Œзбекистон республикаси олий ва œрта

Tayanch tushunchalar: Turkiston general gubernatorligining tashkil etilishi, mustamlakachilik ma‘muriy idora usulining joriy etilishi, Xiva xonligining siyosiy mustaqilligini yo’qotishi, mahalliy xalqlarning haq-huquqlari, ma‘naviyati, urf-odatlarining oyoq-osti qilinishi, maorif, rus tuzem . maktablari. Milliy ozodlik xarakatlari Pulatxon kuzgaloni, Dukonchi Eshon, Mardikorlik, Jizzax kuzgaloni, Norxuja Eshon kuzgaloni, jadidchilik, M.Bexbudiy, Munavvar Kori Abdurashidxonov, A.Avloniy, A.Fitrat ularning ijtimoiy siyosiy karashlari
1. Turk xalklarining yerlarini bosib olish niyati Chor Rossiyasida ancha ilgari zamonlardan beri mavjud ekan. Rus pomeshiklari Markaziy Osiening unumdor yerlariga xasad kuzi bilan karar va bu yerlarga ega bulish orzusida yashardilar. Rus xarbiylari xam Markaziy Osieni boylik manbai deb xisoblardilar. Rossiya savdogarlariga esa, bozor kerak edi. Umuman olganda Chor Rossiyasi Markaziy Osieni uzi uchun muxim xom ashe makoni deb bilardi.
Rossiya davlati XU1 asrning ikkinchi yarmidaek Ashtarxon, Kozon, Sibir va Krim xonliklarini bosib olgandan sung, Urta Osie va Kozogiston yerlariga bevosita kushni bulib olgan edi. Chor Rossiyasining Markaziy Osie yerini bosib olishi uchun bulgan xar-
biy yurishlari XUSH asrda, ya‘ni Petr 1 davridan boshlanib, X1X asrning oxirida yakunlandi. Salkam ikki asrga chuzilgan bu xarbiy yurishlar uzining ma‘lum xarakteri bilan ma‘lum davrlariga ega. Xar bir davr Chor Rossiyasining tashki va ichki siesati bilan boglik bulib, uz xususiyatiga ega. 1- davr - XUSH asrning birinchi choragidan X1X asr urtalariga kadar bulib, Kozogistonning shimoliy xududlarini egallash, u yerlarda xarbiy istexkomlar kurish va kuchlar tuplash davri buldi. 2-davr-1850-1867 yillarda Kozogistonning janubiy kismini bosib olish, Toshkent, Jizzax shaxarlarining bosib olinishi xamda Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi bilan belgilanadi. 3 - davr- 1869-1876 yillar bulib, chor kushinlarining Buxoro amirligi, Xiva va Kukon xonliklarini bosib olishdagi xarbiy yurishlari bilan ta‘riflanadi. 4- davr- 1876-1895 yillar orasida Kaspiy dengizining sharkiy yerlari, turkman yerlarining zabt etilishi va Pomir etagidagi yerlarning bosib olinishi bilan boglik edi.
Markaziy Osieni dastlab zabt etish tashabbusini Petr 1 boshlab bergan edi. Uning farmoni bilan 1714-1717 yillarda uzbek xonliklarini bosib olish uchun knyaz A. Bekovich-CHerkasskiy boshchiligida 6,5 ming kishilik kurollangan kushin va 22 tup bilan Xivaga yuborilgan. Ammo bu kushin Xiva xonligi tomonidan tor-mor etildi. Ikkinchi marta 1839 yilda Orenburg xarbiy gubernatori Perovskiy kumondonligidagi rus kushinlari Xiva tomon yulga chikkan bulib, kushin tarkibida 5335 askar, 2320 ta ot va 12 ming tuya bor edi. Ammo safardagi sovuk, ogir sharoit tufayli bu galgi uyushtirilgan yurish xam muvffakiyatsizlikka uchradi. X1X asrning urtalaridan Rossiya ma‘murlari Markaziy Osieni bosib olish uchun bevosita uz rejalarini amalga oshirishga kirishdilar. Rossiyaning Markaziy Osieni jadalrok zabt etishga undagan sabablar nimalardan iborat? Birinchidan, Rossiyada 1861 yilgi isloxotdan keyin kapitalistik munosabatlarning tez usib borishi va rus kapitalistlarining yangi bozorga xamda arzon xom ashe manbalariga bulgan extiejlari. Ikkinchidan, Rossiyada X1X asrning urtalarida, ayniksa, isloxotdan sung tukimachilik sanoati ancha yuksaldi, markaziy Rossiya bozorlari toraydi. Chor Rossiyasiga uzok, xalki kup va kolok bulgan yerdan kura yangi bozorlar xamda kulayrok xom ashe manbalarini topish muxim vazifa bulib kolgan edi. Undan tashkari, Rossiya sanoatiga X1X asrning kkinchi yarmidan boshlab, xom ashe, ya‘ni paxta tolasi kelmay koldi. AKSH da 1860-1865 yillardagi fukarolar urushi 90% amerika paxtasi bilan ishlaydigan rus tukimachilik sanoatiga falokatli ta‘sir etdi. Paxta yetishmay koldi. Shu vaktda Turkistonlik savdogarlar Rossiyaga paxta sotish xajmini oshirish bilan uning narxini xam kutardilar. Bundan gazablangan rus fabrikantlari, Turkistonni bosib olish kerak degan fikrni kutarib chikdilar. Rus matbuotida bu masala kizgin muxokama kilindi. 1862 yili matbuotda chikkan makolada shunday jumlalar bor edi. "Rossiyani Urta Osie bilan kiladigan alokasidan oladigan foydasi shu darajada aenki, bu borada beriladigan kurbonlik tezda uzini koplaydi". Kurinib turibdiki, maksad- tezrok Turkistonni bosib olib, iktisodiy foyda olish edi. Shunday kilib, X1X asrning urtalaridan e‘tiboran chor Rossiyasi uz boskinchilik rejalarini amalga oshira boshladi. 1847 yili general Obruchev Orol dengizining Shimoliy-SHark kurgonini egallab, Raim (Kazalinsk) kal‘asini barpo etdi. 23 avgustda polkovnik Yerofeev 200 kazak va soldatlar bilan Xiva kushinlarini tor-mor keltirdi va. Jaxok Xuja kal‘asini egalladi, "Nikolay" va "Konstantin" nomi bilan Orol flotiliyasini tashkil etdi.
1848 yilda Xiva xonligiga karashli Xujaniez kal‘asi kulga kiritildi va vayron kilindi. 1852-1853 yillarda general Perovskiy boshchiligidagi 2 mingdan oshik kushin bilan Kukon xonligiga karashli Kumushkurgon, Koshkurgon va Ok machit, (xozirgi Kizil Urda)ni egalladi. Ok machit "Perovskiy forti" degan nom bilan uzagrtirildi va bu yerda rus xarbiy kal‘asi buned etildi. Bu xol Kukon xonligini tashvishga soldi. Toshkentda 8 ming kishilik kushin va kungillilardan iborat kuch tuplanib, Ok machitni egallash uchun yulga chikildi, lekin ular jangda kattik talofat kurib, orkaga chekindilar.
1860 yilda polkovnik Tsimmerman otryadi Kukon xonligining 5 ming kishilik armiyasini tor-mor keltirib, Tukmok va Pishpek kal‘alarini egalladi. Ili orti vodiysi Alatu okrugi deb uzgartirildi. Xuddi shu yil 21 oktyabrda podpolkovnik Kolpakovskiy otryadi Kora-Kostek daresi yen bagridagi Uzun yegoch soyidagi jangda Kukon xonligining 20 ming kishilik armiyasini batamom kirib tashladi. 1861-1863 yillarda Chor kushinlari Kukon xonligiga karashli Yangi Kurgon, Din Kurgon, Marke va ikkinchi marta Pishpekni egalladi. 1864 yilda Turkiston, Chimkent, Avlieota, (Jambul) egallandi. Chor kushinlarining boskinchilik yurishlariga karshi maxalliy xalk uz yerini ximoya kilish uchun kurashda jonbozlik kўrsatdilar. Toshkent shaxri ximoyachilarining jasorati dikkatga loyik. General Chernyaev Toshkentga 1864 yil 27 sentyabrda xujum boshladi va fakat 1865 yil 17 iyulda shaxarni ishgol kildi. Chernyaev kushinlarining Toshkentga dastlabki xujum muvaffakiyatsiz tugaydi va 70 dan oshik kishini yukotgan Chernyaev Chimkentga kaytishdan boshka iloj topa olmadi. Navbatdagi xujumni Chernyaev kushinlari 1865 yilning aprelida boshlaydi va 28 aprelda Chirchik yenidagi Niezbek kal‘asini ishgol kiladi. Sung Chernyaev toshkentlik bir xotinning maslaxatiga kura Kaykovus arigi tugonini buzib, uni Chirchik daresiga burib yuboradi. Natijada toshkentliklar suvsiz koladi. Shunga karamay axoli shaxarni kaxramonlarcha mudofaa kildi. Toshkentga Kukondan lashkarboshi Alimkul kushin bilan madad bergani yetib keladi. Bu toshkentliklar ruxini bir oz bulsa xam kutaradi. Lekin shaxar ostonasidagi jangda Alimkul kattik yaralanib safdan chikadi va kup utmay xalok buladi. Bu shaxar ximoyachilarining ruxiga salbiy ta‘sir kursatadi. Buning ustiga suvsizlik va ochlik axolining tinka-madorini kuritdi. Buxoro va Xiva xonliklari toshkentlklarga yerdamga kelmadilar. Bu vaziyatdan foydalangan Chernyaev 1865 yil 17 iyulda uz kushini bilan shaxarga yerib kirdi. Shaxar axolisi dushmanga karshi mardonavor jang kildi. Ammo kuchlar teng emas edi. Toshkentliklar dushman xujumiga bardosh bera olmay taslim bulishga majbur buldilar. 1865 yil oktyabrida Toshkent Rossiya imperiyasiga kushilib olinganligi rasmiy ravishda e‘lon kilindi.
