Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети иқтисодиёт ва туризм факультети

Ishlab chiqarishni rejalashtirish va turistik mahsulotning sifatini nazorat qilish. Bu bosqichda quyidagilar rejalashtiriladi: tur (sayr)larni tayyorlash va ularni metodik ta’minlash, vaucherlarni ishlab chiqish, turistlarni sug‘urta qilishni ta’minlash, shartnomaviy hujjatlarni tayyorlash, shuningdek, taqdim etilayotgan xizmatlarning sifatini ta’minlash va nazorat qilishni ta’minlash tizimini ishlab chiqish, litsenziya olish uchun hujjatlar paketini tuzish va b.

Xodimlarning ishini rejalashtirish. Shtatlarni shakllantirish va xodimlarni boshqarish jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: firmaning bo‘linmalari bo‘yicha xodimlarning kerakli miqdorini hisoblab chiqish; shtatlar jadvali, malaka talablari va lavozim bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlarni tuzish; mehnatga haq to‘lash turlarini, yollash tizimini, firma ishining reglamentini (jadvalini) va uning ustavini asoslash.

Xodimlar faoliyatini rejalashtirish korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli va tipi, unin mulkchilik shakli va xodimlarni tavsiflovchi boshqa omillar bilan belgilanadi.

Firma ish boshlagan ilk bosqichda shtatdagi xodimlar soni eng kam darajada bo‘lishi zarur. Bu davrda malakali xodimlar haqidagi ma’lumotlar bazasidan foydalanish tavsiya qilinadi, ular kontrakt asosida jalb qilinishi mumkin (gidlar, ekskursovodlar, transport vositalarining haydovchilari, guruhlar rahbarlari va b.). Ishga yollashda tegishli sohada faoliyat ko‘rsatishga litsenziya borligiga e’tibor qaratish lozim.

8. 
   Yuridik rejalashtirish. Bu bosqich yirik turistik korxonalarning biznes-rejasini ishlab chiqishda bo‘ladi. Rejalashtirishnin bu turi quyidagilarni asoslab beradi: mulkchilik shakli, huquqiy maqom, bo‘ysunuv sxemasi, xo‘jalik faoliyatiga ma’muriy aralashish chegarasi, korxona (firma)ning tashkiliy-huquqiy shakli.
   

Bu yerda shuningdek xo‘jalik shartnomalari, kontraktlar, bitimlar va boshqa zarur hujjatlarning turlari ishlab chiqiladi. Firmaning yuridik xizmati ma’muriyat, texnologik va moliyaviy xizmatlar bilan birga bosh kadrlar blokiga kiradi.

9. 
   Tavakkallarni boshqarish. U o‘z ichiga oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan va salbiy omillarning oldini olish va bashorat qilish bo‘yicha chora -tadbirlarni oladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: bankrotlik xavfi; soliq xizmati, sanitariya-epidemiologiya nazorati, davlat avtomobil nazorati, O‘zbekiston Respublikasi Milliy banki tuzilmalari, xo‘jalik sudi, mahalliy organlarning sanktsiyalari; shartnomalar, kontraktlar va bitimlar bo‘yicha penyalar, jarimalar, neustoykalar.
   

Katta tavakkallarga shuningdek firmadagi nizoli vaziyatlar, valyuta kurslarining o‘zgarishlari, valyuta devalvatsiyasi. Inflyatsiya va boshqalar kiradi.

Tavakkallarning oldini olishni quyidagilar ta’minlaydi: yuridik, moliyaviy va marketing xizmatlaridagi kadrlar malaksining yuqori darajadaligi; soliq rejalashtirilishi, bitimlar va boshqa fuqaroviy-huquqiy aktlar tizimining mavjudligi; tavakkallarning oldini olish va ushbu faoliyat turi bilan shug‘llanayotgan xodimlarni rag‘batlantirish tizimining kiritilishi.

