rahbarlik qilish borasida tajribaga ega xodimlar jamlangan.

Bo‘linmalar faqat joriy rejagagina emas, balki taktik, ba’zan esa strategik rejaga kiritish uchun takliflar ishlab chiqadilar va ilgari suradilar.

Amaliyotda turistik faoliyatda rejalar tuzish bo‘yicha ishlarni tashkil qilishning uchta sxemasi qo‘llaniladi: firma tuzilishining ierarxik strukturasi bo‘yicha «yuqoridan quyiga», «quyidan yuqoriga» va doiraviy rejalashtirish (qarama-qarshi usul).

Yirik va o‘rta turistik firmalarning ko‘pchiligida tashkiliy markazlashtirilgan rejalashtirish «yuqoridan quyiga» qarab amalga oshiriladi. Bunday yondashuvda reja strategiyalari boshqaruvning yuqori darajasida ishlab chiqiladi, unda maqsadlar, turistik tovarlar va xizmatlar bozoridagi faoliyatning asosiy yo‘nalishlari, asosiy marketing vazifalari, firmani rivojlantirish yo‘llari aniqlab olinadi, shuningdek rejadagi barcha tadbirlar va ularni amalga oshirish mexanizmining bir-biriga bog‘liqligi ta’minlanadi.

Keyin bu maqsadlar, vazifalar va ko‘rsatkichlar firma tuzilishining quyiroq bosqichlariga o‘tkazilish darajasiga qarab, yanada batafsilroq ravishda bo‘linmalar yoki alohida xodimlarning rejalariga kiritiladi. Konkret bajaruvchilar yoki bajarishda ko‘maklashuvchilar bilan rejadagi vazifalar kelishib olinganidan so‘ng rejalar firmaning yuqori rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.

Rejalashtirishni bunday tashkil qilish korxonani boshqarishning yuqori darajasida (direktorlar kengashi, prezident yoki ijrochi direktor, iqtisod bo‘yicha vitse-prezident va sh.k.) muhim qarorlarni markazlashtirishga asoslanadi. Bunday tashkillashtirish tuzilmalarning (filiallar, byurolar va h.k.) kalendar rejalarni umumfirma ko‘rsatkichlari bazasida ishlab chiqishdagi ba’zi mustaqilligiga yo‘l qo‘yadi.

«Quyidan yuqoriga» rejalashtirish joylarda (tuzilmaviy bo‘linmalar, bajarishda ko‘maklashuvchilar) rejalar ishlab chiqilishini, ularning korxona (firma) umumiy rejasi darajasida kelishilishini, muvofiqlashtirilishini va tuzilishini o‘z ichiga oladi.

Qarama-qarshi rejalashtirish hozir aytib o‘tilgan har ikkala usulni o‘z ichiga oladi. «Yuqoridan quyiga» jarayonida umumiy maqsadlar (umumiy strategiya, turizmning turlari va ularning umumiy salmog‘i, boshqa korxonalar bilan aloqalar, xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish va boshqalar) bo‘yicha dastlabki rejalashtirish amalga oshiriladi. Quyiroq darajalarda dastlabki reja tegishli ko‘rsatkichlar bilan konkretlashtiriladi.

Keyin jarayon teskarisiga qarab ketadi, ya’ni «quyida yuqoriga» boshlanadi. Bu bosqichda rejaga samaraliroq qarorlar kiritiladi, uning umumiy tuzilishidagi va tarkibiy qismlari orasidagi farqlar bartaraf qilinadi. Ehtimol tutilgan holatlarga muvofiq bu iterativ jarayon ko‘p marta – barcha kamchiliklar va kelishmovchiliklar, ayniqsa, sheriklar bilan yuzaga keladiganlarini to‘la bartaraf etishgacha amalga oshiriladi.

Qarma-qarshi rejalashtirish shakli ikkita sezilarli ustunlikka ega:

• 
  Yuqori turuvchi g‘oyalar va maqsadlarni bilish asosida quyi turuvchi harakat maqsadlari, ko‘rsatkichlari va muqobil variantlari bo‘yicha asoslangan qarorlar;
  
• 
  rejalashtirishga turistik korxonaning barcha bo‘linmalari va mutaxassislari hissa qo‘shadilar va ulardan faoliyatning konkret va umumiy nazorat ko‘rsatkichlari bo‘yicha bilimlar talab qilinadi.
  

Rejalashtirish bo‘yicha funktsional xizmatlar turistik korxonaning hajmiga bog‘liq. Ular iqtisod va moliya bo‘yicha firma vitse-prezidenti yoki tijorat direktoriga bo‘ysunadigan mustaqil guruhlar bo‘lishi mumkin. Bunday guruh tarkibiga quyidagilar kiradi: bosh hisobchi (hisobchi), rejalashtirish bo‘limi boshlig‘i, menejer-iqtisodchi (moliya, mehnat, me’yorlashtirish va boshqalar bo‘yicha), turizmni rivojlantirish va turistik marketing bo‘yicha menejerlar.

Firma ichidagi rejalashtirishni amalga oshiruvchi apparat korxonani boshqarishning turli bosqichlaridagi funktsional bo‘linmalarni (mas’ul ijrochilarni) o‘z ichiga oladi. Rejalashtirish – boshqaruvning asosiy funktsiyasi bo‘lganligi sababli, rejalashtirishning eng yuqori bo‘g‘ini direktorlar kengashi (prezident yoki ijrochi direktor) hisoblanib, korxona strategiyasi va taktikasi bo‘yicha eng muhim muammolar yuzasidan qaror qabul qiladi.

Rejalashtirish xizmatining funktsiyalari quyidagilar hisoblanadi: istiqboldagi va joriy rejalarni ishlab chiqish, ularni bajarishda ko‘maklashuvchilar bilan kelishib olish, reja ko‘rsatkichlariga tuzatishlar kiritish, ularni amalga oshirish, bajarilishini nazorat qilish.

Sanab o‘tilgan funktsiyalar turistik firmaning tipiga bog‘liq. U ixtisoslashtirilgan yoki diversifikatsiyalashgan bo‘lishi mumkin (10.4.1.–jadval).

10.4.1.-jadval.