Yillar
Kabul kilish ( kirish )
sarfi
buglanish
muvozanati
(balansi)
1971-1980
16,7
6,3
55,2
- 32,2
1981-1990
3,9
6,2
43,7
33,6
1991-1994
21,0
4,6
33,6
- 8,0
Sugoriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida sugorishga foydaliniladigan kaytmas suvlar va
kurgokchilik yillari Amudaryo va Sirdryoning del’tasiga kuyilaligan suv mikdori kamaydi.
Shunday kilib xozirgi vaktda dengizning satxi 1961 yil nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda
dengizning xajmi uch marta, yuzasi esa ikki marta shurlanish darajasi 9-10% dan 34-37g/l ga ortdi.
Xozirgi kunda dengiz satxining pasayishi yiliga 80-110 sm ni tashkil etsa kirgok chizigi 60-80 km pasayib
ochilib kolgan Yerlar 23 ming kv km ni tashkil etadi.
Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashdi xamda ichish uchun yaroksiz bulib
koldi. ekologik tizimlar usimlik va xayvonlar chukur inkirozga uchrayapti.
1. Orol dengizi kurishi va uningsh okibatlari
2. Orol buyi usimlik xayvonot dunyosidagi uzgarishlar
Uzbekistonda usimlik va xayvonlarni urganish va ekologiyasi.
1) Uzbekitonda usimliklarni urganish va ekologiya
2) Uzbekistonda xayvonlarni urganish va ekologiya
Ilmiy yunalishlar, S.Topov, P. Karovin, Z.Zokirov, M.Muzaffarov, I.Grametov, S.Soxobiddinov, M. Nabiev,
I.Vvedenkiy, A. Butkov shular usimliklari fiziologiyasi , xayvonlar ekologiyasi.
Usimliklar dunyosini urganishga bagishlangan ilmiy tadkikot ishlari asosan ekologik florogenetik va
fitocenologik yunalishlarda olib borildi.Urta Osiyo usimliklari alamini urganish S.Popov ,P.Korovin,Z.Zo
kiro v,...M.Muzafforov.I.Trashtov.R.Saxobiddinov M Nabiev.I.Rved enkiy A-Butkov kabi omillarining nomi
bilan boglik.Ilmiy yunalishlar usimliklar olamini muntazam taxlil kilish geobatik jixatidan urganish,ulardan
okilona foydalanish yullarini ishlab-chikish,ya’ni chul adiiir tog yaylovlarni unumdorligini oshirishi foydali
usimliklarni kupaytirish turli joylarda usadigan em-xashak va xom ashyo manbai xisoblangan usimliklarning
marfogenezi fizalogiyasi, chul usimliklarining ekologiyasi va biologiyasi keng urganilib arxosil usimlik
turlarini chul sharoitiga moslashtirish kabi soxalari olib borildi
.
Еkologik yunalish uslubining moxiyati shu bilan belgilanadigan bataniklar filora tarkibini urganish bilan
birga usimlikka organizmi sifatida uning ekologiyasiga va u yoki bu tuprok turiga munosabati
tekshirdilar.Ayniksa usimliklar ayrim turlarining ekologiyasini urganish shulariga kup e’tibor berildi.Bu ishlar
E.P.Korovin M.V.Kulotieov va S.Popovlarnnning namlari bilan boglik Ularning ishi uslublarida kozon
geotatanigi maktabining ishlariga e’tibor berildi.Bunda ekologik sharoitning uzgarishga evolyucion jarayonning
yunaltiruvchi omili deb karaldi.
D.N. Kashkarovning dastlabki ishlari Urta Osiyoda yashovchi kemiruvchi xayvonlarni urganishga
karatilgan edi. Omil va ularning biologiyasi sistematikasi va yashash tarziga e’tibor berish bilan birga
xayvonlar ekologiyasi buyicha xam ish olib bordi. 1928yil D.N. Kashkarov AKSh ga bordi chunki u vaktda
AKShda ekologiya fani bir muncha rivojlangan edi. U 7 oy mobaynida yirik ekologlarning ishlari bilan tanishib
chikdi. Adams, Shlvord Chepman, Trinell, elli, Teylor, Forxis va boshkalarning ishlarini urgandi.. U 12 ta
univYersitet, muzey, kurikxonalar bilan tanishdi.
D.N. Kashkarovning Leningrad univYersitetiga ketishi munosabati bilan Uzbekistonda ekologiya yunalish
uning davomchilari A.Selevin, Z.Zoxidov, I.Kolesnikov ishlarida rivojlandi. Keyingi yillarda zoologiya
tadkikotlari Uzbekiston F.A. ning zoologiya va parazitologiy instituti faoliyati bilan boglik. Institut 1950 yil
biologiya fanlari bulimi tarkibida tashkil etilgan.
