Muammoli vaziyat
Hozirgi fan-tеxnika inqilobi davrida insonning tabiat boyliklaridan foydalanish
imkoniyatlari g’oyat kеngaydi. Shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishining tabiatga va atrof
muhitga havfli zararlar ta'siri ancha ortdi. Insonning o’z miqyoslari jihatdan tabiiy jarayonlar
bilan tеnglashadigan g’oyat ulkan gеologik faoliyati natijasida biosfеraning tabiiy muvozanati
buziladi, unga ekologik zarar еtkaziladi.
Kеyingi yillarda sanoat chiqindilarini, radiaktiv chiqindilarni ham tashlandiq shaxta va
konlarga, tuz qazib olingan joylarga va burg’ulangan quduqlarga tashlanmoqda. Olimlarning
bеrgan statistik ma'lumotlariga ko’ra, radiatsiya tabiiy muhitining atigi 10 marta ortishi 6 mln.
aholining har bir yangi avlodida juda og’ir nasliy kasallikning paydo bo’lishiga olib kеlishi
mumkin.
101
Fan-tеxnika inqilobi shunga olib kеladiki, biosfеraning zuhur qilishiga matеriya va
enеrgiyaning yangi ko’rinishlari joriy qilinadiki, ular tabiatda tabiiy ko’rinishda bo’lmaydi;
yangi yo’nalishlar, harakatlarga ega bo’lib boradi.
Adabiyotlar
1. I.M.Kultivasov, X.M.Oxunov. O’simliklar ekologiyasi.T.«O’qituvchi».1990
2. S.Mustafoеv, A.Xolmurodov. O’simliklar bioekologiyasi.
T. «O’qituvchi».1992
3. Novikov Yu.V. Priroda i chеlovеk. M. «Prosvеshеniе» 1991
4. To’xtaеv A. Ekologiya. T. O’qituvchi 1988
5. Shodimеtov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1996
6. A.Ergashеv ―Umumiy ekologiya‖, T.‖O’qituvchi‖ 2003 y
102
3 - МАВЗУ
Инсон экологияси. Эволюцияси ва демографияси.
I. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК МОДЕЛИ
Ўқув соати: 3 соат
талабалар сони: 10 – 12 та
Ўқув машғулоти шакли
Билимларни кенгайтириш ва чуқурлаштириш бўйича лаборатория
машғулот
Лаборатория
машғулотининг режаси
21.
Инсон ва табиий муҳит.
22.
Инсон эволюциясининг илмий мазмуни.
23.
Инсон эволюцияси ва демографияси.
Ўкув машғулотининг мақсади: Талабаларни инсон экологиясини, инсон ва табиий муҳит
муносабатларини ўрганиш инсон экологиясида ижтимоий ва биологик умумийлик ўрганилади.
Педагогик вазифалар:
Талабаларни ижтимоий – экологик
омиллар юксалишини инсон
тараққиѐтидаги аҳамиятини;
Экологик
зиддиятларни
илдизини;
Турли
соҳаларнинг
инсон
экологиясига таъсирини;
Инсон
экологиясининг
демографик томонлари хақида
тушунча берилади;
Ўқув фаолиятининг натижалари:
талабалар биладилар:
Уйда машғулотга оид материаллар билан танишиб иш
дафтарига таҳлил усулини ѐзиб келадилар.
Инсон экологияси, инсон популюциясининг атроф –
муҳит билан ўзаро таъсир этиш қонуниятлари,
инсон ва табиий муҳит муаммоларини ўрганиш.
Турли соҳаларнинг инсон экологиясига таъсири.
Инсон экологиясининг демографик томонларини
ўрганадилар.
Таълим усуллари
Лаборатория машғулоти, тезкор сўров, ақлий ҳужум,
мунозара.
Таълим воситалари
Дарслик, маъруза матни, ўқув қўлланмалар, кўргазмали
материаллар, слайда, қоғоз.
II. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ
Таълим шакли. Иш
босқичи
Фаолият
ўқитувчиники
талабаларники
Маъруза: тайёргарлик босқичи
1-боқич.
Ўқув машғулотига
кириш
(30 дақ)
1.1. Мавзуни мақсади, режадаги ўқув
натижаларини эълон қилади, уларнинг
аҳамиятини ва долзарблигини асослайди.
Машғулот
ҳамкорликда
ишлаш
технологиясини қўллаган ҳолда ўтишни
маълум қилади.
1.2. Тезкор сўров ѐрдамида ушбу мавзу
бўйича маълум бўлган тушунчаларнинг
айтилишини таклиф этилади (1- илова).
1.3.
