Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

virtual kutubxonalar, sputnik orqali 
videoko
irasini berdi. 
O'quvchining fanni o'zlashtirish tezlig
achi yo`zlab borinki minglab tinglovchilarga 
bir vaq
in. Bu usul yuqori texnikalardan 
samara
hini ma'ro`zasini kommunikatsiya yordamida boshqa davlatlar 
tinglov
bo‘ladi. 
monlaridan biri u 
ma'lumotlarni o‘z 
vaqtida va joyida taqdim etish imkoniyatlari bilan farqlanadi. Elektron darslik 
ma'lum
ifoda 
etgan bo‘lishi kera
navbatida, oddiy 
darslikka nisbatan bir qator afzalliklarni 
ma'lumotlarni tez 
ilar. Haqiqatda bilim olishni istovchilar. Odatiy hayot tarzini bo`za 
olmaydigan yoki xohlamaydiganlar uchun katta ustunliklari mavjud. Bundan 
tashqari, o'qishga kirish uchun talabadan ma'lum bilim darajasi talab qilinmaydi va 
har kim fanni o'zlashtirishi va baho
mumkin. 
Masofadan o'qitish
uslubiy materiallari
quyidagilardir:
- Darslik
- Audio va video darsliklar
- On-line darslar (Internet sahifa)
- Elektron kutubxonalar
- Testlar
- M
- elektron darsliklar.
Hozirgi kunda
Elektron kutubxonalar, elektron darsliklar, on-layn 
darsliklar
rasmga kirmoqda. Misol sifatida quyidagi darslik bilan tanishib 
chiqishingiz mumkin. Bu 
"Zamonaviy informatsion texnologiyalar"
kursi 
bo'lib, u bilan Internet orqali tanishib chiqish mumkin.
Multimedia darslik
o'zida 
ko'pgina ma'lumotlarni mujassamlash bilan birga, bu ma'lumotl
sh etadi, hamda ovoz yordamida izohlaydi. Multimedia darslikning 
hususiyati u voqea va ma'lumotlarni yaqqol aks ettiradi. Ya'ni multimedia voqea va 
ma'lumotlarni hayotiylashtiradi. Bu matn, v
yordamida amalga oshiriladi. 
Masofadan o'qi
nferensiyalar, darslar
,
Internet yordamida muloqot va informatsiya olish 
imkoniyatlari paydo bo'ldi. Bu esa o'quvchi uchun maxsus o'qish do
i va sifati keskin yaxshilandi.
Masofadan o‘qitishning yangi bir usullaridan biri bu bilim dargohlarida 
tashkil qilinadi. Bu usulda bir ma'ro`z
tning o‘zida ma'ro`za o‘qishi va shu vaqtning o‘zida tinglovchilar bilan fikr 
almashishi, savollarga javob berishi mumk
li foydalanishni taqozo etadi. Ya'ni har bir o‘quv xonalari mikrofon, 
videokamera, video proyektor va video-audio uskunalari bilan ta'minlangan 
bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bu usulda ishlash nafaqat bir bilim dargohi, nafaqat 
bir davlat, borinki butun bir davlatlar orasida ham qo‘l keladi. Ya'ni bir 
ma'ro`zac
chilari ham tinglashi mumkin 
Oddiy darslikdan elektron darslikning afzallik to
"intellektual" kuchga ega bo‘lishi bilan bir qatorda kerakli
bir predmet bo‘yicha hamma tegishli o‘quv materiallarini o‘zida
k. Uning intellektual darajada bo‘lishi esa o‘z
tug‘diradi. Masalan,
229