Uning asosiy tadkikot yunalishlari Uzbekiston xayvonlar ekologiyasida ruy beradigan ayrim jarayonlar
va konuniyatlar urganila boshlandi. Ayniksa inson ta’sirida xayvonlarning tarkalishi xamda tarkibiy
uzgarishlari shuningdek parazit bugimoyoklilar gel’min va oddiy organizmlar xayot davriy va invaziy yullarini
urganishda batafsil tadkikotlar utkazildi.
Institutning muxim amaliy tadkikotlariga xayvonat axolini kuriklash va undan okilona foydalanish
tadbirlari asoslarini tayyorlash kishlok xujalik xayvonlari invazion kasalliklarining oldini olish kimmatli xayvon
turlarining kadastri va nazorat ishlari olib borishlar kiradi.
Uzbekiston F.A.ning akademigi Z.Zoxidov, M.Muxammadiev, muxbir a’zolaridan V.Yaxontov, M.
Sultonov, O.Olimjonov kabilar Uzbekistonda zoologiya tadkikotlarining rivojlanishida uz xissalarini
kushganlar.
Ular uzlari xamda shogirdlari bilan birgalikda yirik monografidlar yaratdilar, jumladan A.Sultonovning
“
Uzbekiston kushlarining gel’mentlari” (1965) V.Yaxontovning “ Xasharotlar ekologiyasi”.
Z.Zoxidovning “ kizilkum chulining biocenozlari” (1971) kabi asarlari kursatib utish mumkin.
Keyingi yillarda institut olimlari, Xayvonot olamini kuriklash va undan racional foydalanish” ilmiy
asarlarini ishlash dasturiga oid tadkikotlarga kirishdilar.
Bundan maksad kuzatuv tadkikotlari axborot yigindisini taxlil kilish va tartibga solish genofondni saklash
xamda imkoniyatlarini urganish xayvonot olamini kuriklashdan iboratdir.
Asosiy yunalish jumxuriyatda ekologik kuzatishlar nazariyasini tizimlashtirish keng mikyosida
komp’yutYer texnikasidan foydalanishdan iborat bu esa uz novbatida yukori darajali nazariy va amaliy
natijalarga Yerishishni xamda tabiatni kuriklash samaradorligini oshirishni ta’minlaydi.
Institutdagi ilmiy ishlar asosan undagi bir kancha yunalishdagi laboratoriyalarda olib borildi. Xasharotlar
va entamologiya laboratoriyasi 1950 tashkil etildi. Unga tanikli olimlardan N.Lutirkiy UzFA muxbir a’zolari O.
Olimjonov, V. Yaxontov biologiya fanlari nomzodi G. Davletshina, e.Yergashev lar raxbarlik kildi.
Labarotoriyaning asosiy yunalishlari kuyidagilardan Uzbekistonda uchraydigan zararli foydali bugim
oyoklilarni saklash ulardan foydalanish yullari usimliklarni zararkunandalardan ximoya kilishda fiziologik
biokimyoviy taksikalogik omillarga asoslangan xolda ilmiy ish olib borishdan iborat.
Laboratoriya usimliklarni ximoya kilish muammosi atrof- muxitni ifloslantirmaslik masalalari bilan uzviy
boglangandir. Atrof muxitning kimyoviy moddalardan zaxarlanmasligi uchun kuyidagilar tavsiya kilindi.
1) Kishlok xujaligida zararkunandalarga bardoshli navlarini tanlash.
2) Usimliklarni ximoya kilishda tabiiy kushandalarda keng foydalanish
3) Xar xil tabiiy sharoitda zararkunanda bilan uning kushandasi va ular urtasidagi boglanishni urganadi. 4)
Usimliklarni ximoya kilishda kam zararlaydigan kimyoviy, mikrobiologik moddalardan va boshkarib turuvchi
moddalardan foydalanish.
1963-1966 yillarda Nurata togining xayvonot dunyosini urganish vazifasi kuyildi. Olimlar oldida
Kizilkum xayvonot dunyosining Nurota togining xayvonot dunyosiga ta’sirini urganish muammosi turardi.
Natijada
S.Solixboev,P.Bagdanov, A.Palenko, T.Tubaydulina, I. Ishunin, Yu.Kashkarov, N. Zokirovlar ilmiy ishlari
natijasida “ Nurata togi umurtkali xayvonlar ekologiyasi” (1970) nomli asar yaratdi.
1967 yilda T. Zoxidov tashabbusi bilan ornitologiya laborotoriyasi tashkil topdi.. Xozirgi kunda bu
labarotoriyada kushlar faunasi ekologiyasi va ularning xalk xujaligidagi va urmon xujaligidagi axamiyati,
shuningdek ekosistemalarda tutgan urni antropogen omillarning kushlar biologiyasiga yashash joylariga nisbatan
ijobiy yoki salbiy ta’siri masalalarini urganish buyicha ilmiy kuzatishlar olib bormokda.