Rus kushinlari Rossiya mulklarini kengaytirishni davom ettirdilar. 1886 yilda chor xukumati kushinlari Jizzaxni oldilar. 1867 yili joylarda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Bu mansabga general K.P.Kaufman tayinlandi. Toshkent
general-gubernatorlik markazi bulib koldi. 1868 yilda chor xukumati uzining boskinchilik siesatini davom ettirdi. Kaufman Buxoro amirini uz vassaliga aylantirish maksadida 3,5 ming kishilik kushin bilan Zarafshon vodiysiga yurish kildi. 1868 yil 15 mayda rus kushinlari Samarkandni, sungra Kattakurgonni egalladi. 1868 yil oxirida Zirabulok yakinida bulgan jangda amir Muzaffariddin kushinlari tor-mor kilindi, bu esa amirni asoratli, talonchilik shartnomasini imzolashga majbur kildi. Shartnomaga kura, Buxoro amalda Rossiyaning vassaliga aylanib, xarbiy chikimlar uchun 2000 sum tulashi kerak edi. Samarkandda, Kattakurgon va Zarafshon daresining yukori kismi amirlikdan ajratib olindi, uning xududida Zarafshon okrugi tashkil etildi.
1873 yil may oyida chor kushinlari Xiva xonligiga karshi yurish boshladi. 28 mayda Xiva shaxriga xujum kiladi. Xiva kushinlari tor-mor kilingach, Xiva xoni Muxammad Raimxon 11 ni general Kaufman Gandimen shartnomasini imzolashga majbur etdi. Shunday kilib, Xiva xonligi siesiy mustakillikni yukotdi. Shartnomaga kura " Muxammad Raximxon uzini ulug rus imperatorining kuli" deb tan oladi. Xonlik boshka mamlakatlar bilan Turkistondagi rus oliy xokimiyati ijozatsiz shartnomalar tuzish, aloka urnatish xukukidan maxrum etiladi. Savdo-sotik ishlarini xam fakat ruslar kursatmasi bilan olib borishi kerak edi. Amudare rus mulklari bilan Xiva urtasidagi chegara etib belgilandi, uning butun ung soxili Rossiyaga utdi. Xiva xoni xarbiy chikimlar uchun juda katta tovon tulash majburiyatini oldi. Rossiya sovdogarlari zakot tulashdan ozod kilindi va uz tovarlarini kushni mamlakatlarga Xiva xududi orkali bojsiz tashish xukukini oldilar. Xiva yurishi tugashi bilanok, Kaufman Kukon xonligini kushib olishga tayergarlik kura boshladi. Kukon xonligida 1873 yili boshlangan kuzgolon, 1875 yilga kelib milliy-ozodlik kurashiga aylanib ketdi. Xon ma‘murlarining tinimsiz yigimlari va shafkatsizligi sotsial ziddiyatlarni juda keskinlashtirib yuborgan xolda, xalk kuzgolonga sabab bulgan edi. Xudoerxon katl kilgan Musulmonkulning ugli Abduraxmon oftobachi kuzgolonlarga boshchilik kilardi. Unga kipchoklar, kirgizlar, shaxarlarning butun utrok axolisi va amalda xon atrofidagi xamma kishilar, shuningdek musulmon ruxoniylari kushilgan edi. Kuzgolondan vaximaga tushgan Xudoerxon kochadi, uning urniga katta ugli Nasriddin xon deb e‘lon kilinadi. Ruslarga karshi gazovot e‘lon kilinadi. Kuzgolon Fargonani emas, balki kushni rus mulklarini xam kamrab olgan edi. 1875 yil avgustda Maxram yakinida rus kushinlari bilan Kukon kushinlari urtasida tuknashuv bulib, bunda Kukon armiyasi maglubiyatga uchraydi. Nasriddinbek taslim buladi va general M.D. Skobelev kumondonligidagi rus kushinlari Kukonni, jiddiy karshiliksiz, egallaydi. 1876 yil 19 fevralda podsho Aleksandr 11 farmoni bilan Kukon xonligi xududi Rossiyaga kushib olinganligi va uning urniga Fargona viloyati tashkil etilganligini xamda general Skobelev xarbiy gubernator etib tayinlanganligi e‘lon kilindi. Shunday kilib, 1876 yil xozirgi O’zbekiston xududi chor Rossiyasi tomonidan batamom bosib olindi. 1885 yilga kelib Markaziy Osiening xamma yerlari rus kushinlari tomonidan egallandi. Bu davrga kelib Turkiston general-gubernatorligiga beshta- Sirdare, Samarkand, Yettisuv, Fargona va Kaspiy orti viloyatlari karar edi. Chor Rossiyasining 1864-1885 yillar davomida olib borgan boskinchilik urushlari natijasida Urta Osie xalklari mustamlakachilik asoratiga tushib koldilar. Markaziy Osiening Rossiya tomonidan bosib olinishi zuravonlikdan iborat mustamlakachilik siesati bulib, boshka mamlakatlarni mustamlaka tarzida istilo kilishdan fark kilmas edi. Markaziy Osie chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan sung ulkada maxalliy xokimiyat tula tugatilgan va uning urniga davlat boshkarilishining mustamlaka tartibi joriy kilindi. Turkiston general-gubernatoriga juda katta xukuklar berilgan bulib, xatto ichki tartiblarni mustaxkamlash maksadidida " siesiy jixatdan ishonchsiz" kishilarni ulkadan surgun kilishdek xukuk berilgan edi. Ishlab chikilgan loyixada va 1886 yil podsho tomonidan rasmiy ravishda tasdiklangan " Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi Nizom"da xamma xarbiy va grajdanlik boshkarish tartiblari general-gubernator ixtieriga berilgan edi. Lekin Turkiston ulkasini boshkarish ichki Rossiyadan kisman fark kilib, ichki ishlar vazirligiga emas, balki xarbiy vazirlikka buysundirilgan edi. Ulkada viloyatlarning keng xukuklar berilgan xarbiy gubernatorlar va viloyat boshkarmalari boshkarib borganlar. Viloyatlar uezdlarga bulingan bulib, ulkalardagi tsenz (nazorat) politsiyasi va ma‘muriy xokimiyatlar soni 27 ta edi. Uezdlarda esa, uezd boshliklari xam viloyat gubernatorlari singari rus armiyasining xarbiy kishilardan tayinlab kuyilgan edi. Uezd boshliklariga pristavlar, politsmeystrlar va uezd xududidagi xarbiy garnizonlar itoat kilgan. Yukoridagilarning xammasi chor Rossiyasining xokimiyati bulib, xarbiy ma‘muriyatni tashkil etardi. Yukori boshkarish organlariga maxalliy odamlardan xech kachon kuyilmasdi. Maxalliy kishilar fakat ichki boshkarishning kuyi buginlariga kuyilib, xarbiy xokimiyatga itoat kilardi. Maxalliy ma‘muriyat esa, asosan volost boshkarmalari va kishlok jamoalaridan, kishlok va ovul oksokollaridan iborat edi. Shaxardagi oksokollarni saylash fakat mulkiy tsenz asosida bulib, saylovchilar xam, saylanadiganlar xam yukori tabaka kishilardan iborat bulardi. Mustamlakachilik ma‘muriyatining muxim xukukiy bugini sud organlari xisoblangan. Ular ikki xil kurinishga ega edi. 1) mustamlakachilik shaklidagi sudlar, 2) shariat asosida ish yurituvchi kozilik ya‘ni xalk sudlari. Sudlar butun xokimiyatni uz kulida tuplagan xarbiy ma‘muriyatning nazorati ostida edi. Toshkent shaxri aloxida idora kilinar edi. Shaxar dumasiga saylangan deputatlarning uch yeki ikki kismini ruslar, kolgan kismini maxalliy boylar tashkil etardi. Dumaga saylanish uchun juda katta pul sarf kilinar, utib olgach esa, usha pullarni kaytarib olish uchun poraxurlik tufayli oddiy xalk ommasi aziyat chekar edi.
