Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

4.1-rasm.
4.1 – jadval

№

E1

E2

A1

A4

A7

U1

U2

U3

U4

U5

U7

U8

U8

V

V

A

A

A

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

№	I1	I2	R1	R2	R3	R4	R5	R6	R7	R8
	A	A	Om	Om	Om	Om	Om	Om	Om	Om
1
2
3

Nazorat savollari

1. 
   Kirxgofning birinchi va ikkinchi qonunlarini mazmunini tushuntirib, tatbiqi haqida gapirib bering.
   
2. 
   Kontur toklar metodini tushuntirib bering.
   
3. 
   Ustma – ust qo’yish metodi qanday elektr zanjirlarini hisoblash uchun qo’llaniladi.
   

Murakkab elektr zanjirlarining ekvivalent (muqobil) qarshiliklari qanday topiladi.


LABORATORIYA MASHG’ULOTI № 5
MAVZU: R, L VA C ELEMENTALARI KETMA – KET ULANGAN BIR FAZALI SINUSOIDAL O‘ZGARUVCHAN TOK ELEKTR ZANJIRLARININ TEKSHIRISH
Mashg‘ulot maqsadi.
R, L va C elementlari ketma-ket ulangan bir fazali sinusoidal o‘zgaruvchan tok elektr zanjirini yig’ishni o’rganish, elektr zanjiridagi elementlar qiymatlarini o’lchab olish, xisoblash va vektor diagramma qurishni o’rganish.
Kerakli jixozlar:
Laboratoriya stendi;
R, L va C elementlari;
Elektr o’tkazgichlar;
O’zgaruvchan tok manbasi;
O’lchov vositalari.

1. 
   R, L va C elementlarini o’zgaruvchan tok zanjiriga ketma-ket ulanganda zanjirga berilgan kuchlanish qanday taqsimlanishini amalda tekshiramiz va zanjir parametrlarini xisoblash.
   

Quyidagi elektr sxemani laboratoriya stendida yig’ing, elektr zanjiri yig’ilgandan so‘ng elementlar qiymatlari o’lchang va 5.1 jadvalga yozing.




5.1 – rasm R, L va C iste’molchilari ketma-ket ulangan elektr zanjirining ko’rinishi
Yuqoridagi sxema uchun Om qonuni quyidagicha ifodalanadi

Bu yerda: I va U zanjirdagi tok va kuchlanishning ta’sir etuvchi qiymati, Z-zanjirning to’la qarshiligi, Om; R-aktiv qarshilik, Om; X_L-induktiv qarshilik, Om; X_C-sig’im qarshilik, Om;

Aktiv quvvat [VT]

Reaktiv quvvat [VAr]

To’la quvvat [VA]

Aktiv quvvat koeffitsenti


5.1 – jadval

O‘lchash kerak

Xisoblash kerak

№

Ukir

I

Ur

UL

UC

R

XL

XC

Z

L

C

cos



P

Q

S

V

A

V

V

V

Om

Om

Om

Om

Gn

F

Rad

Grad

Vt

VAr

VA

1

V ektor diagramma orqali tekshiramiz

Nazorat savollari:

1. 
   O‘zgaruvchan tok manbai to‘g‘risida gapirib bering?
   
2. 
   Aktiv va reaktiv qarshilklarni farqlab bering?
   
3. 
   Induktiv va sig’im qarshiliklar farqini tushuntiring?
   
4. 
   Iste’molchilari ketma-ket ulangan o‘zgaruvchan tok zanjirini tushuntiring?
   
5. 
   Quvvatlar uchburchagi deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Ixtiyoriy qiymatlar uchun vektor diagramma qurib tushuntiring?
   
7. 
   Mavzu bo’yicha xulosa chiqaring.
   

LABORATORIYA MASHG‘ULOTI № 6
MAVZU: R, L VA C ELEMENTALARI PARALEL ULANGAN BIR FAZALI SINUSOIDAL O‘ZGARUVCHAN TOK ELEKTR ZANJIRLARININ TEKSHIRISH
Mashg‘ulot maqsadi.
R, L va C elementlari parallel ulangan bir fazali sinusoidal o‘zgaruvchan tok elektr zanjirini yig’ishni o’rganish, elektr zanjiridagi elementlar qiymatlarini o’lchab olish, xisoblash va vektor diagramma qurishni o’rganish.
Kerakli jixozlar:
Laboratoriya stendi;
R, L va C elementlari;
Elektr o‘tkazgichlar;
O’zgaruvchan tok manbasi;
O’lchov vositalari.
R, L va C elementlarini o’zgaruvchan tok zanjiriga parallel ulanganda zanjirga berilgan tok kuchuni zanjirning bir qismi uchun Om qonunidan amalda foydalanib tekshiramiz.
Quyidagi elektr sxemani laboratoriya stendida yig‘ing, elektr zanjiri yig’ilgandan so‘ng elementlar qiymatlarini o’lchang va 6.1 jadvalga yozing.