1979 yilda ixtiologiya va gidrobiologiya laborotoriyasi xodimlari M.Muxammadiev raxbarligida
A.Omonov, F.Voxidova, S. Xamraeva, D. Mansurova Uzbekiston suv omborlari yullarining biologik rejimi
ixtiofaunasining shakllanishi suvni ifloslanishi, suv xayvonlari ekologiyasi va suv resurslaridan foydalanish
buyicha ilmiy izlanishlar olib bordi.
1) Uzbekiston xay vonlarini urganish?
2) Uzbekiston usimlik dunyosini urganish tarixi?
Tabiat va inson o`rtasidagi munosabatlar ma`lum qonuniyatlar asosida borib, unin gbuzilishi ertami-
kechmi, ekologik falokatga olib keladi.
Tabiiy ersurslardan pala-partish foydalanish, iqlim o`zgarishiga tuproq buzilishiga olib keladi.O`zbekiston
Respublikasi bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida rivojlanish bilan tavsiflanadi. Respublikamizdagi tabiatni
muhofaza qilish mintaqaviy hususiyatlardan iborat:
-
Qishloq xo`jalik va sanoat ishlab chiqarish bilan bog`liq holdagi nisbatan kichik hududda aholining
zichligi. Shunin guchun insonnin gkimyolashtirilgan xo`jalik va mayishiy faoliyati natijasida atrof
muhitga salbiy ta`siri kuzatiladi.
-
Suv resurslarining tanqisligi, ulardan sug`orish sanoat mayishiy turmush sohalarida keng foydalanish va
ularni ifloslanishi
-
Respublika hududining bir qismi tog` oraliqlarida bo`lgani uchun tabiat iqlim hususiyatlari bilan havfli
zona (atmosferada zararli moddalarning to`planishi bo`yicha) hisoblanadi.
Markaziy Osiyoda sug`oriladigan dehqonchilikda suv resurslardan asossiz va noo`rin foydalanish
natijasida, Orol va Orol bo`yi muammosi vujudga keldi. Yerning qayta sho`rlanishiva suvning yaroqsizligi
ko`payib bormoqda. O`simliklar xom ashyosidan foydalanish chorvani betartib o`tlatish tabiiy manzaraga
reaksiyon taziq respublikasidagi ekotizmlarning mahsulotlarni unumdorligini kamapyishiga olib kelmoqda.
Orol dengizi va Orol bo`yi ekologiyasi.
Orol dengizi ilgari vaqtlarda dunyoda eng katta ichki
dengizlardan biri hisoblanib undan ovchilik transport Amudaryo, Sirdaryo yer osti suvlari hamda atmosfera
yog`inlari tushushi va yuzadan suvning bug`lanishini tashkil etadi. Qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining
1,5-2 m o`zgarishi, tabiiy iqlimi xususiyatlari biloan bog`liq bo`lib, suvning hajmi 100-150 km
3
suv sathi
maydoni 4000 km
2
ni tashkil etadi.
Sug`oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida sug`orishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va
qurg`oqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning belgisiga quyidagilar suv miqdori kamaydi.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 marta pasaydi. Bunda dengizning
hajmi 3 marta yuzasi esa 2 marta sho`rlanish darajasi 9-10 g/l dan 34-37 g/l ga ortdi. Hozirgi kunda dengiz
sathining pasayishi yiliga 80-100 sm tashkil etmoqda. Qirg`oq chizig`i 60-80 km ga pasayib ochilib qolgan yerlar
23 ming km
2
ni tashkil etadi. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashdi hamda
ichish uchun yaroqsiz bo`lib qoldi. Ekologik tizimlar, o`simlik va hayvonlar chuqur inqirozga uchrayapti. Eng
yomon ahvol janubiy oroldadir. Ushbu mintaqa o`z ichiga shimoliy g`arbiy qizilqum Zaungauz qoraqumi janubiy
ustyurt va Amudaryo deltasi kabi lanshaft komplekslarini oladi. Orol bo`yining umumiy maydoni 437 ming km
2
bo`lsa uning janubiy qismi 245 ming km
2
ni tashkil etadi. Bunga Qoraqalpog`iston hududi O`zbekistonning
Xorazm viloyati Turkmanistonning Tashovuz viloyatlari kiradi.
Orol va Orol bo`yida sodir bo`layotgan jadal ravishdagi cho`llanish xodisasi dunyo tajribasida
uchratilmagan. Shuning uchun ham uni miqdor va sifat jixatidan baxolashda ancha qiyinchiliklarga duch
kelinmoqda.