Shunday kilib, yukoridagilardan kurinib turibdiki, O’zbekiston ning maxalliy axolisi xamma siesiy, grajdanlik xukuklardan maxrum kilingan edi. Ularning juda oz kismlarigina maxalliy boshkarish tartiblarida katnashib, ular kuloklar, boylar, savdogarlar, sudxurlarning manfaatlarini ximoya kilar edilar. Kupchilikni tashkil etgan xalk ommasi esa shavfkatsiz ekpluatatsiya va zulm ostida ezilib kelaverdi. Turkiston ulkasining siesiy-ma‘muriy tuzilishi mustamlakachilik zulmiga va ulkaning yerli xalklarini milliy jixatdan ezishga asoslangan edi. General-gubernatorlik podsho Rossiyasining xarbiy feodalizmga buysintirish asorati ostida xalklarni zurlik bilan birlashtirish shaklidan biri edi. Chor Rossiyasi Urta Osie xalklariga nisbatan kamsituvchilik siesatini olib bordi. Ulkani boylik orttirish manbai deb bildi. Urta Osiening iktisodiy tarakkietiga, zamonaviy industrial sanoatni rivojlanishiga zid yuldan bordi. Ulkada oz xarajat sarf kilib, kup foyda keltiradigan yengil korxonalarni rivojlantirishga asosiy dikkatni karatdi. Chor ma‘murlari Urta Osieni Rossiyaning asosan xom ashe yetkazib beruvchi, derdi. Rossiya Urta Osieni bosib olgach, ulkadagi xalk ommasining axvoli yanada ogirlashdi. Chunki xalk ikki tomonlama eziladigan bulib koldi. Bir tomondan chor mustamlakachilar,ikkinchi tomondan maxalliy boylar,ruxoniylar xalkning konini zulukdek surardilar. Ulkadagi ishchilar goyat ogir axvolda xaet kechirganlar. Korxonalarda ish kuni 17-18 soatgacha yetardi. Bir xil ishni bajargan rus ishchisiga maxalliy ishchilardan kup xak tulanardi. Axolining 90%dan kupini tashkil etgan kishlok mexnatkashlarining axvoli bundan xam ogir edi.Soliklar turining va mikdorining kupayib ketishi turmushni yana xam kiyinlashtirdi. Chor Rossiya mustamlakachilik siestining uziga xos yunalishlaridan biri- kuplab rus oilalarining Urta Osiega kuchirib keltirishdir. Natijada Fargona vodiysi, Sirdare, Samarkand va boshka viloyatlardagi maxalliy dexkonlarning serunum yerlari tortib olinib, ularga bulib berildi. Maxalliy axoli esa, suvsiz chul, kir-adirlarga ketishga majbur buldilar, kam yerli va yersiz dexkonlarning soni tobora kupaydi.
Turkistonda chorizm agrar siesatining asosiy moxiyati, uning agrar munosabatlarda uz ifodasini topdi. Ulkadagi xamma yerlar konuniy davlat mulki deb tan olindi va meros tarikasida utrok xalklarga foydalanish xukuki berildi. Kuchmanchi axolining yerlari davlat xisobiga utkazilib, jamoa tarikasida foydalanish xukuki bilan axoliga berildi. Maxalliy amaldorlarning asosiy kismi juda katta yer uchastkalariga egalik kilib, xar xil shartlar bilan dexkonlarga yerni ijaraga berganlar.
Chorizm Urta Osieni bosib olgandan sung maxalliy bozorlarda rus fabrika- zavodlarining rakobatiga dosh beraolmay xunarmandlar birin-ketin sina boshladi. Kun kechirish kundan-kunga ogirlashib bordi. Bosib olingandan keyin ulkada paxtachilikka aloxida e‘tibor berildi, ekin maydonlari kupaytirildi, paxta rus kapitalini ulkaga jalb etdi. Uni yetishtirish va xarid kilish bilan kamida 30 ta savdo shaxobchalri shugullanardi. Rossiyadagi eng yirik banklar-Rus-Osie banki, Moskva savdogarlar banki va davlat banki asosiy karz beruvchilar edi. "Paxta jazvasi" ulka kishloklarining uzgarib ketishiga olib keldi, yellanma ish kuchiga talab keskin usdi, boshka ekin maydonlari kamaydi, ayniksa, buning evaziga oldin uz gallasini chetga sotganlar endilikda, chorva maydonlarining va yem-xashak yetkazadigan maydonlar xam kiskardi. Markaziy Osiening yer osti va yer usti boyliklari Rossiya impreiyasining asosiy xom ashe bazasiga aylantirildi. Turkiston ulkasi boyliklarini tezrok va kuprok tashib ketish uchun 80-yillardan boshlab Zakaspiy temir yulini kurishga kirishildi. Agar 1880 yili Markaziy Osiedan Rossiyaga 300 ming pud paxta olib ketilgan bulsa, temir yul kurilishi bitirilgach, 1900 yili 5 mln. 846 ming 609 pud paxta olib ketilgan. Shu vakt ichida Turkistondan Rossiyaga olib ketilgan pilla 5 barobar, meva maxsulotlari 160 barobar, guruch 340 barobar kupaydi. Undan tashkari temir yullarning kurilishidan xarbiy maksadlar xam kuzlangan. Bu temir yullar butun ulkani bir necha yunalishlarda kesib utib, turli noxiyalarni bir-biri bilan bogladi. 1800-1889 yillar Zakaspiy temir yuli Toshkent va Andijonga yetkazildi. 1900-1905 yillarda Toshkent-Orenburg temir yuli kurildi va Rossiya Markazi bilan Turkistonni bogladi, uni umumiy rus bozorining kismiga aylantirdi.Temir yulning ishga tushirilishi Turkistonda Rossiyaga xizmat kiluvchi sanoat korxonalarning paydo bulishiga xam turtki buldi. Bu korxonalar rus kapitalistlari uchun xizmat kildi. Shu bois bu yerda fakat dastlabki kayta ishlash korxonalari , ya‘ni paxta tozalash, gisht, yeg-moy ekstratsiya zavodlari, tamaki, arok-vino korxonalari kurildi. Masalan, 1867-1900 yillar davomida Turkistonda 175 sanoat korxonalari ishga tushirilgan bulsa, ularning barchasi paxta tozalash zavodlari edi. Butun Turkiston yalpi sanoatining 80 foizi paxtani dastlabki ishlash soxasiga tugri kelgan.
CHorizm tub axoli madaniyatining rivojlanishiga ongli ravishda tuskinlik kildi. Turkiston general-gubernatori Kaufman imperatorga yuborgan maktublarning birida Markaziy Osie madaniyatini, ijtimoiy tarakkietini uch yuz yil orkaga surib yuborganligi tugrisida maktanib yezgan edi. Xakikatda, rus ma‘muriyati, ayniksa, xalk maorifini "xibsda" ushlab turishga xarakat kildi, uning ta‘minlashga mablag deyarli ajratilmadi. Aleksandr 11 davrida (1881-1894) ruslashtirish siesati kuchayib ketadi. Bu siesatni ruebga chikarish maksadida general-gubernator Rozenbax rus-tuzem ukuv yurtlarini kupaytirdi, maxalliy bolalarni rus bolalari bilan birga ukishga jalb kiladi. Birinchi rus-tuzem maktabi 1884 yilda Toshkentda ochildi va 1891 yilga kelib ularning soni 89 taga yetdi. Rus ma‘muriyati mazkur maktablarda maxalliy vakillardan tarjimonlar va umuman xizmatkorlarni tayerlashni rejalashtirgan edi. Bexbudiy ularni shunday ta‘riflagan edi: "rus- tuzem maktablarida ukiganlarni tugun xieli xam xisoblanadurlar. Ular fakat ruscha chalasavod kishilardir". Rossiya mustamlakachilari Turkiston axolisini tobelik, itotguylik muxitida tarbiyalash, yevropacha turmush tarzining galabasini tula ta‘minlash uchun intilishlari maorifda milliy kadriyatlarni tarbiyalaydigan ma‘naviyat uchoklarini asta-sekinlik bilan sikib chikarish, milliy an‘analariga lokayd, uzligini anglashga kodir bulmagan, mankurtsifat kullar tayerlashga karatilgan edi. Birok ulkaning ma‘rifatparvarlari, ayniksa, jadidlar, bu maksadlarni tulik ochishga yul kuymadilar. Bu davrda eski boshlangich maktablar va madrasalarda duneviy fanlar kiritildi, yangi usul maktablari ochildi. Chor ma‘murlari madaniyat targiboti baxonasida Turkistonga shovinistik goyani tarkatdilar. Fan va madaniyat soxasidagi siesat yunalishi ulka xalklari tarixi, milliy kadriyatlari, an‘anaviy urf-odatlari, islomiy ma‘naviyatidan butunlay uzib tashlashga karatilgan edi.