10. 
    Moliyaviy rejalashtirish. Bu biznes-reja ishlab chiqishning eng muhim va murakkab bosqichidir. U, ayniqsa kreditorlar va invstorlar uchun alohida qiziqish uyg‘otadi, chunki o‘zidan oldingi barcha bosqichlarning natijalarini umumlashtiradi, turistik biznes korxonasining investitsiyalar va kreditlardagi umumiy ehtiyojini asoslab beradi, tadbirkorlik loyihasining iqtisodiy samaradorligini belgilab beradi.
    

Moliyaviy reja uchta asosiy bo‘limni o‘z ichiga oladi:

• 
  daromadlar va xarajatlar (kirim va chiqim);
  
• 
  pul tushumlari va to‘lovlar (kassa byudjeti yoki naqd pullarning harakati);
  
• 
  balans (aktivlar va passivlar).
  

Daromadlar va xarajatlar rejasiga qo‘shimcha ravishda investorlar odatda zararsizlik nuqtasi hisob-kitobini talab qilishadi. Bu turistik mahsulotni to‘la o‘tkazishdan olingan umumiy daromadlar uni ishlab chiqarish, ilgari surish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplab ketadigan vaziyatni baholashga imkon beradi. Ya’nikim, bu ko‘rsatkich firmaning xarajatlari uning daromadlari hisobiga qoplanib ketishi uchun sotilishi shart bo‘lgan mahsulot birligi (turlar, yo‘llanmalar)ning miqdorini aks ettiradi.

Zararsizlik nuqtasini hisoblab chiqarish uchun quyidagi formula qo‘llaniladi:

(2.1.)

bu yerda S – zararsizlikka (zararsizlik nuqtasi) erishish mumkin bo‘lishi uchun ishlab chiqilgan tovarlar (turlar (sayr), xizmatlar, yo‘llanmalar) soni;

X_doimiy – vaqtning tahlil qilinayotgan davri (ko‘pincha yil) davomida turistik mahsulotning butun hajmini ishlab chiqarish, ilgari surish va sotish uchun zarur bo‘lgan doimiy xarajatlarning umumiy summasi;

X_o‘zg – turistik mahsulot birligini tayyorlash, ilgari surish va realizatsiya ilish uchun zarur bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar summasi;

N_r – turistik mahsulot birligini realizatsiya qilish narxi.

Doimiy xarajatlar (X _doimiy) o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  taraflar tashkilotlarining turistik mahsulot ishlab chiqarishda xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan huquqni sotib olishga ketgan sarflari (turistlarni joylashtirish va ovqatlantirish, transport, ekskursiya, tibbiy, viza va boshqa xizmat ko‘rsatish turlari);
  
• 
  bevosita turistik mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar (binolar va texnik vositalarni ijaraga olish, bank krediti va investitsiyalarni qaytarshi, ular bo‘yicha foizlar to‘lash, amortizatsiya qaytarmalari, kommunal xizmatlarga ketgan xarajatlarni to‘lash);
  
• 
  korxonaning nakladnoy sarflari.
  

o‘zgaruvchan xarajatlarga (X_o‘zg) – quyidagilar kiradi:

• 
  turistik mahsulotni ilgari surish va sotish bilan bog‘liq tijorat xarajatlari;
  
• 
  turistik mahsulotni o‘tkazishni rag‘batlantrish bo‘yicha tadbirlarga ketgan sarflar;
  
• 
  o‘tkazish bilan bog‘liq xizmat safari (komandirovka) xarajatlari.
  

Zararsiz ishlashni ta’minlaydigan ishlab chiqarish hajmini hisoblab chiqishda biznes-rejada ko‘rsatilgan bashorat qiluvchi ko‘rsatkichlarga tayanish zarur.

Agar realizatsiya qilish mo‘ljallanayotgan turistik mahsulotning bozor narxi unga ketgan barcha xarajatlarni qoplamaydigan bo‘lsa, u holda uning tannarxini pasaytirish yoki barqaror talabga ega boshqa mahsulot (xizmat)ni taklif qilib uni chiqarishdan voz kechish kerak.

Ishlab chiqarishning zararsizligi, turistik mahsulotni ilgari surish va realizatsiya qilish – dinamik kattalikdir.

11.