Dengiz tubini ochilishi va daryo deltalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib
qolgan 4mln gektar maydon yuzasi mayday tuz zarrachalari bilan qoplanib, yangi shakildahi qum qoplamlari
hosil qiladi. Shunday qilib, Markaziy Osiyo xududi qum tuz aerozollarini shamol yordamida ko`chirib yuruvchi
kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki ma’lumotlarga ko`ra, yiliga atmosferaga 15-75 mln. tonnagacha
chang-to`zon ko`tarilishi mumkin.
Dengiz tubidan ko`tarilgan chang tuz to`zoni atmosferani ifloslanishini 5 foizdan ham orttirib bormoqda.
Chang tuz to`zonlarini atmosferaga ko`tarilishini birinchi marta 1975 yili kosmosdan kuzatilgan. Bunday
to`zonlar yilning uch oy davomida kuzatiladi. Chang-tuz to`zonlarining uzunligi 400 km eni esa 40 km bo`ladi,
radiusi 300 km ni tashkil etadi.
Tuzlarning yer yuziga yog`ilishi paxtaning hosildorligi 5-15 foiz, sholining esa 3-6 foizga pasayib ketdi.
Orol bo`yida yog`ilayotgan chang-tuz zarrachalarning umumiy miqdori o`rtacha 52 kg ni tashkil etib, tuproq
holati yomonlashuvini asosiy sababchialridan biri bo`lib qoldi. Qoraqalpog`iston respublikasining sug`oriladigan
maydonlari chang-tuz fraksiyalari 250 kg dan, Chomboy tumanida 500 tonnagacha boradi. Sho`rlangan qum-
to`zonlari yiliga Orol bo`yidagi 15 mingga yaqin yaylovlarni egallab bormoqda. G`o`za uchun ajratilgan
maydonlar kasallik qo`zg`atuvchi zararkunandalar bilan zararlangan. Qishloq xo`jalik mahsulotlarning hosili
pasayib ketmoqda.
Amudaryoning yuqori oqimidagi hududlarida meliorativ holati yomonlashishi (Surxandaryo, Qashqadaryo,
Buxoro, Samarqand) II kategoriyadagi yerlarning ko`payishiga olib kelmoqda. Amudaryoning o`rta oqimiga
joylashgan Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlarida murakkab meliorativ holat kelib chiqmoqda. Amudaryo
va Sirdaryoning quyi oqimlarida ko`pchilik maydonlar qoniqarsiz meliorativ aholi bilan III va IV kategoriyaga
mansub yerlar hisoblanadi. Sho`rlangan, kuchli sho`rlangan maydonlar 35-70 foizni tashkil etadi.
Tuproqlarning
sho`rlanishi
hisobiga
qishloq
xo`jalik
mahsulotlari
hosili
O`zbekistonda
30
foiz,
Turkmanistonda 40 foiz, Qozog`isotnda 30-33 foiz, Tojikistonda 19 foiz, Qirg`izistonda 20 foizga pasayib ketdi.
Sho`rlangan yerlar maydoni kundan-kunga ortib bormoqda. Qirg`oqchilik tufayli iqlimning keskin
kontinentanligi ortib ketdi. Dengiz va quruqlik o`rtasidagi haroratni o`zgarishi shamol tezligining ortishi suvning
to`lqinlanish xodisasini kuchayishiga olib keldi. Avvali qumlar ortiqcha namlikni yutishi hisobiga, namlikni
doimo ushlab turishiga cho`l o`simliklarning rivojlanishiga yordam berar edi.
Kuchli sho`rlangan yer osti suvlarining yuza joylanishi, cho`llanish jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo
va Sirdaryo qirg`oqlarining pasayishi natijasida daryoning quyi qismida suv toshqinlarini kamaytirib yubordi. Bu
o`z navbatida to`qay o`simliklari maydonlarini qisqarishiga ilgari gumusga boy bo`lgan o`tloqlar o`tloq botqoqli
tuproqlar unumsiz, o`tloq taqir, cho`l, qumli o`tloqlarga ayalanishiga olib keladi. Sut emizuvchi hayvonlar va
qushlar kamayib ketdi. Qurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasallik tarqatuvchi kemiruvchilar bilan to`lib
bormoqda. Orol buyining epidemiologik ahvoli nihoyatda og`ir. Aholining markazlashgan suv bilan ta’minlash
29067 foizni tashkil etadi. Aholining yarmi ifloslangan ochiq suv xafzalaridan foydalanadi. Orol dengizini saqlab
qolish mumkinmi? Orol muammosining asosini uning kdengiz sifatida saqlab qolishni tashkil etadi. Shuni
ta’kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy ma’lumotlarga qaraganda ko`p marta o`z shaklini o`zgartirgani
va qurib qolgani ma’lum.
Orol dengizi dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun 100 m
3
km dan ortiq suv kerak bo`ladi. Orolni
saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud.