Mustamlakachilar Turkistonnning nafakat moddiy boyliklariga tajovuzona munosabatda bulmay, balki uning asriy tarixiy-madaniy va ma‘naviy ilmiy kimmatiga molik nodir boyliklarini xam talon-taroj kildilar va Rossiyaga tinimsiz olib ketishni yulga kuydilar. Ularning kupchiligi jaxon axamiyatiga ega bulgan tarixiy san‘at asarlari edi. Natijada maxalliy xalklarni ming asrlik tarixiy yedgorliklaridan, ma‘naviy xazinasidan ajratib kuydilar. Ushbu ishlarni rejali tashkil etish uchun mustamlakachilar kator ilmiy jamiyat va muassasalar tashkil kildilar. Masalan, 1870 yilda tashkil etilgan kutubxona nodir tarixiy-badiiy, ilmiy asarlarni jamlab junatsa, 1876 yilda Toshkentda ochilgan muzey tarixiy osoru- atikalar, madaniyatga oid noeb durdonalarni, tangalardan tortib san‘at buyumlariga kadar junatib turdi.
Xulosa kilib aytganda, chor Rossiyasining Markaziy Osieni bosib olishi va shu xududda uzok yillar davomida mustamlakachilik siesatini yurgizishi maxalliy xalklar xaetiga katta salbiy kўrsatdi. Mustakillikdan maxrum bulgan yurtimizning butun turmushi agdar-tuntar kilib yuborildi, iktisodiet bir tomonlama rivojlandi ,erli xalklarning urf-odatlari, tili, madaniy negizlari zuravonlik bilan toptaldi.
2 Chor Rossiyasining Turkiston xalklariga nisbatan yurgizgan mustamlakachilik, ulug davlatchilik va shovinistik siyosati albatta konuniy suratda maxalliy axolining uz milliy ozodligi, erki va insoniy xak-xukuklarini ximoya kilish uchun mukaddas jangga otlantirdi.
Tanikli tarixchi olim Shodi Karimovning «Kafasdagi kush orzusi» nomli risolasida (Toshkent, «Fan», 1991, 29-bet) ta‘kidlanganidek «Kafasdagi kushning muddaosi bitta - u xam bulsa ozodlik, xurlik, erkinlik, kafasni tark etishdir». Darxakikat, shu boisdan xam chorizm tomonidan asoratga solingan, mustamlaka kilingan Markaziy Osiyo xalklari dastlabki kunlardanok uz milliy mustakilliklari, ozodliklari va erklari uchun mukaddas kurashni boshlab yubordilar.
Bu milliy xarakatini taxminiy uch boskichga bulib taxlil etish maksadga muvofikdir.
1-boskich, XIX asrning 70 yillaridagi xalk xarakatlari;
2-boskich, XIX asrning 80-90 yillarida Turkistonda xalk xarakatlari;
3-boskich, 1916 yilgi xalk kuzgoloni.
Birinchi boskichdagi milliy ozodlik xarakati asosan Fargona vodiysida sodir bulgan xalk xarakatlari bilan boglikdir.
Ma‘lumki 1868 yilda Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufman Kukon xonligidan tortib olingan yerlarning Rossiya tarkibiga kiritilganligini rasmiy konunlashtirish uchun Kukon xoni bilan shartnomani tuzgan edi. Bu shartnoma Kukon xonligini ogir va nokulay axvolga solib kuydi. Xonlik tashki olamdan uzib tashlandi. Xonlik chegarasi ancha kiskarib, xazinaga tushadigan daromad kamaydi. Uning urnini tuldirish uchun turli solik va majburiyatlar joriy etildi. Bir butun Fargona vodiysida ikki xil tartib-koidalar mavjud edi.
Xonlikdan tartib olinib, tashkil kilingan viloyat, uezd va volostlarda boskinchilarning tamomila mustamlakachilik konunlari amal kildi. Bu konun va tartiblar maxalliy axolining asriy shakllangan tarixiy turmush tarzi, urf-odatlari va an‘analariga mutlako zid edi. Bundan tashkari mustamlaka xokimiyati maxalliy xalkka solinadigan solik mikdorini xaddan tashkari oshirib yubordi. Bularning xammasi xalk noroziligining alanga olishiga asosiy sabab buldi.
Mustamlakachilik siyosati va zulmiga karshi Turkiston ulkasidagi XIX asrning 70-yillaridagi xalk xarakatlari orasida 1873-1876 yillarda Fargona vodiysida bulib utgan kuzgolon aloxida urin egallaydi.
Kuzgolonning asosiy xarakatlantiruvchi kuchi bulib dexkonlar, xunarmandlar va mayda savdogarlar maydonga chikdilar. Bu kuzgolon mustamlakachilik va jabr-zulmatga karshi kutarilgan xalk xarakati edi. Bu kudratli tulkin gox susayib, gox kuchayib, 1873 yildan to 1877 yilgacha davom etdi. Shu jarayonda xalk orasidan sarkardalar, kuzgolon yulboshchilari yetishib chikdi. Ular xalkka bosh bulib, sunggi nafasigacha dushmanga karshi kurashdilar.
Ana shundaylardan biri, xalk orasida Pulatxon nomi bilan mashxur bulgan Mullo Isxok Mullo Xasan uglidir. Dastlab kuzgolon kirgiz axolisi orasida boshlandi. Jalolobod va Xonabod kishloklarida xonning solik yigiuvchilari uldirildi. Undan keyin Ush kirgizlari kutarildilar. Kuzgolon alangasi bora-bora kuchayib, turli kishlok va ovullarni kamrab ola boshladi. Chotkoldan Olabuka darasi orkali Kosonga xujum uyushtirilgan kuzgolonchilarning soni un mingga yakinlashib koldi. Ularga karshi xon kushin yubordi va xon kushinlari bilan kuzgolonchilar urtasida bulgan bir kator tuknashuvlarda, kuzgolonchilar maglubiyatga uchradilar. Shu tarika, 1873 yilning baxorida boshlangan kuzgolon kuzga kelib vaktincha tuxtadi. Pulatxon yangi xujum uchun kuch tuplagani Chotkol toglariga chekindi.
1874 yilning baxorida yana galayonlar boshlandi. Kukon xonligining turli viloyatlarida ommaning chikishlari va ayrim tuknashuvlari davom etdi.
1875 yilning baxorida kayta boshlangan kuzgolon kutilmaganda uz yunalishini uzgartiradi. Bunga sabab, bu kuzgolonga boy-zodagonlar, musulmon ruxoniylarining peshvolari xam faol ishtirok eta boshlaydi. Ularning asosiy maksadi xokimiyatni kulga olish edi. Xayoti xavf ostida kolgan Kukon xoni Xudoyorxon chor xukumati ximoyasi ostiga kochadi. Xudoyorxonning ugli Nasriddinbek Kukon xoni deb e‘lon kilinadi.
Nasriddinbek esa kuzgolonni tinchitish va uz xokimiyatini mustaxkamlash maksadida, chor xokimiyati Kaufman nomiga xat bilan murojaat kiladi. 1875 yil 25-sentyabrda u kuzgolonchilardan yashirincha Kaufman bilan shartnoma tuzadi, unga kura u uzini Rossiyaga tobe deb tan oladi, katta tovon tulashga va‘da beradi va xonlikning bir kismini Rossiyaga kushilishiga rozilik bildiradi. Bu esa kuzgolon kutargan xalkning gazabini ut oldiradi va ular uz kurollarini Nasriddinbek va uning tevaragidagi boy-zodagonlarga karshi karatadilar. Kuzgolonchilar Kukonni, Margilonni va kupgina kishloklarni egallaydilar. Ular xamma joyda uzlari yomon kurgan xokimlardan kasos oladilar va ularning urniga uzlarining odamlarini kuyadilar. Kuzgolon shunchalik keng tus oladiki, xatto Turkiston general-gubernatori Kaufman yordam surab Aleksandr II ga murojaat kilishga majbur buladi. 1876 yil 12-fevralda podsho farmoniga binoan Kukon xonligi tugatilib, uning urnida Fargona viloyati tashkil etiladi va u Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritiladi.