---

izlab to
elektron darslikning strukturasini tu¬shunib olishga imkoniyat 
yaratad
; 
•
• ED
• ED ning qisqacha bayoni (m
• o
• bil
• matn fragmenti bo‘yicha izlash amalini bajarish; 
• mu
• ata
• ED bilan ishlash uchun ma'lumotlar tizimi. 
uchun uni
maqsadga mu
ma'lumot (ma
lik huquqi, yaratilgan vaqti, ED ni yaratgan 
tashkilotni
ma'lum bir qi
ilot, mualliflik 
huquqi) ka
Zam
multimediali mahsulot bo‘lib, m
'lim va mustaqil ishlarni bajarishda 
o‘qitishni m
kengaytirishd
ardan o`zluksiz o‘qitish 
rejimida 
Biror-
ajratilgan qism
ari) mashg‘uloti, kursning 
katta bo‘limi esa testli mashg‘ulot va sinov bilan tugashi lozim. Elektron 
pish, mavzularni o‘zlashtirish darajasini multimedia elementlari yordamida 
amalga oshirish va hokazo. 
Har bir elektron darslik alohida ko‘rinishda bo‘lishi va ma'lum bir 
standart talabga javob berishi lozim. Avtomatlashtirilgan o‘qitish tizimlarining 
uskunaviy vositalari asosida yaratilayotgan elektron darslikning strukturasiga 
to‘xtalib o‘tamiz. 
Elektron kitobning strukturasi. Elektron darslikning bahosi uning 
mavzularida berilayotgan ma'lumotlarning mazmunini boyitishga bog‘liq. Elektron 
darslik bo‘yicha berilayotgan materiallarni quyidagi uch ko‘rinishda amalga 
oshirish mumkin: 
• matn ko‘rinishida bayon qilish. Bu yerda qog‘ozdagi darslikdan farqli 
ravishda rasmlar, grafiklar, jadvallar. Ya'ni ularning animatsiya ko‘rinishidagi 
elementlari qatnashishi mumkin; 
• 
igan vositalar orqali;
• o‘quv materiallarini savollar ko‘rinishida ifoda etish va ular asosida o‘z 
bilimini nazorat qilish vositalari bazasida; 
• elektron darslik (ED) ning strukturasi quyidagi elementlarni o‘z ichida 
ifoda etishi lozim
•muqova; 
•mundarija; 
qisqacha annotatsiyasi; 
ning "to‘liq bayoni" 
asalan, sxema ko‘rinishida); 
as siy ADABIYOTLAR va qo‘shimcha ADABIYOTLAR ro‘yxati; 
imni nazorat qilish mexanizmi; 
alliflar ro‘yxati va ular haqida ma'lumot;
malar ro‘yxati; 
ED ning muqovasi imkoniyat darajasida chiroyli bo‘lishi kerak. Buning 
grafika va multimedia, animatsiya kabi elementlar bilan boyitish 
vofiq. ED ning muqovasida darslikning nomi, yuqori tashkilot haqida 
salan, vazirlik), muallif
ng nomi, mualliflari haqida qisqacha ma'lumot. Bu ma'lumotlarni 
smi (mualliflar haqida ma'lumot, ED ni yaratgan tashk
bilar maxsus tugmalar yordamida amalga oshiriladi. 
onaviy elektron qo‘llanmalardan biri bo‘lgan elektron darslik 
ustaqil ta
sa arali tashkil etish va tinglovchilarning ijodiy fikrlash doirasini 
a muhim ahamiyatga ega. Bunday darslikl
foydalanish tinglovchilar bilimi sifatini oshirishga yordam beradi. 
bir fan bo‘yicha elektron qo‘llanma yaratilyotganda kursning 
i amaliy (mashqlar) va nazorat (test savoll
230

