‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi
‘qituvchi о ‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalari va
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
0 ‘qituvchi о ‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalari va
uslublarnL.. 0 ‘qituvchi o‘qitish jarayonida huquqiy tarbiya masalalarini hal qilishda bolalarning yoshini e’tiborda tutmog‘i joiz, hamda tarbiya muammolarini “markaziy tarmog‘i” ni aniqlashga harakat qilish zarur. Xususan, u shu tarzda o‘quvchining yoshiga qarab, (maktab, litsey, kollej, oliygoh, va hokazo). Huquqiy tarbiyaning shakl va uslublarini chuqurlashtirib borgani durust. 0 ‘qituvchining bor sa’y- harakati, o‘quvchi qalbida o‘z xatti-harakatiga nisbatan chuqur mas’uliyat hissini uyg‘otishdan iboratdir. Inchunun, huquqiy fanlarni o^rganish jarayoni uchta asosiy elementlaming uzviy bog‘liqligi bilan xarakterlanadi. Jumladan, bu o‘qituvichi faoliyati, o‘quvchilar sa’y-harakati va ta’lim mazmun-mohiyatidan iboratdir. Xususan, buni shunday izohlash mumkin. Ushbu faoliyat huquqiy tarbiyaning maqsadlarga yo‘naltirilishi (bo‘ysundirilishi) va ulaming bilim olish jarayonida o4quvchilar yutuqlari natijalarida namoyon bo‘lishidir. Shu tarzda huquqiy bilimlar (sistemasi) tizimlar qay tarzda singdirilganligi aniqlanadi hamda tinglovchi- larda huquqiy qarashlar va axloqiy e’tiqod mavzusini shakl- lantiradi. 286 7. Mehnat tarbiyasi Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining o‘mi beqiyosdir. Insonning kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyati bUan bog‘Iiqdir. Shu sababli mehnat butun moddiy va ma’naviy boyliklaming ijtimoiy taraqqiyotining negizidir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlan- tirishning ajralmas qismidir. Shuningdek, bolaning har tomonlama shakllantirish vositasi, uning shaxs sifatda ulg‘ayish omili hamdir. Muntazam qilingan mehnat jarayonidagi bola o‘z aqlini. irodasini, hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi mumkin. Mehnat - farovon va baxtli hayot kechirishning eng asosiy sharti bo‘lganligi sababli hamma insonlar uchun majburiydir. Bolalami mehnatni sevish ruhida tarbiyalash-butun msoniyatni tarbiyalash demakdir. Shu boisdan yosh avlodni mehnatga to‘g‘ri munosabatda boiish ruhida tarbiyalash barcha ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyatining asosiy negizi bo‘lib qolmoqda. Pedagogikada yosh avlodni shakllantirishda mehnat tarbiyasi juda katta ro‘l o'ynashini ta’kidlab o‘tgan rus pedagogi K.D. Ushinskiy bunday deb yozgan edi: “Tarbiyaning o‘zi, agar u kishining baxtiyor bo‘lishini istar ekan, uni baxt uchun tarbiyalash kerak emas, balki turmush mehnatiga tayorlashi lozim”. Mehnat faoliyati bolaning tevarak-atrofidagi muhitini, real buyumlami anglab, bilib olishning mustahkam vositasi boiib, unga nazariy bilimlami qo‘llanish imkoniyatini yaratib beradi, uning ongini hissiy tasawurlar bilan boyitish. Jumladan, mehnatning ijtimoiy axloqiy ahamiyatiga e’tibor berish, mehnat o ‘quvchining yoshi, hayot tajribasi va imkoniyatlariga mos bo‘lishi, mehnat faoliyatlari ijodiy harakatda bo‘lishi, o‘z vaqtida turli kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi, mehnat ahllari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar. Umuman olganda, mehnat tarbiyasi ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismidir. Mehnat tarbiyasining bosh g‘oyasi shaxsda mehnat faoliyatini tashkil etish, ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, ijtimoiy mehnatni qadrlash, mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash sanaladi. Insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar, ijtimoiy 287 taraqqiyot asosida, mehnat faoliyati natijasidir. Jamiyatda tashkil etiladigan mehnat tarbiyasi yosh avlodni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash, ulaming vatan ravnaqi, el-yurt farovonligi yo‘lida mehnat qilish, rivojlangan demokratik va huquqiy davlatni barpo etish jarayonida faol ishtirok etishga bo‘Igan qiziqishini uyg‘otish, yagona maqsad yo‘lida harakat qilishga tayyorlashdan iborat jarayonni o‘z ichiga oladi. Sharqning yetuk mutafakkirlari mehnatning shaxs kamoloti, shuningdek, jamiyat rivojidagi ro‘liga yuksak baho berishgan. Zero, mehnat insonning ham ruhan kamolotga yetishmi ta’minlaydi. Inson o‘z mehnati bilan moddiy va ma’naviy boyliklami yaratib berar ekan, ayni vaqtda uning o‘zi ham shaxs sifatida shakllanib boradi, chunki inson aksariyat hollarda o‘z mehnat faoliyati bilan ijtimoiy munosabatlar subyekti ( ishtirokchisi )ga aylanadi. Shu bois insonni yoshligidanoq mehnat faoliyatiga jalb etish maqsadga muvofiqdir. Mustaqil har tomonlama kamolga yetgan barkamol shaxs uchun zarur bo‘lgan ma’naviyat qirralari iymon, e’tiqod, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbat, do‘stlik, sadoqatlik, mehnatsevarlik, milliy g‘urur kabi fazilatlarini shakllantirish zarur. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsad va vazifalari. Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli mimosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy- foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarini shakllan- tirishga yocnaltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo‘Iib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va lining natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko'maklashsin. Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehnatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishdir. 0 ‘quvchilaming ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda mehnat tarbiyasi muhim shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning amalga oshirilishi davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy siyosat mazmuni bilan belgilanadi. 0 ‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllan- tirishning asosiy tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlaming asosi sanaladi. 