1. Orolni qanday bo`lmasin qutqarish va avvalgi holatiga qaytarish zarur.
2. Orol dengiziga sathni barqaror bir sathga saqlab bo`lmaydi, shuning uchun uni to`liq qurishi muqarrar.
3. Orol sathini ma’lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni amalgam oshirish zarur.
Birinchi fikr 1985 – 1987 yillarda O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi a’zolari tomonidan va boshqa
qardosh respublika yozuvchilari tomonidan ko`plab quvvatlangan.
Ikkinchi fikrni ba’zi meliorativ va elegatorlar ko`plab quvvatlamoqdalar. Ular barcha suvni yangi yerlarni
o`zlashtirish va sug`orishga sarflash kerak. Dengizni qutqarib bo`lmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda.
Uchinchi fikr Orol muammosi bilan maxsus shug`ullangan olimlar va mutaxassislar tomonidanm ko`tarilgan.
Ular o`z fikrlarini ushbu muammo uslubida olib brogan ko`p yillik ilmiy izlanishlari asosida tushuntirib
dengizning barcha ekologik va ijtimiy-iqtisodiy ahamiyati to`g`ri tahlil qilingan holda, uning sathini ma’lum
mutloq balandlikda saqlab qolish mumkinligini isbotlab berdilar.
Orol dengizi dastlabki mutloq balandlikka (53 m) ko`tarishni iloji yo`q.
Oliy maktablarda ekologiya ta’limi, tabiat muxofazasi masalalarning ilmiy asoslarini chuqur va har
tomonlama o`rganishga inson faoliyati natijasida biosferada ro`y berayotgan xodisalarning sabab va
qonuniyatlarini tahlil etish maqsadlariga qaratilgan.
Shu bilan bir qatorda u talabalarni maktablarda ekologiya asoslari va tabiat muxofazasi ta’limini o`qitishga
tayyorlashni ham nazarda tutadi. Ekologik ta’lim va tarbiya quyidagi asosli bo`limlarni o`z ichiga oladi:
1.
Talaba va o`quvchilarni tabiat go`zalliklarini saqlash, sevish, ulardan estetik zavq olish ruhida
tarbiyalash.
2.
Jonli va jonsiz tabiatnin grivojlanish qonuniyatlari, tabiat bialn jamiyat o`rtasidagi murakkab
munosabatlar, shuningdek, inson xo`j`lik faoliyatining tabiatga ta`siri oqibatlari haqida bilim
berish
3.
talaba va o`quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash. Tabiatni sevish undan to`g`ri va ongli
ravishda foydalana bilishni tarbiyalash, ekologik tarbiya va madaniyatning asosi bo`lib, kishilarda
tabiat oldida mas’uliyatni anglash malakasini hosil qiladi.
Vatanni sevish, vatanparvarlik, tabiatni sevishdan boshlanadi.
Binobarin o`quvchilarda tabiatga nisbatan haqiqiy muhabbat tuyg`usini hosil qilmay turib, ularni
vahtanparvarlik ruhida tarbiyalash mumkin emas. Insonning tabiat quchog`ida bo`lishi uni ruhan kptetiklashtirib,
uning mehnat qobilyatini va ijodiy faoliyatini oshiradi.
Ekologik tarbiya quyidagi masalalarni o`z ichiga
oladi:
1.
Kishilarga maxsus ekologik bilim va tarbiya berib, ularda bu sohada muayyan malaka hosil qilish.
2.
Ekologik o`zgarishlarni oldindan ko`ra bilishni tarbiyalash.
3.
Ekologik madaniyatni singdirish va tarbiyalash.
4.
Kishilarni tabiat “Inomlari”dan to`g`ri foydalanish ruhida tarbiyalash.
5.
Tabiatning normal uchun fuqorolik mas’ulyatini to`la anglash.
Ekologiya va tarbiyaning ifodasidir. Tabiatni muxofaza qilish va ekologik tarbiya masalasi pedagogika va
psixologiya masalalarining eng muhim tarkibiy qismidir. Ekologik tarbiya ahloqiy tarbiyaning ajralmas qismidir.
Kishilarda ekologik ong va tafakkurini ekologik dunyoqarashni hosil qilish, tabiatni dialektik tushunishga
yordam beradi. Hamma bosqichlarda ekologik ta’lim va tarbiyani talab etilgan darajada amalga oshirish uchun
bu vazifaning muhimligini va mas’ulyatini yaxshi bilgan yoshlarni tayyorlash zarur. Orol dengizi ilgari vaqtda
dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion
maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda
otmosfera yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz
sathining 1,5 - 2,10 o`zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo`liq bo`lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv
sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil etgan. Sug`oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida
su`orilishga foydalaniladigan kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga
kuyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga
pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-
37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 180- 200 gG`l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga
80 - 110 sm tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2 tashkil
etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroksiz
bo`libqoladi. Ekologik tizmlar, o`simlik va hayvonlar chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy
oroldir.