Kukon xonligi tugatilib Fargona viloyati ta‘sis etilishiga karamasdan ozodlik kurashi mutlako tuxtab kolmadi. Turli millatga mansub maxalliy axolining vatanparvar uglonlari erk, ozodlik uchun kurashni davom ettirdilar. Bu gal ozodlik xarakati kurash bayrogi Fargonadan Oloyga kuchirildi.
Turkiy xalklarning jasur malikasi, kirgiz ayoli Kurbonjon dodxox uz ugillari bilan kaxrli general Skobelev kushiniga karshi kurashish uchun kuch tuplay boshladi.
Utmishdan ma‘lumki, zabardast va goyat gururli sarkardalar, xotin-kizlar bilan jang kilishni erkaklik sha‘niga isnod keltiradi deb xisoblashgan. Masalan, Iskandar Zulkarnayn Turon zaminida xotin-kizlar boshchiligidagi jangovor kismlarni kurib, ular bilan jang kilishdan bosh tortdi. General Skobelev esa moziy sarkardalarining donish udumiga zid borib, uning ma‘naviy-ruxiy tomonlarini uylab xam kurmadi. Uning ayol kumondon Kurbonjon dodxoxga karshi otlanishi bilan uz obru-e‘tibori goyat yerga urilishiga farosati xam yetmadi. Ma‘naviy-axlokiy sifatlardan maxrum bulgan insonlarning konini okizishni kasbga aylantirgan general uchun insoniylik goyasi axamiyatsiz edi. Unga maxalliy xalklarning koni bilan sugorilgan tuprokda mustamlakachilik bayrogi xilpirab tursa bas. Uning shovinizm ruxida shakllangan dunyoni tushunish falsafasi ana shu tarzda kamol topgan edi. Bu buyuk rus davlatchilik shovinizmining maxsuli edi.
Lekin, Kurbonjon dodxox va uni kullab-kuvvatlagan vatanparvarlar ming bir imkoniyatdan foydalanib, ogir va mashakkatli kurashni olib boraverdilar. Ular general Skobelevga mustamlakachilar xech kachon uz va‘dalarini, uzlari nizomlagan bitim va kelishuvlarni xalol bajarmaganligini, shunga kura kurash olib borishga majbur ekanliklarini bildirdilar.
Xatto 1876 yil 31-iyul kuni maxalliy uruglarning bir kator vakillari Skobelev xuzuriga kelib taslim bulishganini bildirishganda xam Kurbonjon dodxox, uz ugillari bilan kurashni davom ettirdilar. General Skobelev tinchlik shartnomasi tuzish uchun mayor Ionovni ayol sarkarda xuzuriga yubordi. Ammo Kurbonjon dodxox mavkei uzi bilan teng kumondon bilan sulx tuzishi mumkinligini aytdi. Oxir-okibatda general Skobelev Kurbonjon dodxox bilan uchrashib, muzokara olib borishga majbur buldi va u kuygan talablarga rozi buldi. Bu Kurbonjon dodxoxning Skobelev ustidan ma‘naviy-ruxiy galabasi bulib tarixga kirdi.
Rossiya mustamlakachilariga karshi olib borilgan milliy-ozodlik kurashining ikkinchi, XIX asrning 80-90 yillarini uz ichiga olgan boskichida sodir bulgan yirik xarakatlardan biri bu 1892 yili Turkiston general-gubernatorligining markazi bulmish Toshkent shaxrida bulib utgan kuzgolondir. Turkiston xalklari tarixida «vabo kuzgoloni» nomi bilan mashxur bulgan bu kuzgolon rus mustamlakachilarining maxalliy xalkning milliy va diniy kadriyatlari bilan mutlako xisoblashishmaganligi, milliy va diniy gururning yerga urilishini istamagan maxalliy xalkning kelgindilarga karshi mardonavor kurashga otlanganliklarining yorkin timsolidir.
1892 yil iyun oyi boshida Toshkentda vabo bilan kasallanganlar aniklandi. Shaxar ma‘muriyati bu kasallikka karshi bir kancha shoshilinch tadbirlarni amalga oshirishga kirishadi. Shunday tadbirlardan, masalan, vabo kasalligidan olamdan utganlarni milliy va diniy udumlarga kura kabristonga kumishni ta‘kiklash, ulganlarni tibbiy muassasa xodimlari topshirgandan keyingina aloxida vabo mozorlariga majburiy kumish va x.k. Umuman vaboning oldini olish maksadida kurilgan tadbirlarning asosiy kismi maxalliy axolining diniy va milliy urf-odatlariga kattik tekkan edi.
Undan tashkari, vabo kasali bilan ogrigan maxalliy axoliga tibbiy yordam kursatish va davolashlar ruslarga nisbatan bulgan munosabatda xam adolatsizlikka yul kuyilgan edi.
Masalan, ma‘lumotlarga karaganda, shaxarning ruslar yashaydigan kismida 417 kishi, maxalliy axoli yashaydigan kismida vabo kasali bilan 1467 kishi kasallangan. Shulardan, yevropaliklardan 200 nafari sogaygan (50 foizi) bulsa, maxalliy axolidan fakat 22 kishi (ya‘ni, 1-1,5 foizi) sogaygan xolos. Bu rakamlardan rus ma‘muriyatining vabo bilan kasallangan maxalliy axoli vakillariga nisbatan kanday munosabatda bulganliklarini kurib olish mumkin. Bundan tashkari, chor xukumatining shaxarda yashayotgan ruslarga nisbatan maxalliy axoliga past nazar bilan karaganini xam sezmaslik mumkin emas.
1892 yil 22 iyunda shaxarning Shayxontoxur daxasida yigilgan maxalliy axoli ulganlarni eski, uz mozoriga kumishga ruxsat berilishini surab shaxar boshligi nomiga iltimosnoma bilan murojaat kilishdi. Iltimosnomada marxum ayollarni vrachlar tomonidan tekshirilishi va ayniksa, kumish marosimlarining buzilishi shariatga tugri kelmasligi va boshka fikrlar bildirilgan edi. Birok, bu iltimosnomaga xech kim kulok solmadi va u bajarilmadi. Sabr kosasi tulgan eski shaxarlik uzbeklar 24 iyunda bosh kutardi.
Kurolsiz 500 kishidan ortik xalk kuzgollonchilariga karshi xarbiy gubernator tomonidan otlik kazak otryadlari yuboriladi. Kuzgolonchilarning yuzga yakini suvga chuktiriladi. Kochganlar ayovsiz kiriladi. Tarixga «Toshotar vokeasi» deb kirgan bu kuzgolon okibatida galayon katnashchilaridan 8 kishi ulim jazosiga, 3 kishi kamokka xukm kilinadi.
Rus mustamlakachilari kuzgolonchilarni jazolashda uzlariga yokmagan maxalliy ziyolilarni, xalkni uz orkasidan yetaklashga kodir bulgan ma‘rifatparvar va millatparvarlarni xam katagon kildi. Mustamlakachilar musulmonlarni taxkirlab, ularni xar bir rus amaldorlariga ta‘zim bajo keltirishlari majburligi tugrisida buyruk e‘lon kilishdi. Xatto kim kuchada ruslarga bukilib salom bermaydigan bulsa, uni urib kamaydigan odat xam chikarishdi.
Turkiston xalklarining chor mustamlakachilariga karshi milliy ozodlik xarakatining ikkinchi boskichidagi yirik kuzgolonlardan yana biri 1898 yilda Andijonda bulib utgan kuzgolondir. Fargona vodiysi Turkistonning asosiy paxta yetishtiruvchi maydoni bulganligi uchun va paxtadan keladigan foyda rus amaldorlari bilan maxalliy boylarning kulida bulganligi uchun oddiy xalk ommasi nixoyat darajada kashshoklasha boshlagan edi. Bundan tashkari, yangi xujayinlar soliklarning mikdorini bir necha bor oshirdilar va yangi-yangi solik turlarini uylab chikardilar. Xatto shunday vokealar bulgandiki, ayrim kishloklarning axolisi daryo suvi 10-15 yil oldin yuvib ketgan yerlar uchun xam yer soligi tulashga majbur kilgan edilar. Xurlangan xalkning kaxr-gazabi yigilib asta-sekin kuzgolonga aylana boshladi. Bu kuzgolonga eshon Muxammad Ali Sobir Sufiev raxbarlik kildi. Uning otasi Muxammad Sobir xunarmand bulib, duk yasardi. Madali eshon juda ukimishli, dunyokarashi chukur, uz davrining yetuk kishisi va shuningdek, u Makkaga xajga xam borib kelgan edi. U Mingtepa kishlogi yakinida tuprokli yul yokasida bir necha kayrogochlar ekib, uzokdan yelkasiga suv tashib kelib sugordi va yulovchilarning xojatini chikardi.