288 Hozirgi davrda texnika va texnologiyalar rivojianishini yuksak bosqichga ko‘tarish uchun ishlab chiqarishni keng ko‘lamda kompyuterlashtirish, iste’mol mahsulotlarini jahon standartlari darajasida ishlab chiqishni yolga qo‘yish talab etiimoqda. Bularning barchasi yuksak inteliektual va jismoniy kaxnolotga ega bo'lish, ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy asoslaridan to‘laqonli xabardor bo‘lish, mehnatga ongli, ijodiy munosabatda bo‘ladigan yoshlami tarbiyalashni taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida, ta’lim muassasalarida mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etishga nisbatan ulkan talablarai qo‘yadi. Mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo‘lida quyidagi vazifalami ijobiy hal etish maqsadga mu\rofiq: - yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ulami zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash; - o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish; - ulaming aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish; - o‘quvchilaming mavjud bilim larini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish; - ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish; - o ‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona muno sabatda bo'lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini shakllantirish; - o‘quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblami egallashga bo‘lgan qiziqishni oshirish; - o'quvchilami kasbga yo‘llash, ulami mehnat faoliyatimng barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish. 289 Mazkur vazifalar tizimida o‘quvchilami mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlash ulaming qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi o‘quvchilaming aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy va estetik tarbiyasi bilan o‘zaro bog‘liq holda yaxlit tizimda amalga oshiriladi. Chunonchi: 1. Aqliy tarbiya o‘quvchilar mehnat tarbiyasi, ulami kasbga tayyorlashning asosi sanaladi. Zero, mehnat - nazariy va amaliy bilimlami egallashga yordam beradi, bilim esa o‘z navbatida shaxsni mehnatga tayyorlashni takomillashtiradi. Mehnat tarbi yasining samaradorligi o‘quvchilami mehnat faoliyatiga tayyorlash jarayonida har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash vazifasi bilan belgilanadi. 2. Mehnat tarbiyasi axloqiy tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Chunki mehnat faoliyati yordamida o‘quvchida mehnatsevarlik, intizomlilik, irodalilik, tashabbuskorlik, mustaqil harakat qilish kabi axloqiy xislatlar ham shakllanadi. 3. Mehnat tarbiyasi estetik tarbiya bilan mustahkam aloqada olib boriladi. Mehnat tarbiyasi mazmuniga estetik elementlami singdirish asosida uni amalga oshirish o'quvchilar mehnat tarbi- yasida katta ahamiyat kasb etadi. Mehnatda go'zallik va o‘z meh- natidan zavqlanish uning yanada samarali kechishiga yordam beradi. Yuqoridagilarga asoslanib, o‘quvchilar mehnat tarbiyasida quyidagi mezonlami asos qilib olish maqsadga muvofiq. Bular: - o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunilishi; - ulaming ixtiyoriy ravishda mehnat qilishlari; - ularda mehnat qilmay hayot kechiruvchilarga nisbatan nafrat uyg‘otish; - o‘quvchilarda mehnat va mehnat ahliga hurmat tuyg'ularini qaror toptirish; - ularda mehnatda javobgarlikni his etish tuyg‘usini tarbi yalash; - ulaming mehnatga ongli munosabatda bo‘lishlariga erishish; 290 - mehnatda ijodkorlikni qo ‘ llab-quvvatlash; - o‘quvchilarda jamiyat va umumxalq mulkini ko‘z qora- chig‘iday asrash tuyg‘ularini shakllantirish; - mehnatda do‘stlik, o‘rtoqlik va hamkorlikka erishish; - o‘quvchilaming mehnatni go‘zallik manbai sifatida tushu- nishlariga erishish va boshqalar. Mehnat inson hayoti, uning faro von turmush kechirishi uchun hamisha asos bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Mehnat odamlarning biror maqsad uchun sarflangan vaqti, aqliy va jismoniy kuchi yoki zarur faoliyatidir. Mehnatsiz yashash mumkin emas. Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari. Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar. Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Mehnat ta’limi sinf xonalari, o‘quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi, o‘quv-tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo‘jaliklarning dalalarida olib boriladi. Natijada ma’lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali mahsulotlar yaratiladi hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan shaxslik fazilatlari shakllanadi. Shu jihatdan olib qaraganda bugungi kunda mehnat ta’limining mazmuni, maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta’lim ustu- vorlik kasb etdi, o‘quvchilami kasbga yo‘naltirish tizimi yangi- landi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham o'quvchi ta’lim jarayonida oladi. Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta’limi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan. Mehnat faoliyati ma’lum bilimga ega bo‘lishni talab etadi. Zero, bilim va ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi. Ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko’ra- dilar, Umumiy mehnat jarayonida o‘quvchilaming kombinatlar, jamoa hamda fermer xo‘jaliklari, korxona, zavod va fabrikalarda texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi, shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo‘ladilar. 291 Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlaming turli shakllari o’quvchining texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga bo'lgan qiziqishini shakllantiradi. To‘garaklarda o‘quvchining qiziqish va qobxliyatlari namoyon bolladi. 0 ‘quvchilaming to‘garaklardagi faoliyati ma’lum pedagogik talablarga rioya qilganda samarali bo‘ladi. Chunonchi: - to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lishi lozim, ya’ni, o‘quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo‘lishi zarur; - texnik ijodkorlik o‘quv muassasasidagi o‘quv-mehnat jarayoni bilan uzviy aloqada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta’lim va boshqalar); - ijtimoiy-foydali, Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|