Талабалар
жавобини
тинглайди,
хатоларини тўғрилайди.
1.4.а 1.4. Талабаларга «Ақлий хужум» усули
бўйича тезкор ва аниқ тушунтирилади
(2-илова)
тушунчаларга
изохларни
тўғрилайди ва саволларга жавоб қайтаради.
1.5. Тушунчаларга изохларни тўғрилайди
1.1.Тушунчаларини
айтадилар.
1.2. Саволлар берадилар
1.3.Талабалар
жавоб
берадилар,
1.4. Жадвал устунларини
тўлдиради ва муҳокамада
иштирок этади.
103
ва саволларга жавоб қайтаради.
2-боқич.
Асосий босқич
(65 дақ)
2.1. Талабаларга инсон экологияси, инсон
ва табиий муҳит, турли соҳаларнинг инсон
экологясига таъсири, унинг демографик
томонлари бўйича ўқув материаллар
берилади ва талабаларга иш бошлашни
таклиф этадилар.
2.2.
Вазифани
бажаришда
ўқув
материаллари (дарслик, маъруза матни,
ўқув
қўлланмалардан
фойдаланиш
мумкинлигини эслатади).
2.3. Ишни тугаллаган талаба иш
натижаларини тўғрилигини текширади ва
камчиликларни тўғрилаб туради.
2.4. Саволларга жавоб беради.
2.5.
Гурухларга тест саволларини
тарқатади. (3 илова).
2.6. Гурухлар фаолиятига умумий балл
берилади.
2.1. Саволлар беради.
2.2. Инсон экологиясини
таснифлайди.
2.3. Инсон экологиясига
турли
соҳаларни
таъсирини ўрганадилар.
2.4. Инсон популяциясини
атроф – муҳит билан
боғлиқлигини
ўрганадилар.
2.5. Инсон экологиясининг
демографик томонларини
ўрганадилар.
2.6.
Тест
саволларига
жавоб берадилар.
3-боқич.
Якуний
(10 дақ)
3.1. Мавзу бўйича якун қилади, олинган
билимларни
келгусида
касбий
фаолиятларида аҳамиятга эга эканлиги
муҳимлигига
талабалар
эътибори
қаратилади.
3.2. Мустақил иш учун―Инсон экологияси
ижтимоийлик ва биологиявийликнинг
бирлиги‖ берилади.
3.3.
Келгуси машғулот учун мавзу
―Биоценознинг
экологик
тузилиши‖
берилади.
3.4. Саволларга жавоб беради
3.1. Саволлар беришади.
3.2. Топшириқларини ѐзиб
олишади.
1-илова
ТЕЗКОР СЎРОВ УЧУН САВОЛЛАР
25.
Инсон экологияси қандай фан?
26.
Инсон экологиясининг илмий мазмуни нимадан иборат?
27.
Экологик зиддиятлар деб нимага айтилади?
28.
Турли соҳалар инсон экологияси қандай таъсир кўрсатади?
29.
Инсон экологиясининг демографик томонлари нималардан иборат?
30.
Эндоген омиллар деб нимага айтилади?
31.
Экзоген омиллар деб нимага айтилади?
32.
Инсон популяцияси деб нимага айтилади?
33.
Экологик ноқулайлик деб нимага айтилади?
34.
Инсон экологияси тўғрисида В. И. Вернадский нима деган?
104
2-илова
АҚЛИЙ ХУЖУМ УЧУН САВОЛЛАР
1.
Инсоннинг табиатга таъсири?
2.
Урбанизация ҳақида тушунча?
3.
Инсон экологияси ҳақида тушунча?
4.
Экологиянинг зиддиятлари?
5.
Инсоннинг биосферада бўлаѐтган салбий ўзгаришларга таъсири?
6.
Инсоният цивилизацияси нима?
3 – илова
МАВЗУ БЎЙИЧА ТЕСТ САВОЛЛАРИ
1. Ҳозирги даврда экологик тангликнинг келиб чиқишининг асосий сабаби?
е)
Ер юзида аҳоли сонининг ортиб бориши
ж)
Атроф-мухитнинг ифлосланиши
з)
Фан ва техниканинг ривожланиши
и)
Йирик шаҳарларнинг кўпайиб бориши
к)
Инсон билан табиат ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши
2. Экология қандай фан?