Asta-sekin Madali eshon xakidagi gaplar atrof kishloklarga yoyildi. Kuzgolonchilarning asosiy maksadi, rus boskinchilarini batamom xaydab chikarib, mustakillikka erishish va xalkni ikki yoklama zulmdan xolos kilish edi.
Kuzgolonchilar Turkistonda chorizmning asosiy tayanchi va xalkni kullikda ushlab turgan kuchlar armiya ekanligini yaxshi bilardilar. Shuning uchun Andijon shaxridagi ok podsho askarlari yashaydigan gornizonga xujum kilishga karor kilindi. Kilich, xanjar, urok va tayoklar bilan kurollangan kuzgolonchilar tunda xujum boshladilar. Oldinlari bulganidek, dastlab kuzgolonchilarga yon bosgan katta yer egalari Ushda, Margilonda va boshka shaxarlarda kutarilishi kerak bulgan kuzgolonlarning rejasini buzib, xoinlik kildilar. Bu kuzgolon tugrisida yozgan Terent‘evning gapiga kura, kuzgolonchilarning maksadi «Okshom maxali bir paytda Margilon, Ush va Andijondagi askarlarning lagerlariga xujum kilib, bu shaxarlarni egallash va sungra Namanganni egallab Kukon xonligini tiklash, keyin esa Toshkent va Samarkandni xam egallab, ulkadan ruslarni kuvib chikarish edi».
Urok va tayok bilan kurollangan kuzgolonchilar mashk kurgan va yaxshi kurollangan chor armiyasiga bas kelolmadi. Kuzgolon nixoyat darajada vaxshiylik bilan bostirildi. Kuzgolon bostirilgach, uning 546 faol katnashchilari ustidan sud buldi. Sudda, chor ma‘murlari kuzgolon boshligi Madali eshondan: «Nega xalkni kuzgolonga kutarding?» deb suraganlarida u, Rossiya Turkistonni bosib oliganidan sung bu yerda axloksizlik, foxishabozlik, xar xil uyinlar, arokxurlik keng avj olib ketganligi, umuman shariat koidalari oyok osti kilinganligi, bunday axloksizlik paytida Makkaga xajga borishni ta‘kiklanishi, xalk urtasida ma‘naviy tushkunlikni yanada avj olib ketishiga sabab bulganligi, Ozod Turkistonning ozodligi yuk kilinganligi kabi sabablar uni xalkni kuzgolonga kutarishga olib kelganligini aytdi. Madali eshon va uning izdoshlari ustidan sud 1898 yil 11 iyunda Andijon shaxrida bulib utdi va xukm zudlik bilan ijro etildi. Xatto rus tarixchilarining guvoxlik berishlaricha 12 iyunda dor tagida turgan Madali eshon va uning yordamchilari yovlarning kuziga shunchalik sovukkonlik bilan bokib, mardonavor turdilarki, ular bir ogiz xam avf kilishlarini suramay, sirtmokni buyinlariga soldilar.
Kuzglonchilarning bir kismi uzok Sibirga surgun kilindilar. Kuzgolonda katnashgan kishloklarning axolisi nixoyat darajada kattik jazoladilar. Kuzgolonchilar Andijon tomonga kaysi kishloklar orkali utgan bulsalar, shu kishloklardan to Andijongacha bulgan masofadagi uylar I kilometr enlikda yer bilan tep-tekis kilindi. Tekislangan yerga esa janubiy rus guberniyalaridan kuchirib keltirilgan mujiklar joylashtirildi. Mingtepa kishlogining nomi «Pojaluysta» (Marxamat) deb uzgartirildi.
Fargona vodiysida chorizmga karshi kutarilgan kuzgolon shu tarika bostirildi. Lekin Dukchi eshon kuzgoloni bostirilgani bilan bepoyon Turkistonning xali bu yerida, xali u yerida kuzgolonlar bulib turdi. Demokchimizki, kuzgolon nom-nishonsiz kolmadi. Bu kuzgolon dexkonlarga, shaxar va kishloklarning mexnatkash ommasiga kurash yulini kursatdi xamda un minglab kishilarning podshoxning mustabid xokimiyatiga karshi faol xarakat kilishga chorladi. Kelasi 1899 yilning 20 iyunida Fargona vodiysida yangi kuzgolon kutarilib, ma‘muriy binoga ut kuyildi va politsiya uchastkasiga xujum kilindi. Shunday kilib, Turkiston Rossiya imperiyasining eng isyonkor ulkalaridan biriga aylana bordi.
3.XX asr boshlarida chor Rossiyada siyosiy va iktisodiy jixatdan kaltis vokealar sodir buldi. 1900-1903 yillardagi iktisodiy inkiroz Rossiyaning butun xujaligini kamrab oldi. 1904-1905 yillardagi rus-yapon urushida Rossiyaning maglubiyatga uchrashi mamlakat axvolini yanada keskinlashtirib yubordi.
Bunday xolatning salbiy ta‘siri Turkiston ulkasiga xam yetib keldi. Urushda kurilgan talofatning urnini koplash uchun mustamlaka xududlarini ayovsiz talash avjiga chikdi. Uzbek dexkoni va uning oilasi ochlik, kashshoklik yokasiga kelib koldi.
1905 yil 9 yanvarda Peterburgda sodir bulgan konli yakshanba fojeasi chekka ulka axolisini xam kurashga tortdi. Usha kezlardagi Rossiyadagi inkilobiy xolat Turkistondagi dexkonlarni xam xarakat maydoniga undadi va kishlokda sinfiy kurash avj oldi.
SHunday sinfiy kurash uzining xakikiy kaxramonlarini, jasur yulboshchilarini yuzaga keltirdi. Xususan, Nomoz Primkulovdek zabardast xalk kurashchilari yetishib chikdiki, ularning nomlarini amaldorlar, podsholik ma‘muriyatlari eshitib kolgudek bulsa, daxshatga tushadigan bulib koldilar. Mustamlakachilik ma‘muriyati va generallari uchun Nomoz Primkulovning nomini eshitish uta xavfli bulib koldi. Xalk unga «Nomoz botir» deb nom kuydi.
Nomoz Primkulov 1904-1905 yillar davomida Samarkand viloyat kishloklari, tog va daralarida mustamlakachilar va ularning ittifokchilari bulgan maxalliy boylar, savdogarlarga karshi kasoskorona kurash olib bordi. U kasos kilichini birinchi navbatda xalkni talagan va uning izzat-nafsoniyatiga tekkan katta yer egalari, sudxur va savdogarlarga karatdi, ularning mol-mulkini kambagal dexkonlarga bulib berdi. Mustamlakachilarga nisbatan cheksiz nafratga tulib-toshgan Nomoz ularga shafkat kilmadi.
Turkiston general-gubernatori «Uzbek Dubrovskiy» bulmish Nomoz Primkulovni tutib olish va jazolash yuzasidan maxsus tadbir-chora ishlab chikish va uni amalga oshirish yuzasidan farmoyish chikardi. Bu operatsiyani bajarish uchun shaxsan Samarkand viloyat xarbiy gubernatori yordamchisi polkovnik Susanin javobgar kilib tayinlanadi. Operatsiya muvaffakiyatini ta‘minlash ishiga Buxoro Amiri Said Abdulaxatxon xam jalb etiladi. 1907 yil may oyida gubernatorlikning katta kushini bilan bulgan tengsiz jangda nomozchilar katta talofat kuradilar va Nomoz xiyonatkorona uldiriladi.
Nomozning ulimi dexkonlarning mavjud tartiblar va mustabid mustamlakachi tuzumga karshi kurashini tuxtata olmadi va kurashni davom etdi.