6.1 – rasm R, L va C iste’molchilari parallel ulangan elektr zanjir sxemasining ko‘rinishi

Aktiv o’tkazuvchanlik shaxobchasidagi tok

Induktiv g’altakli shaxobchasidagi tok

Kondensatorli shaxobchasidagi tok

Manba’dan istemol qilinayotgan umumiy tok

O’lchash kerak

Xisoblash kerak

№

U

Ikir

Ir

IL

IC

G

bL

bC

bZ

L

C

cos



P

Q

S

V

A

A

A

A

Om

Om

Om

Om

Gn

F

Rad

grad

Vt

VAr

VA

1

6.1 – jadval

Vektor diagramma orqali tekshiramiz

Nazorat savollari:

1. 
   O‘zgaruvchan tok manbai to’g’risida gapirib bering?
   
2. 
   Aktiv va reaktiv qarshilklarni farqlab bering?
   
3. 
   Induktiv va sig’im qarshiliklar farqini tushuntiring?
   
4. 
   Iste’molchilari parallel ulangan o’zgaruvchan tok zanjirini tushuntiring?
   
5. 
   Quvvatlar uchburchagi deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Ixtiyorish qiymatlar uchun vektor diagramma qurib tushuntiring?
   
7. 
   Mavzu bo’yicha xulosa chiqaring.
   

LABORATORIYA MASHG‘ULOTI № 7
MAVZU: SINUSOIDAL O‘ZGARUVCHAN TOK ZANJIRLARIDA KUCHLANISHLAR REZONANSI HODISASINI TEKSHIRISH
Mashg‘ulot maqsadi.
Aktiv, induktiv va sig’im qarshiliklari ketma-ket ulangan zanjirda kuchlanishlar rezonansi xodisasini o‘rganish;
Kerakli jixozlar:
Laboratoriya stendi;
R, L va C elementlari;
Elektr o’tkazgichlar;
Chastota o’zgartirgich;
O’zgaruvchan tok manbasi;
O’lchov vositalari.
Induktiv, sig’im va rezistiv elementlari ( , , ) ketma-ket ulangan zanjirda kuchlanishlar rezonansi vujudga kelishi mumkin. Rezonans vaqtida zanjirdagi induktiv ( ) va sig’im ( ) reaktiv qarshiliklar o’zaro teng bo’lishi kerak.
Umumiy reaktiv qarshilik rezonans vaqtida quyidagicha bo’ladi.

Zanjirning to’la qarshiligi bo’lganda faqat aktiv qarshilikdan iborat bo’ladi.
Ya’ni:

Rezonans paytida zanjirdagi tok va kuchlanish faza bo’yicha ustma-ust tushadi. Shuning uchun bu holda tok va kuchlanish vektorlari o’zaro parallel bo’lib qoladi,
ya’ni:
.
Induktiv elementning reaktiv qarshiligini quyidagi formulalar bilan topiladi.
va
bu yerda - g’altak induktivligi, uning birligi Genri ( ), - tok takrorligi(chastotasi), birligi Gerts.
Sig’imning reaktiv qarshiligini quyidagi formulalar bilan topiladi.
, va
bu yerdagi S- kondensator sig’imi, birligi farada-F.
Elektromagnit sistemadagi ampermetr va voltmetrlar yordamida tok va kuchlanishlar ( , va ) o’lchanib, , lar topiladi.
va larni aniqlab ular orqali g’altakning induktivligi ni va kondensator sig’imi ni topish mumkin.
Kuchlanishlarning vektor diagrammalari quyidagi qoidalarga asosan quriladi. Rezistiv elementdagi kuchlanish vektori tok vektori bilan faza bo’yicha ustma-ust tushadi, ya’ni bu vektorlar o’zaro parallel joylashadi. Induktiv g’altakdagi kuchlanish vektori esa tok vektori dan faza bo’yicha 90 ilgari ketadi. Kondensatordagi kuchlanish vektori tok dan faza bo’yicha 90 orqada qoladi.
Agar bo’lsa, bo’ladi.
Agar bo’lsa, bo’ladi.
Agar bo’lsa, bo’ladi.
Rezonans paytida zanjirdagi reaktiv quvvat bo’lib, to’la quvvat aktiv quvvatdan iborat bo’ladi. Rezonans vaqtida quvvat koeffitsiyenti birga teng bo’ladi: .
Quyidagi elektr sxemani laboratoriya stendida yig’ing, elektr zanjiri yig’ilgandan so’ng elementlar qiymatlari o’lchang va 7.1 jadvalga yozing.