Ushbu mintaqa o`z ichiga shimoliy garbiy qizil qum, Zaungao`z, Qora qum, Janubiy ustyurt va
Amudaryo delütasi kabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo`yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo`lsa,
uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga KKR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati,
Turkmanistonning Toshavvo`z vilochtlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bulayotgan jadal ravishdagi
chullanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan baxolash
ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga cho`l
maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib yangi
shakldagi kum qoplamlarini hosil qiladi.
Shunday qilib, markaziy Osiyo hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchirib yuruvchi
kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki ma'lumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100-150 mln.
tonnagacha chang - tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang - tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi
5% ham ortib yubormoqda Chang - tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta 1875 yili kosmosdan
ko`zatilgan. Chang - tuzon uzunligi - 400 km, eni esa 40 km bo`lib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er
yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 - 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol bo`yiga
yogilayotgan chang - tuz zarrachalaridan umumiy mikdor o`rtacha 520 kgG`ga tashkil etib, tuproq holati
yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo`lib koldi. KKR ning su`oriladigan maydonlari chang - tuz
fraktsiyalari 250 kgG`ga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shurlangan kum tuzlari yili orol bo`yidagi
15
imng
ga
Yaylovlarni
egallabbormoqda.
~o`za uchun ajratilgan maydonlar kasallik ko`zgatuvchi
zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xo`jalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori
okimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Samarkand) II
kategoriyada erlaning ko`payishiga olib kelmoqda. Amudaryoning o`rta okimi joylashgan.
Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlaridamurakkab meliorativ holat kelib chikmoqda. Amudaryo va
Sirdaryoning kuyi okimlarida ko`pchilik maydonlar konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga
mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning
shurlanishi hisobiga kishlk xo`jalik maxsulotlari hosili O`zbekistonda - 30%, Turkistonda 40 %, Kozoxistonda -
33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi,
chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi
qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o`z navbatida tukay o`simliklari maydonlarini qisqarishiga,
ilgari gumusga boy bo`lgan utloki - botqoqli tuproqlar unumsiz utlok takir cho`l, kumli tuproqlarga aylanishga
olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni
tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol bo`yining sanitar - epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir
aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv
havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida
saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy ma'lumotlarga karaganda ko`p
marta o`z shaklini o`zgartirganini va ko`rib qolgani ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini
tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak bo`ladi.
О
ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniksa kuriy boshladi
.
Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb
xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda deyarli yuk. Dengizning kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi
tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi axolida suv
muammosiga duch kelinmokda.Bundan tashkari deyarli Orol dengizining yarmi kurib kolayotganidan, xech kim
kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablaglari ajratilgani bilan usha mablag dengizga xarajat
kilinishini xech kim uz nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". Buni
kiska kilib shunday ta'riflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida kurgokchilik vujudga keladi. Buni jaxon
xamjamiyati va Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka kadalganida" anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi
kurib kolgandan sung bu muammoni echish yullari kidiriladi. Orol dengizining kurishining asosiy sababi bu
xujalik extiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bugdoy sugorilishiga Amudaryo va Sirdaryodan foydalnganliklari
uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan
Xozirgi kunda Orol dengizining kurinishi
Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud. Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni
avvalgi holatiga qaytarish zarur.
1.
Orol dengizini sathini barqaror bir sathida saqlab bulmaydi, shuning uchun uni to`liq qurishi mukarrar.
2.
Orol sathini ma'lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni amalga oshirish mumkin.
3. Birinchi fikr 1986G`87 yillarda Uzbekiston yozuvchilar uyushmasi a'zolari tomiridan va boshqa kardosh
respublika yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.
4. Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o`zlashtirish va su`orishga sariflash kerak, dengizni kutkarib
bulmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda.
5. Uchinchi fikr, Orol muammosi bilan maxsus shugullangan olimlar va mutaxassislar tomonidan kutarilgan.
Ular o`z fikirlarini ushbu muammo ustidan olib borgan. Ko`p yillik ilmiy izlanishlari aosida tushuntirib, dengizni
barcha ekologik va ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to``ri taxmin kilgan holda uning sathini ma'lum mutloq
balandlikda saqlab qolish mumkinligini
isbotlab berdilar. Orol dengizini dastlabki mutlok balandlikka
(53 ) m
kutarishning iloji yo`q. Orol sathini bir mutlok balandlikda saqlab qolish uchun hozirgi kunda bir
necha fikirlar
o`rtaga tashlanmoqda.
1. Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o`tkazishni:
2. Ko`pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni
3. Ba'zilari Amudaryo va Sirdaryo boshlanishi mo`zliklarini 17 ming km2 eritib yuborishni ko`pchilik
maslaxat berdilar.