е)
Биологик фанлардан бири
ж)
Ижтимоий фанлар жумласига киради
з)
Тирик организмлар билан ташқи муҳит ўртасидаги алоқани ўрганади
и)
Табиат, жамият ва техникани ўз ичига олган фан
к)
Юқоридагиларни барчаси тўғри
3. Экология фанида энг кўп фойдаланиладиган услублар:
е)
Тасвирлаш
ж)
Таққослаш
з)
Экспериментал
и)
Моделлаштириш
к)
Кузатиш
4. Ўзбекистондаги энг муҳим экологик муаммо:
е)
Орол ва Орол бўйи муаммоси
ж)
Чучук сув муаммоси
з)
Чўлланиш жараѐнининг ортиб бориши
и)
Озон қатламининг сийраклашиши
к)
Ҳавода карбонат ангидрид газининг миқдорини ортиб бориши
5. Экологияда мухит тушунчаси қандай тушунилади?
е)
Жонсиз табиат
ж)
Жонли табиат
з)
Одамнинг теварак атрофи
и)
Тирик организмларни ўраб олган жонсиз табиат
к)
Юқоридагиларни барчаси тўғри
6. Тирик организмларнинг тарқалган асосий ҳаѐт мухитлари:
е)
Сув, тупроқ, хаво, тирик организм
ж)
Ер юзаси, қуѐш системаси
з)
Тирик организмлар, сув
и)
Ҳаво, тупроқ, коинот
к)
Ер, қуѐш, ой, тупроқ
7. Ҳаѐтни белгилаб берувчи омиллар мажмуи:
105
е)
Минерал тузлар, рельеф
ж)
Ҳарорат,сув,ѐруғлик
з)
Инсон таъсири
и)
Рельеф, тупроқ, сув
к)
Ҳарорат, минерал тузлар, сув
8. Мослашишнинг асосий турлари:
а)
Кенг ва тор доирадаги мослашиш
б)
Кимѐвий, физикавий мослашиш
в)
Анатомик, морфологик, физиологик, хулқий (хатти Ҳаракатлари) мослашиш
г)
Хулқий, биокимѐвий, морфологик мослашиш
д)
Юқоридаги жавобларни барчаси тўғри
9. Мослашишнинг даражалари:
а)
Орган, тўқима, хужайра
б)
Молекулавий, хужайравий, организм, ценотик
в)
Организм, хужайравий, орган, тўқима
г)
Тўқима, молекулавий, хужайравий
д)
Биосферавий, экотизимли жамоа
10. Тирик организмларни хаво мухитига мослашиши:
а)
Кичик тана, ўсимталар, юзани ортиши, қанотларни бўлиши.
б)
Йирик, тана юзаси кичик тез учадиган
в)
Қанотларга эга эмас, танаси суйри шаклда
г)
Териси шиллиқ, танаси бўлак-бўлаклардан иборат
д)
Тана юзаси ўртача сатхга эга ўсимталарга эга эмас
106
Ақлий ҳужум учун саволлар
1 – гурух
1.
Асосий ҳаѐт муҳитлари.
2.
Қуруқликда ҳарорат қандай ўзгаради ?
3.
Қуруқлик қандай муҳит?
2 – гурух
1.
Ер муҳитидаги иқлим нимани ҳосил қилади?
2.
Тупроқ қандай субстрат?
3.
Нафас олишда кислородни қайси орган ўзлаштиради?
3 – гурух
1.
Ер усти муҳитида ҳаво зичлиги қандай?
2.
Қуруқлик муҳитида экологик омилларнинг вазифалари нималардан иборат?
3.
Ҳаво массасига экологик омиллар қандай таъсир кўрсатади?
4 – гурух
1.
Ер устидаги организмлар қандай экологик гуруҳларга бўлинади?
2.
Ер усти муҳитидаги организмлар озиқланиши бўйича неча гуруҳга бўлинади?
3.
Тупроқ билан организм ўртасида қандай боғланиш бор?
107
Қуруқлик муҳитида
ги экологик
омилларнинг ўзига
хос
хислатлари
Сув муҳитига қараганда
ер устидаги ѐруғлик анча
интенсив
Ҳарорат кескин
ўзгариб туради
Намликни миқдори кун
давомида, фасллар ва
табиий зоналар бўйича
ўзгаради
Айрим экологик
омилларнинг таъсири
ҳаво массаси шамол
харакатига боғлиқ
108
Қуруқлик муҳитидаги организмларда махсус анатомик,
морфологик, физиологик ва хулқий мослашиш хислатлари
Турли ноқулай шароитлардан сақлайдиган мураккаб ва такомиллашган
мосламалар (тери, жун, чаноқлар, патлар) ҳаѐт циклларининг даврлар бўйича
ўзгариши, иссиқликни бошқариш, сув ва модда алмашиш каби ҳислатлар юзага
келади.
