Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

Raqamlashtirish jarayonlarining darajalari va afzalliklari
Bugungi kunda odamlar oziq-ovqat mahsulotlariga buyurtma berish uchun ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlar, ayniqsa, Telegram botlaridan faol foydalanmoqda. Shuningdek, turli internet-doʻkonlar, elektron toʻlov tizimlari ham faol rivojlanib bormoqda. Demak, fuqarolarimiz elektron bitimlarni amalga oshirishga ishonyapti. Faqat hozirgi kunda foydalanuvchilar katta xarajatlar talab qilmaydigan kichik bitimlarni amalga oshirayotgani, oʻrtacha xarid hajmini oshirishga esa unchalik tayyor emasligi ham rost. Demak, endigi masala oʻrtacha va yirik iqtisodiy bitimlar hamda moliyaviy operatsiyalarni raqamli texnologiyalar orqali amalga oshirishni rivojlantirishdan iborat. Shuningdek, raqamli iqtisodiyotning oʻz valyutasi (kriptovalyuta, bitkoin), pul saqlaydigan kartmoni (blokcheyn), hisoblash usullari (mayning) kabi atamalari mavjud.
Shu oʻrinda raqamli iqtisodiyotning oddiy iqtisodiyotdan farqini kundalik, maishiy misollar bilan tushuntirib oʻtsak. Aytaylik, xaridorga kiyim yoki poyabzal kerak. Uni bozorga tushib oʻzi bevosita tanlasa va naqd pulga sotib olsa, bu anʼanaviy iqtisodiyot. Ijtimoiy tarmoqlardagi yoki Telegramdagi biron savdo boti orqali oʻziga maʼqul tovarni tanlab, tovar egasiga pulni elektron toʻlov tizimi orqali toʻlash va tovarni yetkazib berish xizmati orqali olish — raqamli iqtisodiyot deyiladi. Bu masalaning eng sodda maishiy misol orqali tushuntirilishi.
Aslida, hammamiz, allaqachon raqamli iqtisodiyot ichidamiz, uning qulayliklaridan foydalanamiz. Masalan, oyligimiz plastik kartalarga tushadi, elektron toʻlov orqali kommunal xizmatlar, telefon, internet va boshqa mahsulot hamda xizmatlarga toʻlov qilamiz, elektron tarzda soliq deklaratsiyasi topshiramiz, kartadan kartaga pul oʻtkazamiz va hokazo.
Raqamli iqtisodiyot, bu, noldan boshlab yaratilishi lozim boʻlgan qandaydir boshqacha iqtisodiyot emas. Bu yangi texnologiyalar, platformalar va biznes modellari ishlab chiqish hamda ularni kundalik hayotga joriy etish orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga koʻchirish deganidir. Yaʼni yuqori darajada avtomatlashtirilganlik; elektron hujjat almashinuvi; buxgalterlik va boshqaruv tizimlarining elektron integratsiyalashuvi; maʼlumotlar elektron bazalari; CRM (mijozlar bilan oʻzaro munosabat tizimi) mavjudligi; korporativ tarmoqlar.
Raqamli iqtisodiyot tufayli toʻlovlar uchun xarajatlar kamayadi (masalan, bankka borish uchun yoʻlkira hamda boshqa resurslar tejaladi), tovarlar va xizmatlar haqida koʻproq hamda tezroq maʼlumot olinadi, raqamli dunyodagi tovar va xizmatlarning jahon bozoriga chiqish imkoniyatlari katta, fidbek (isteʼmolchi fikri)ni tez olish hisobiga tovar hamda xizmatlar jadal takomillashtiriladi.
Xalqaro amaliyotga yuzlanadigan boʻlsak, hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot elektron tijorat va xizmatlar sohasi bilan cheklanib qolmay, balki hayotning har bir jabhasiga, xususan, sogʻliqni saqlash, fan-taʼlim, qurilish, energetika, qishloq hamda suv xoʻjaligi, transport, geologiya, kadastr, arxiv, internet-banking va boshqa sohalarga jadal kirib bormoqda hamda ularning har birida oʻzining yuqori samaralarini bermoqda.