---

qo‘llanmad
bo‘linadi: 
vzulardan tashkil topadi va 
alak
otgan fandagi o‘z fikrlarini bildiradi 
hamda 
viy kompyuter va pedagogik 
texnolo
sh 
mumki
Y
pedagogikada
foydalanish asosiy masala bo‘lib 
qolmoqda. l
javob bera l
bayon etiladi. Bugo`ngi kunda amaliy jihatdan elektron darslik va ensiklopediyaga 
tegishli is
r
odatiy darslik va ensiklopediya ko‘rinishidan elektron shakliga o‘tkazish va 
samarali q
qolmoqda. 
Ta'lim 
yuqori dar
nashrlarni ish
bo‘lib, 
ali o‘qitish jarayonida samarali 
natijala
an o‘quv jarayonida foydalanilganda quyidagi afzalliklarga ega 
• tanlangan fan yoki kurs bo‘yicha bayon etilayotgan axborotlar to‘plami 
yaxshi strukturaga ega bo‘lib, tugallangan fragmentlarni tasvirlaydi; 
• o‘quv kursining strukturali elementi gipermatnli, ko‘rgazmalilik, audio 
va videoizohli yoki videoko‘rgazmali kalitli ma
m
ali o‘qituvchi yoki ma'ro`zachi o‘qilay
oddiy darslikda o‘zlashtirish qiyin bo‘lgan fikrlarni izohlaydi; 
• gipermediali grafikadan foydalanib, darslikka tegishli murakkab model 
va ko‘rgazmalarni tushunarli va sodda shaklda tasvirlash imkoniyatidan 
foydalanadi; 
• elektron qo‘llanma ko‘p oynali interfeysga ega bo‘lib, har bir oynada 
o‘zaro bog‘langan axborotlar joylashtiriladi; 
• darslikda matnli qism ko‘p sonli kesishgan gipermatnli bog‘lanishga 
ega bo‘lib, zarur axborotni izlash vaqtini qisqartiradi va qo‘shimcha videoaxborot 
yoki animatsiyali kliplardan kursning matnli qismlarini bayon etish mushkul 
bo‘lgan bo‘limlarini ifodalashda to‘liq foydalaniladi; 
• elektron qo‘llanmada foydalanuvchi tomonidan amallarning to‘g‘ri 
bajarilishi, yordam olish jarayoni ovozli signallar bilan, axborotni boshqa 
ko‘rinishlarini esa multimediali vositalarning imkoniyatlaridan foydalaniladi; 
• axborotning sifati, ishonchliligi va uning strukturasiga talab oshadi;
• elektron qo‘llanma yordamida kurs ishlari va referatlarini tayyorlash 
imkoniyati mavjud bo‘lib, bunda zamona
giyani birlashtirib yangi ko‘rinish va sifatdagi qo‘llanmalarni yarati
n. 
uqorida bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, hozirgi zamonaviy 
elektron qo‘llanmalardan
E ektron darslik va ensiklopediyaning jahon ta'lim standartiga to‘liq 
o ishi tinglovchilar bilim sifatini oshirishda ahamiyati muhim ekanligi 
hla juda kam ishlab chiqilgan. Hozirgi paytda bilim va axborotlarni 
abul qilish imkoniyatini individuallashtirish masalalari davr talabi bo‘lib 
tizimida informatika fanining qo‘llanilish yo‘nalishlaridan biri 
ajadagi samarali va sifatli multimediali elektron darslik va ensiklopedik 
lab chiqishdan iborat. Elektron darslikning qo‘llanilish sohasi keng 
ayniqsa mustaqil ta'lim olish va masof
r beradi. Hozirgi paytda ta'lim tizimida qo‘llanilayotgan elektron darslik va 
ensiklopediyalar xavaskorlik va kasbiy yo‘nalish harakterida bo‘lib, kompakt-
disklarda ishlab chiqilgan. Bunday nashrlar Internet tarmoqlarida ham paydo 
bo‘lmoqda. 
Bunday nashrlarni yaratishda kitob nashriyotlari, dasturchilar, davriy nashr 
jurnalistlari va ilg‘or o‘qituvchilar faol ishtirok etishmoqda. Elektron darslik va 
ensiklopediyalar qo‘llanma sifatida turli fan o‘qituvchilari tomonidan o‘quv 
231