Markaziy Osiyodagi suv omborlari (92 ta, 72- O`zbekistonda) suvni daryolarga ochib yuborishni o`rtaga
tashlagan. Bulardan tashqari ba'zi mutaxassislar Orol dengizi ostida taxminan 1-1,5 ming m chuqurlikda
Orolning 1961 yilga kadar bo`lgan suv hajmiga nisbatan 4 barobar va undan ham ko`prok mikdrdagi er osti
suvlari mavjud ushbu suvlarni buglanish yo`llari bilan bir necha skvojinalar (burgular) orqali dengizga kutarib
chiqish mumkinligini ko`rsatadilar. Dengizni saqlab qolish uchun 70 kmG`kub suv kerak
"
- 100 kmG`kub suvni er ostidan chiqarish uchun 600 ming ta skvijina kerak. Unga 100 mlrd sum mabla`
kerak.
"
600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo`ladi.
"
700 kmG`kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 700 mlrd sum pul kerak.
"
600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak.
"
600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur kerak.
"
42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur kerak.
Lekin O`zbekiston respublikasi 2005 yildan boshlab dengiz atrofida 18-20000 ta skvijina kazish kerak,
bunga 30 mln.tonna truba kerak bo`ladi. Shunday qilib Orol sathini ma'lum bir mutlok balandlikda saqlab
qolishning birdan-bir yo`li ushbu xafzaning o`zida mavjud bo`lgan suv rezerflarini saqlab qolishdir. Orolga xar
yili kamida 20 kmG`kub suv kuyilib turish kerak. Xush ana shu 20 km suvni kayerdan topish kerak. Ma'lumki
su`orish uchun 90 % suv sarf bo`ladi. Uning foydali ish koiffitsenti 0,63 ga teng. Agarda ushbu ko`rsatkichga
0,80 ga etkazilsa ancha suv jamgariladi. Demak, asosiy e'tiborni suv yo`qotishni iloji boricha kamaytirishga
karatish kerak.
Orol dengizining qurib borish xavfi g’oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy
kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng
yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning
ta’siriga qoldi.
1994 yilga kelib Orol dengizidagi suvning sathi-32,5 metrga, suv hajmi- 400kub kilometrdan kamroqqa,
suv yuzasining maydoni esa 32,5 ming kvadrat kilometrga tushib qoldi.
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda balikchilik, ovchilik,
transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo,
er osti suvlari hamda otmosfera yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy
davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o`zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo`liq bo`lib, suvning hajmi 100 -
150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil etgan.Sug`oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi
natijasida su`orilishga foydalaniladigan kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga
kuyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga
pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-
37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 180- 200 gG`l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga
80 - 110 sm tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2 tashkil
etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroksiz
bo`libqoladi. Ekologik tizmlar, o`simlik va hayvonlar chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy
oroldir. Ushbu mintaqa o`z ichiga shimoliy garbiy qizil qum, Zaungao`z, Qora qum, Janubiy ustyurt va
Amudaryo delütasi kabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo`yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo`lsa,
uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga KKR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati,
Turkmanistonning Toshavvo`z vilochtlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bulayotgan jadal ravishdagi
chullanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan baxolash
ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga cho`l
maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib yangi
shakldagi kum qoplamlarini hosil qiladi.
Shunday qilib, markaziy Osiyo hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchirib yuruvchi
kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki ma'lumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100-150 mln.
tonnagacha chang - tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang - tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi
5% ham ortib yubormoqda Chang - tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta 1875 yili kosmosdan
ko`zatilgan. Chang - tuzon uzunligi - 400 km, eni esa 40 km bo`lib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er
yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 - 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol bo`yiga
yogilayotgan chang - tuz zarrachalaridan umumiy mikdor o`rtacha 520 kgG`ga tashkil etib, tuproq holati
yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo`lib koldi. Daryoning yuqori okimidagi hududlarda meliorativ
holati yomonlashishi (Surxondaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Samarkand) II kategoriyada erlaning ko`payishiga
olib kelmoqda. Amudaryoning o`rta okimi joylashgan. Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlaridamurakkab
meliorativ holat kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida ko`pchilik maydonlar konikarsiz
meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar
35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning shurlanishi hisobiga kishlk xo`jalik maxsulotlari hosili O`zbekistonda -
30%, Turkistonda 40 %, Kozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 % pasayib ketdi. Kuchli
shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo
kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o`z
navbatida tukay o`simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo`lgan utloki - botqoqli tuproqlar
unumsiz utlok takir cho`l, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv
havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida
saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy ma'lumotlarga karaganda ko`p
marta o`z shaklini o`zgartirganini va ko`rib qolgani ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini
tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak bo`ladi.