Fuqarolarning davlat organlari bilan aloqasini elektron platforma orqali aloqaga oʻtkazish, yaʼni davlat oʻz fuqarolari uchun elektron xizmatlar koʻrsatishi va elektron mahsulotlarni taklif etishi raqamli iqtisodiyotning asosiy qismi hisoblanadi. Mamlakatimizda ushbu sohani keng rivojlantirish, davlatimiz rahbari taʼkidlaganidek, bizdagi eng asosiy ogʻriqli muammolardan biri — korrupsiya illatiga barham beradi. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2020-yil 5-fevral kuni tashqi iqtisodiy faoliyat tizimini isloh qilish boʻyicha ustuvor vazifalarga bagʻishlangan yigʻilishda tashqi savdo bilan bogʻliq nazorat tizimi va infratuzilmani yaxshilash, jumladan, xorijiy tajribadan kelib chiqib, bojxona postlarida nazoratni amalga oshiradigan bojxona, sanitariya, karantin, veterinariya hamda boshqa idoralar faoliyatini isloh qilish lozimligini taʼkidlagan edi. Bu sohada uzoq yillardan buyon samarali ishlar olib borilmagani, korrupsiyaning mavjudligi tashqi savdo amaliyotida muayyan qiyinchiliklar tugʻdirmoqda. Jahon bankining “Biznes yuritish” reytingida “Xalqaro savdo” yoʻnalishi boʻyicha mamlakatimiz 190 ta davlat orasida 152-oʻrinda qayd etilgani ham shundan dalolat beradi.
Gap shundaki, koʻplab davlatlarda yuklar chegaraga yetib kelmasidan oldin ular haqida axborot berilib, yukning tez chiqib ketishi taʼminlanadi. Oʻzbekistonda esa oʻtgan yili 416 mingta deklaratsiyadan 344 tasi yuk chegaraga kelguncha rasmiylashtirilgan. Yuk toʻgʻrisida oldindan maʼlumot berish avtomobil transportida 98 foizni tashkil etsa, temir yoʻlda, umuman yoʻlga qoʻyilmagan. Shu bois nazoratni chegarada emas, balki yuklar kirib kelishidan oldin yoki mamlakat ichkarisida erkin muomalaga chiqarilgandan keyin amalga oshirish tizimini yoʻlga qoʻyish muhim. Bugungi kunda 1 ming 836 ta turdagi tovar bir vaqtda uchta idora tomonidan tekshirilishi, oqibatda import-eksport hujjatlarini rasmiylashtirish haftalab choʻzilayotgani achinarlidir. Vaholanki, bojxona, veterinariya, karantin, sanitariya, standart, ekologiya idoralari ish uslubini oʻzgartirishi, ularning asosiy vazifasi mahsulotlar eksportini qoʻllab-quvvatlashdan iborat boʻlishi zarur emasmi?
Mana shunday toʻsiqlar tufayli Prezidentimiz raqamli texnologiyalarni joriy qilib, inson omilini maksimal qisqartirish orqali korrupsiya va noqonuniy tovar aylanmasiga barham berish zarurligini taʼkidlamoqda. Import mahsulotlarining chegaradan to yakuniy isteʼmolchigacha boʻlgan harakati bojxona hamda soliq idoralari tomonidan yagona elektron tizim orqali nazorat qilinishi kerak. Shundan kelib chiqib, mutasaddilarga ruxsatnoma va laboratoriya tekshiruvlari hujjatlarini toʻliq raqamlashtirish, avtomatlashtirilgan “risk-analiz” tizimini joriy etish boʻyicha topshiriqlar berildi. Aytish joiz, raqamli iqtisodiyotga oʻtish tadbirlari doirasida 143 ta davlat xizmati elektron shaklga oʻtkazilib, 35 ta idorada talab qilinadigan hujjatlar soni hamda xizmat koʻrsatish vaqti ikki hissa qisqardi. Byudjet xarajatlari, davlat xaridlari, yer, bino va inshootlar oldi-sotdisi jarayonlariga oshkoralik hamda ochiqlik tamoyillari joriy etildi. Ayni paytda qishloq xoʻjaligi, sogʻliqni saqlash, qurilish, davlat xizmatlari koʻrsatish, xullas, ijtimoiy hayotning barcha sohasida raqamli iqtisodiyotga oʻtish sari salmoqli qadamlar tashlanmoqda.

1.