---

jarayonida foydalanishlari mumkin. Elektron darslik o‘qituvchi yordamida yoki 
mustaqil ravishda o‘quv kursi va uning katta bo‘limini o‘zlashtirish imkoniyatini 
beradi. Darslik quyidagi qismlardan tashkil topishi lozim: 
• kursning asosiy qismini bayon etuvchi taqdimotli tashkil etuvchi; 
• olingan bilimlarni mustahkamlashga mo‘ljallangan mashqlar; 
• tinglovchilar bilimini obyektiv baholash imkoniyatini beruvchi testlar.
lishini ko'rsatadi. Materiallarning yuqori jamlanishi va uning 
unifika
h, individual o'quv rejasini tuzish 
bo'yich
ida 
Elektron darslik yordamida yaxshi natijalarga erishish uchun quyidagi talablar 
qo‘yiladi: 
• qisqa vaqt oralig‘ida amaliy teskari aloqani ta'minlay olish va zarur 
axborotni tez topishga yordam berish; 
• gipermatnli tushuntirishda ko‘p marotabali murojaat etish orqali vaqtni 
tejash; 
• matnni tasvirlashda multimediali texnologiyaning ko‘rgazmalilik va 
yetarli¬lik prinsipini namoyon bo‘lishi;
• konkret foydalanuvchiga mos keluvchi tezlikda aniq biror bo‘lim 
bo‘yicha bi¬limni tekshirish va bajarish imkoniyati; 
• zarur o‘quv axborotini muntazam ravishda yangilab turish. 
Jahon ta'lim tizimlarini o'rtacha baholash masofali ta'lim an'anaviy ta'lim 
shakllaridan ikki barobar arzon ekanligini ko'rsatadi. Milliy nodavlat masofali 
ta'lim markazlarining tajribalari mutaxassislarni tayyorlashga sarflanadigan 
harajatlar kundo`zgi o'qish shakli harajatlariga qaraganda, tahminan 60 foizni 
tashkil qi
tsiyalashtirilishi (bir xillashtirilishi), ko'p sonli o'quvchilarga 
mo'ljallanganligi, o'quv maydonlari va texnik vositalardan yanada samarali 
foydalanish o'qitish tannarxining nisbatan pastligini ta'minlaydi. 
O'qituvchining yangi rolini ham aytib o'tish zarur. O`nga endi o'qitish 
jarayonini boshqarish, o'quv kursini o'zgartiris
a maslahatlar, o'quv loyihalariga rahbarlik qilish va boshqa vazifalar 
yo`qlatiladi. U o'quv o'zaro yordam guruhlarini boshqaradi, o'quvchilarga ularning 
kasbiy o'z yo'nalishlarini aniqlashlarida yordam beradi. Masofali ta'lim tizim
232

---

o'quvch
a axborotlarni o'zaro jo'natish ko'zda tutiladi. Bu esa kelib tushgan 
axborotlar
t
O'q s
imtihonlar, suhbatlar, kurs va loyiha ishlari, eksternat, kompyuterli intellektual test 
tizimlarida
yagona tizim
muammosini 
da 
aytib o'tis z
o'tilganida u a
Masofali ta'
insonning l
yo'naltirilgan.
bir qatorda as
M
ulay 
vaqtda 
. O'zlashtirish topshiriqlarni, 
testlarn
'qitishda hattoki maxbuslar ham 
o'qish i
ntni quyidagi ijtimoiy guruhlarga 
mansub bo‘lgan shaxslar tashkil qilishi m
• k
tayyorgarlik o
• mi
•
ma'lumot olao
• z
bo‘lgan fir
• ikk
• a
•erk
•
• 
Mas
o'qitish uchun talabalar uchun 
r zarur emas. Masofadan 
ilar va o'qituvchining o'zaro aloqalari kompyuter tarmog'i orqali oluvchilar 
manzillarig
ni ahlil qilish va o`nga qulay vaqtda javob qaytarishga imkon beradi. 
iti h yangi shaklida nazorat usuli sifatida masofali tashkil etilgan 
n foydalaniladi. Masofali ta'lim sifatini nazorat qilish, Davlat test sinovi 
ini yaratish yo'li bilan uning standartlarga moslashtirilishi 
muvaffaqiyatli hal qilish muhim ahamiyatga ega ekanligini alohi
h arur. Kurslarni akademik tan olinishi, an'anaviy o'quv yurtlarida 
l rning hisobga olinishi mumkinligi sho`nga bog'liq bo'ladi. 
lim, o`zluksiz ta'lim tizimi shakllaridan biri hisoblanib,
bi im olish va axborotlardan foydalanish huquqini amalga oshirishga 
Masofali ta'lim har bir xohlagan inson uchun kasbiy faoliyati bilan 
osiy yoki qo'shimcha ta'lim olishi imkonini beradi. 
asofadan o'qitishning afzalligi shundaki, unda o'quvchi o'ziga q
va hattoki ishdan ajralmagan holda o'qishi mumkin. Aynan shu afzalliklari 
tufayli bu uslub dunyoda hozirgi kunda keng tarqalgan. Ko'pgina yirik korxonalar 
mutaxassislari malakasini oshirish yoki o'zgartirish uchun shu uslubdan 
foydalanib, yiliga millionlab dollarlarni tejamoqdalar.
Masofadan o'qitishning yana bir afzallik tomoni unda o'qish muddatini 
o'quvchi o'zi belgilaydi, ya'ni talaba ixtiyoriy paytda o'qishni boshlaydi, 
materiallarni o'qituvchi nazoratida o'zlashtiradi
i bajarishga qarab aniqlanadi. O'quvchi berilgan programmani qanchalik tez 
o'zlashtirsa, shunchalik tez o'qishni tugatadi va guvohnoma oladi. Programmani 
o'zlashtirmasa, o`nga mustaqil ishlab, o'qishni davom ettirishga imkoniyat beriladi.
Masofadan o'qitishda odatda ishlayotganlar, onalar, o'qiyotganlar biror 
mutaxassislikni egallash yoki malakasini oshirish maqsadida o'qiydi. Bu uslub 
nogironlar uchun juda qulaydir. Masofadan o
mkoniga ega. Bu haqida bir necha bor Avstraliyada eshitdik.
MO‘ ga jalb qilinuvchi kontinge
umkin: 
ik inchi oliy yoki qo‘shimcha ma'lumot olish, malaka oshirish va qayta 
‘tash istagida bo‘lganlar; 
ntaqaviy hokimiyat va boshqaruv rahbarlari; 
an'anaviy ta'lim tizimining imkoniyatlari cheklanganligi sababli 
lmagan yoshlar; 
o‘ ma'lumot maqomini zamonaviy talablar darajasiga ko‘tarish istagida 
ma va korxonalar xodimlari; 
inchi parallel ma'lumot olishni xohlagan tinglovchilar; 
m rkazdan o`zoqda, kam o‘zlashtirilgan mintaqalar aholisi;
in ko‘chib yurishi cheklangan shaxslar; 
jismoniy nuqsonlari bo‘lgan shaxslar; 
harbiy xizmatda bo‘lgan shaxslar va boshqalar. 
ofadan o'qitish tashkiliy iqtisodiy afzalliklarga ham ega. Masofadan 
auditoriyalar, yotoqxonala
233