Ma‘lumki, 1914 yilda birinchi jaxon urushi boshlandi. Iktisodiy va siyosiy jixatdan bakuvvat bulmagan Rossiya imperiyasining bu urushga kushilishi shusiz xam ogir bulib turgan axvolni yanada ogirlashtirib yubordi. Bu ogirlik Rossiyaning mustamlakalarida ayniksa kattik akssado berdi. Chor amaldorlari kursatmalaridan sung Turkistondagi barcha xosildor yerlarga paxta ekilib, galla esa Orenburgdan va Shimoliy Kavkazdan tashib kelina boshlandi. 1916 yilga kelib, bu galla xam kelmay koldi. Ochlik boshlanib, ozik-ovkatlarning narxlari bir necha bor oshib ketdi. Savdogarlar esa bu kulfatdan unumli foydalanib kolish yuliga utdilar. Oddiy xalkning kun kurishi nixoyatda ogirlashib ketdi.
Kimmatchilik xalkning sabr kosasini tuldirib yubordi. Imperator Nikolay II ning 1916 yilning 25 iyunida turkistonliklarni mardikorlikka olish xakidagi farmoni xammasidan oshib tushdi. 1886 yilgi kelishuvga binoan turkistonlik yigitlar ok podsho armiyasi safida xizmat kilishdan ozod kilingan edilar. Endi esa ok podsho bu kelishuvni ustalik bilan aylanib utib, turkistonliklarni front orkasidagi ogir ishlarni bajarishga safarbar kilmokchi buldi. Podshoning farmoniga kura, 19 yoshdan 31 yoshgacha bulgan 200 ming kishi Rossiyaga junatilishi kerak edi. Xalkning kaxr-gazabini bosish uchun podsho amaldorlari xalkni: «Markdikorga olinganlar fakat uch oygina xizmat kilib kaytadilar va shu davr mobaynida ularning oilalariga yordam kursatiladi». - deb aldadilar.
Zudlik bilan ruyxatlar tuzila boshlandi. Amaldorlar urtasida poraxurlik avj olib ketdi. Boylar uz bolalarini katta pul evaziga mardikorlikdan olib kola boshladilar. Bunday bedodliklarni kuzi bilan kurib turgan xalk xurlikka, adolatsizlikka karshi kuzgoldi. 1916 yilning 4 iyulida Xujandda, 5 iyulda Margilonda, 11 iyulda Namanganda, Toshkentda xamda Toshkent viloyatida xalk maydonga chikdi. Bundan talvasaga tushgan podsho Nikolay II 18 iyulda Turkiston ulkasida xarbiy xolat e‘lon kildi va Turkiston xarbiy okrugi kushinlari boshligiga, xarbiy xolat davrida bosh kumondonlik xukukini berdi. Turkistonda mardikorlikka karshi kutarilgan kuzgolon ayniksa Jizzaxda eng yukori nuktaga kutarildi. Jizzax kuzgoloni 13 iyulda, ya‘ni mardikorlikka olish xakidagi farmon ukib eshittirilganligidan sung boshlandi. Farmondan sung 10 kun muddat ichida junatilgan yigitlar tuplanishi kerak edi.
Ammo, muddat utganligiga karamay xech kim tuplanmadi. Shundan sung Jizzax uezdining boshligi Rukin eski shaxar axolisini machitga yigib: «Men sizlarni ogoxlantirib shuni aytamanki, agarda xukumatga karshi chikadigan bulsalaring, mol-mulklaringni va uzlaringni yer bilan tep-tekis kilaman» - deya duk urdi. 18 iyul kuni Jizzaxning eski shaxar axolisi, kullariga duch kelgan narsalarni olib Norxuja Eshon boshchiligida shaxar tomon yul oldilar. Ularga yulda rus amaldori Rukin, bosh oksokol Yuldoshev, pristav va tilmochlar peshvoz chikdilar. Xalk ularni uldirdi. Shundan sung bu yerga zudlik bilan yetib kelgan jazo otryadi xalkni ukka tutdi. Kuzgolon katta alangadek gurillab ketdi. Bundan nixoyatda vaximaga tushgan Turkiston general-gubernatori bu yerga kushimcha jazo otryadi yubordi. Otryadga boshlik kilib tayinlangan polkovnik Ivanovga, general-gubernator kuzgolonchilarga nisbatan raxm-shafkatsiz bulishni va ularga eng ogir jazolarni kullashni xamda kuzgolon kutargan kishloklarni yoppasiga yokib yuborishni tayinladi.
Ivanov xam xujayinining buyrugini oshigi bilan bajardi. Kuzgolon kutargan Forish va Zomin kishloklari ut ichida koldi. Kuzgolon bostirilgandan sung, 100 dan ziyod odam tergov kilindi. General-gubernatorning buyrugi bilan, xar bir uldirilgan rus uchun katta mikdorda xosildor yerlar tovon sifatida maxalliy axolidan tortib olindi. Kulga tushirilgan kuzgolonchilarni sud kilish jarayoni juda tezlik bilan olib borildi. Odamlarni «ayblariga» ikror kildirish uchun kattik kiynadilar. 1916 yilgi kuzgolonda katnashgan 377 kishi ulimga maxkum kilindi. Bularning ichida jasur, erksevar, kullikdan kura ulimni afzal kurgan Nazirxuja Abdusalomov, Abduraxmon jevachi, Raxmon Jaynok Abdurasulov, Mulla Muxammad Raxim, Xudoyberdi Yusupov, Turakul Turabekov, Xaydar Xusainov va Xaydar Yuldoshev kabi yovkur ota-bobolarimiz bor edilar. Bu kuzgolon, Rossiya Turkistonni bosib olgandan sung bulib utgan kuzgolonlarning eng kattasi va uzok davom etgan edi. Uni bostirish uchun chor armiyasi 14 batal‘on piyodalar, 42 tup, bir necha ming kazaklarni ishga solishga majbur buldi. Bu kuzgolon nafakat rus boskinchilariga, balki ularning malaylari, uz Vatanini va xalkining manfaatlarini sotib, boskinchilarga itdek xizmat kilayotgan mingboshilarga, oksokollarga, yuzboshilarga va boshka maxalliy yalokxurlarga xam karatilgan edi.
4. XIX asrning XX asr boshlarida Turkistonda jadidchilik xarakati vujudga keldi. «Jadid» suzi arabcha bulib, «yangi» degan ma‘noni bildiradi.
Jadidchilikka birinchi bulib krim-tatar xalki farzandi Ismoilbek Gaspirinskiy (1851-1914) asos solgan. Dastlab bu xarakat ma‘rifatchilikdan boshlangan bulib, uning ishtirokchilari uz xalklarini ma‘rifatli, mustakil va milliy ozod kilish uchun kurashganlar.
Ismoilbek Gaspirinskiy musulmon turkiy olamini jaxon ma‘rifati ilmi darajasiga kutarish goyasi bilan faoliyat kursatdi. U Rossiya mustamlakasiga aylantirilgan barcha musulmon xududlar maorifini mutlako islox kilish, ularda dunyoviy fanlarni ukitish masalasini kutarib chikdi. Maktab va madrasalarda diniy ta‘limot, arab, fors, rus tillarini urganish bilan bir katorda riyoziyot, kimyo, tibbiyot, xikmat, nujum kabi fanlarini xam ukitish zarurligi goyasini ilgari surdi va uzi shu goyani amalga oshirishga kirishdi. I.Gaspirinskiy 1884 yilda uz yurtida jadid maktabiga asos soldi. Uzi dastur tuzib, darslik yozdi. Ana shu darslik yordamida 40 kun ichida 12 ukuvchining savodini chikardi. Bu usul «usuli savtin» - xarf tovushi usuli ya‘ni «usuli jadid» nomi bilan tezda shuxrat kozondi.
Ismoil Gaspirinskiy goyalarining keng tarkalishida uzi muxarrirlik kilgan «Turkiston» gazetasining roli katta buldi. 1888 yilda u «Raxbari muallimin yoki muallimlarga yuldosh» nomli kitobini nashr etdi. Bu kitobda jadid maktabilarining tuzilishi, dars utish va tashkil kilish mazmuni, jixozlanishi, dars jadvali, ta‘tillar, imtixonlar, ja‘miki ukitish jarayoni bilan boglik masalalar anik va kizikarli bayon etilgan edi.
Musulmon maktablarini islox kilish yuzasidan ishlab chikilgan loyixani Ismoil Gaspirinskiy 1892 yilda Turkiston-general gubernatori Rozenbaxga yuboradi, lekin Turkiston xukmdori, bu loyixani mutlako rad kiladi. Ijobiy javob ololmagan Ismoil Gaspirinskiy 1893 yilda Turkistonga uzi keladi.