О
ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniksa kuriy boshladi
.
Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb
xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda deyarli yuk. Dengizning kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi
tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi axolida suv
muammosiga duch kelinmokda.Bundan tashkari deyarli Orol dengizining yarmi kurib kolayotganidan, xech kim
kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablaglari ajratilgani bilan usha mablag dengizga xarajat
kilinishini xech kim uz nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". Xozirgi
kunda Orol dengizining kurinishi
Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud.
1.
Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni avvalgi holatiga qaytarish zarur.
2.
2. Orol dengizini sathini barqaror bir sathida saqlab bulmaydi, shuning uchun uni to`liq qurishi
mukarrar.
3.
3. Orol sathini ma'lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni amalga oshirish mumkin.
4.
Birinchi fikr 1986G`87 yillarda Uzbekiston yozuvchilar uyushmasi a'zolari tomiridan va boshqa
kardosh respublika yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.
5.
Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o`zlashtirish va su`orishga sariflash kerak, dengizni kutkarib
bulmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda.
6.
Uchinchi fikr, Orol muammosi bilan maxsus shugullangan olimlar va mutaxassislar tomonidan
kutarilgan. Ular o`z fikirlarini ushbu muammo ustidan olib borgan. Ko`p yillik ilmiy izlanishlari
aosida tushuntirib, dengizni barcha ekologik va ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to``ri taxmin kilgan
holda uning sathini ma'lum mutloq balandlikda saqlab qolish mumkinligini isbotlab berdilar. Orol
dengizini dastlabki mutlok balandlikka (53 ) m kutarishning iloji yo`q..
7.
" Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o`tkazishni:
8.
" Ko`pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni
9.
" Ba'zilari Amudaryo va Sirdaryo boshlanishi mo`zliklarini 17 ming km2 eritib yuborishni
ko`pchilik maslaxat berdilar. - 100 kmG`kub suvni er ostidan chiqarish uchun 600 ming ta skvijina kerak.
Unga 100 mlrd sum mabla` kerak.
" 600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo`ladi.
" 700 kmG`kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 700 mlrd sum pul kerak.
" 600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak.
" 600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur kerak.
" 42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur kerak.
Orol dengizining qurib borish xavfi g’oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo’lib qoldi.
Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi.
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasida
yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta’siriga qoldi.
1994 yilga kelib Orol dengizidagi suvning sathi-32,5 metrga, suv hajmi- 400kub kilometrdan kamroqqa,
suv yuzasining maydoni esa 32,5 ming kvadrat kilometrga tushib qoldi.
10.
Zaminlash o`zlashtirilgan.
11.
Ayrim hollarda sug`orish tizimlarini loyixalashtirish, qurish ishlari sifatsiz bajarildi.
12.
Sug`orish me’yorlari ko`p hosildorlikka erishishni o`ylab yetarli asoslanmagan holda belgilandi.
13.
Aholi hayot kechirish sifati yaxshilashga qaratilgan butun xo`jalik siyosiy faoliyatining ijtimoiy
mo`ljallari kuchsiz edi.
Adabiyotlar:
1 Gerasimov I P ekalogicheskie problem’ v prrshloy nostoyashiy ibudushey geografii mir M
Nauka 1985
2 Izrael’ Yu A ekalogiya ikontrol sostoyaniya prirodnoy sred’ M Gidrameteozdat 1984
3 Manitoring prirodnoy Srediu v basseyne Aral’kogo morya L Gidrometedizdat 1991
4 Tuxtaev A Xamidov A ekalogiya asoslari va tabiatni muxafoza kilish Toshkent
Ukituvchi 1992
5 ChYYernova N M Biulova E M ekalogiya M Proveshenie 1989
6 egamberdiev R ekalogiya Toshkent Uzbekiston 1994
7 Novikovu G A Osnova obshey ekalogiya ioxrana prirodiu LGU 1979
8 Alimov T L Rafikov AA ekalogiya xatolik saboklari T 1991
9 Shodimetov Yu Ijtimoiy ekalogiyaga kirish T 1991
10 Mil’kov FN Landshaftnoya Sreda zemli M 1970
11.
www.ziyonet.uz
1. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr busagasida xavsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari.T.Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T. O’qituvchi. 1983 y.
2. Egamberdiyev R. Ekologiya. T. 1993 y.
3. Ergashev A. Ergashev T. Ekologiya, biosfеra va tabiatni muxofaza qilish. Toshkеnt “yangi asr avlodi” 2005 y.
4. To’xtaеv A. Ekologiya. T., “O`qituvchi” 1998 y.
5. Usmonov M.B., Rustamboеv M.X., Xolmuminov J.T. va boshk. Ekologiya xukuki. T.: “Uzbеkiston yozuvchilar
uyushmasi” 2001 y.
Dostları ilə paylaş: |