---

o'qitish
etish bosqichida sarflanadi. Keyinchalik moliyaviy harajatlar kamayadi. 
Shunin
sifati Masofadan o'qitish 
sifatini
da moliyaviy hujjatlar asosan o'quv uslubiy materiallar tayyorlash uchun, 
maxsus auditoriyalar uchun sarflanadi. Bu harajatlarning asosiy qismi bu jarayonni 
tashkil 
g uchun ham talabalar sonini oshishi bilan o'qish narxi ham pasayadi. 
Masofadan o'qitishda asosiy e'tiborni o'quv uslubiy materialarni tayyorlashga 
qaratish darkor. Chunki o'quv uslubiy materiallarning 
ng eng asosiy omillaridan biridir.
Ushbu uslubning ko‘plab afzallik tomonlari borligi ko‘pchilikka ayon. 
Barcha oliy o‘quv yurtlarida masofadan o‘qitish texnika va texnologiyasini amalga 
oshirish borasida qator ishlar olib borilmoqda. Axborot texnologiyalarni 
rivojlanishi masofadan o‘qitishni tashkil etishga yangicha yondashuvni taqozo 
etadi. Masofadan o‘qitishni tashkil etishni hozirgi zamon modellarining asosida 
kommunikatsiya va tarmoq texnologiyalari yotadi. Ushbu texnologiyalar 
axborotdan foydalanuvchilarga keng qamrovli yo‘l ochib berish bilan birga ularni 
muhofaza etish muammosini keltirib chiqaradi. 
a
M sofadan o‘qitishda o‘qituvchi bilan tinglovchining orasida 
to‘g‘ridan
‘
-to g‘ri muloqotning yo‘qligi ham ba'zi muammolarni keltirib chiqaradi. 
Masalan, mu
klar 
ammoli o‘qitish jarayonini tashkil etishda ma'lum qiyinchili
paydo bo‘ladi. Tinglovchini yetuk mutaxassis qilib tayyorlashda muammoli 
o‘qitishni tashkil etish muloqotni telekonferensiya orqali amalga oshirish mumkin. 
Ammo, bu bilan muammoni to‘la hal etib bo‘lmaydi. Ushbu muammoni hal etish 
uchun qo‘ i
sh mcha o‘quv materiallarni ishlab chiqish lozim bo‘ladi. Bular qatorida 
turli darajad
hosil qiluvchi 
agi muammoli topshiriqlar, muammoli vaziyat 
ko‘rsatmalar va hokazolar bo‘lishi maqsadga muvofiq.