Ulkaning yirik shaxarlarida bulgan Gaspirinskiy tarakkiyparvar ziyolilar bilan uchrashadi, ularga jadid maktabining mazmun-moxiyati va axamiyatini tushuntirib beradi. Xatto Buxoro amiri Abdulaxad xuzurida bulib, uz goyasini kabul kildirishga urinib kuradi, ammo buyuk mutaffakirning maksadini tushunishga amir ojizlik kiladi. Shundan sung Ismoil Gaspirinskiy Samarkand va Toshkent shaxarlarida buladi. Turkiston ulkasining kaerida bulmasin general-gubernatorlik amaldorlari uni dushmanlik kuzi bilan karshi oladilar. Chunki, ularning Turkistonda olib borayotgan maorif-ma‘rifiy soxadagi siyosati xalkni korongilikda tutib turishga karatilgan edi.
Ismoil Gaspirinskiy 1893 yilda ikkinchi bor Buxoro amiri xuzurida bulib, undan bitta jadid maktabi ochilishiga ruxsat olishga muvaffak buladi. Bu yagona jadid maktabining uchkunlari butun Turkiston buylab sochilib ketdi. 1898 yilda Kukonda Saloxiddin domla ikkinchi jadid maktabiga asos soldi. Usha yili Tukmokda, 1899 yilda esa, Andijonda Shamsiddin domla, Toshkentda Mannon kori jadid maktabini ochdilar.
1903 yilga kelib Turkiston ulkasida 102 ta boshlangich, 2 ta urta jadid maktablari faoliyat kursatdi.
Buxoroda ochilgan jadid maktabining faoliyati tuxtatib kuyilganidan xabar topgan Ismoil Gaspirinskiy 1904 yilda yana Buxoroga kelib amir bilan muzokoralar olib boradi va amirning otasi nomi bilan ataluvchi «Muzaffariya» jadid maktabi ochilishiga ruxsat oldi.
XX asr boshlarida Turkiston ulkasida ziyolilarning butun bir vatanparvar, millatparvarlar, ma‘rifatparvarlardan iborat jadidlar xarakatining kuplab nomoyondalari tarbiyalanib voyaga yetdi. Ularning boshida Maxmudxuja Bexbudiy, Sadriddin Ayniy, Munavvarkori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Bobooxun Salimov va boshka tarakkiyparvar fidoiy insonlar turar edilar.
1998 yilda bir gurux tarixchilar bilan bulgan mulokot chogida Uzbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Abduganievich Karimovning ma‘rifat yulida jonbozlik kursatgan jadidlik xarakati nomoyondalari tugrisida aytgan kuyidagi fikrlarini kayd etishni urinli deb xisoblaymiz:
«XX asr boshidagi ma‘rifatchilik xarakati... namoyondalari boylik uchun maydonga chikishdimi?
Maxmudxuja Bexbudiy, Munavvar Kori, Fitrat, Tavallolar maktab ochganlari, xalkni uz xak-xukuklarini tanishga da‘vat etganlari uchun birov maosh tulaganmi? Birov ularga oylik berganmi? Albatti, yuk! Ular ut bilan uynashayotganlarini, istibdodga karshi kurashayotganlari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan yaxshi bilishgan. Bila turib, ongli ravishda mana shu yuldan borganlar. Chunki, vijdonlari, iymonlari shunga da‘vat etgan» (I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T., 1998, 8-bet).
Turkiston jadidlari yurt ozodligi uchun uzlarining kurash dasturlarida asosan uchta muxim vazifani kuydilar: birinchisi - yangi usul maktabilari tarmogini kengaytirish; ikkinchisi - umidli yoshlarni chet ellarga ukishga yuborish; va nixoyat, uchinchisi - turli ma‘rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firkasini tashkil etishga karatilgan gazetalar chop etish. Ana shu dasturni amalga oshirish borasida Munavvar Kori Abdurashidxonov, Ubaydullaxuja Asadullaxujaev, Maxmudxuja Bexbudiy, Abdulla Avloniy, Toshpulatbek Norbutabekov, Xamza Xakimzoda Niyoziy, Abdulxamid Chulpon va Abdurauf Fitrat kabi ziyolilar jonbozlik kursatdilar.
Jadidchilik xarakatining faol ishtirokchilaridan biri Munavvar Kori Abdurashidxonov 1909 yilda Toshkentda «Jamiyati xayriya» tashkilotini tuzadi va bu jamiyat uzbek ziyoli bolalarini chet ellarga borib ukib kelishini tashkil kilish bilan shugullanadi. Jamiyat ishiga Toshkentlik mashxur boylar katta xissa kushdilar.
Rossiyada adliya buyicha ta‘lim olib, birinchi oliy ma‘lumotli uzbek advokati diplomini olgan Ubaydullaxuja Asadullaxujaev uz yurtiga kaytib uz xalki ozodligi uchun kurashishga bel bogladi. Shu yulda u tashkilot tuzishga kirishadi. Natijada jadidlarning tarkok guruxlari asta-sekin ma‘lum dastur va xarakat yunalishiga ega bulgan Ubaydullaxuja atrofida uyushib, uzbek ziyolilarining mustakil firkasini tuzishadi. Bu firka «Tarakkiyparvarlar» nomi bilan tarixga kirdi.
Ubaydullaxuja uz faoliyatini umum-Turkiston ijtimoiy-siyosiy gazetasini tashkil kilishdan boshladi. Bunday gazeta kup urinishlardan sung, 1914 yildan chika boshlagan «Tarakkiyparvarlar» firkasining «Sadoi Turkiston» gazetasi buldi. Bu gazeta ulkada milliy ongni uygotishda, mazlum ommani istiklol uchun mustabid tuzumga karshi kurashga chorlash bobida katta xizmat kursatdi. Gazeta saxifalarida Turkiston jadidlarining otaxoni Maxmudxuja Bexbudiy, ayniksa, faol katnashdi.
Maxmudxuja Bexbudiyning butun ongli xayot yuli chor Rossiyasi mustamlakachilik zulmi sharoitida kechdi. U ona xalkining ogir kismatini mustamlakachi shovinistlarning zuravonlik, kamsituvchilik va taxkirlashdan iborat siyosatini uz kuzi bilan kurdi. Xalk, millatning asl farzandi sifatida mustamlakachilikdan kanday yul va usul bilan ozod bulish mumkin, degan jumbokka javob topishga butun kalbi-vujudi bilan kirishdi.
Maxmudxuja Bexbudiy Turkiston ulkasi xalklarining chor Rossiyasi mustamlakachiligi zulmi asoratiga tushganligi, uz erki, insoniy xukuklaridan batamom maxrum etilib, zanjirband xolda yashayotganligi, kullik va tutkunlikdan ozod bulish yulini topaolmayotganligining asosiy va bosh sababini ma‘rifatsizlikdan, nodonlik va savodsizlikdan, deb bildi. Shuning uchun xam xalkning ogirini yengil kilish maksadida yangi usuldagi maktablar ochib, ularda millatning farzandlariga ilm-ma‘rifat xadya etishga uzining asosiy dikkat-e‘tiborini karatdi. U fakat maktablar ochish bilan cheklanib kolmadi, balki shu maktablar uchun zamonaviy ruxda yozilgan darsliklar xam yaratdi. Bular orasida «Risolai asbobi savod», «Muntaxabi jugrofiyai umroniy» («Kiskacha umumiy geografiya»), «Madxali jugrofiyai umroniy» («Axoli geografiyasiga kirish»), «Kitob ul atfol» («Bolalar uchun kitob»), «Muxtasari tarixi islom» («Islomning kiskacha tarixi»), «Xisob» kabi kitoblar bor. U maxsus nashriyot tashkil kilib uzi yozgan darsliklar, kullanmalar va xaritalarni bosib chikargan. Bular yangi usuldagi ilk uzbek maktablari uchun tuzilgan darslik va kullanmalar sifatidagina emas, balki til-yozuv madaniyatimiz tarakkiyoti nuktai nazaridan xam muxim axamiyatga egadir.
Jadidlarning Turkistondagi yirik vakillardan biri Abdurauf Fitratdir. Fitrat adabiyotimiz tarixida yirik olim, shoir, yozuvchi, dramaturg, faylasufgina bulib kolmasdan, ma‘rifatparvar adib sifatida yangi usuldagi maktablarni ochish va bu maktablarning moxiyati xamda axamiyatini tushuntirish yuzasidan katta ishlarni olib bordi.
Jadidlarning uz faoliyatlari davomida kun tartibiga kuygan masalalarni oradan sal kam bir asr utgandan keyin, Uzbekistonning mustakillikka erishgach, amalga oshirila boshlandi. Ta‘lim-tarbiya, ilm-fan, texnika soxasida ibratli bulgan Yevropa, Amerika, Turkiya, Yaponiya, boshka Shark va Garb mamlakatlaridan urnak olish, yoshlarni usha mamlakatlarga yuborib ukitish chora-tadbirlari amalga oshirilayotganligi bunga yorkin dalil xisoblanadi.