109
Қуруқлик муҳитидаги организмларда махсус анатомик,
морфологик, физиологик ва хулқий мослашиш хислатлари
Нафас олиш жараѐнида кислородни ўзлаштирадиган органлар (ўпка, ѐриқча аппарати,
трахеялар) юзага келган.
Кучли скелет тузилишлари (ҳайвонларда) ва механик ҳамда таянч тўқималари
(ўсимликларда) пайдо бўлган.
Турли ноқулай шароитлардан сақлайдиган мураккаб ва такомиллашган мосламалар
(тери, жун, чаноқлар, патлар) ҳаѐт циклларининг даврлар бўйича ўзгариши,
иссиқликни бошқариш, сув ва модда алмашиш каби ҳислатлар юзага келади.
Тупроқ билан организмлар ўртасида доимий боғлиқлик пайдо бўлади.
Ҳайвонларда озиқа ва яшаш учун жой излаши натижасида ҳаракатчанлик келиб
чиқади.
Ер муҳитида учрайдиган ҳайвонлар, ҳаво тўлқинлари – шамол ѐрдамида тарқаладиган
ўсимликлар уруғлари, споралари ҳосил бўлади
113
Мавзу: Инсон экологияси
(Ўқув-услубий қўлланма)
1.
Дарснинг мақсади:
Инсон табиатнинг бир компоненти, тирик организм, табиат махсулоти, унинг
биологик тизимининг ажралмас қисмидир. У табиатни бузиши ва ифлослантириши
мумкин. Инсон табиатнинг энг юқори маҳсули ҳисобланади.
Инсон экологияси, демографияси ва озуқа манбалари ҳақидаги мавзулар
талабаларга ўргатилади.
2.
Дарснинг вазифаси .
Инсон экологияси - бу комплекс мустақил фанлараро илмий йўналиш, инсон
популяциясининг атроф-муҳит билан ўзаро таъсир этиш қонунларини, ҳозирги замон
илмий-техника тараққиѐти шароитидаги ижтимоий- иқтисодий, тиббий-биологик ва
экологик жараѐнлар ўрганилади.
3.
Ўқув жараѐнинг мазмуни.
1.
Инсон экологияси ва унинг демографик томонлари
2.
Ижтимоий –экологик омиллар
3.
Инсон табиат экологик тизимининг ажралмас қисми
4. Инсоннинг табиий, ижтимоий муҳитга мослашиши
5. Экологик зиддиятлар тўғрисида
6. Инсоннинг озуқа манъбалари
4.
Ўқув жараѐнини амалга ошириш технологияси метод, форма(шакл),
восита.усул, назорат, баҳолаш.
5.
Бумеранг методи
Талабаларни кичик гуруҳларга бўлинади ва вазифа ѐзиладиган маьлумот
тарқатилади. Ҳар битта гуруҳ ўз фикрларини баѐн қилади ва гуруҳлар орасида
ўзаро савол-жавоб кетади.
1-гуруҳга вазифа
1.Инсон экологияси ҳақида тушунча.
2.Инсон табиатнинг ажралмас қисми.
2-гуруҳга вазифа
1. Инсон демографияси.
2. Инсон табиатнинг энг юқори маҳсули.
3.-гуруҳга вазифа
1. Экологик зиддиятлар.
2. Илмий техника тараққиѐтининг инсоннинг яшаш тарзига таъсири.
4.
гуруҳга вазифа
1.
Инсон экологиясининг илмий мазмуни.
2.
Инсон ва табиий муҳит.
5 –гуруҳга вазифа
1. Инсон тирик организм, тирик модда.
2. Инсонларнинг асосий вазифалари.
114
6.Мустақил бажариш учун вазифалар
Объектларни ўрганиш : Инсон экологияси ва демографик томонлари.
Инсон экологияси –бу комплекс фанлараро илмий йўналиш бўлиб, у инсон
популяциясининг атроф-муҳит билан ўзаро таъсир этиш қонуниятларини ўрганадиган
фандир. У табиат билан инсон популяциясининг ўзаро таъсири жараѐнида аҳоли
ривожини, ундаги муаммоларни мақсадли бошқариш ва унинг натижасида аҳоли
сиҳат-саломатлигини сақлаш ҳамда Homo sapiens турини такомиллаштириш чора-
тадбирларини ишлаб чиқади. Шу нуқтаи назардан инсон экологияси ижтимоий
экологиянинг бир қисми бўлиб, у инсон популяциясининг атроф- муҳит ҳамда
ижтимоий муҳит билан ўзаро таъсир этиш қонуниятларини, бошқача қилиб айтганда,
бу илмий йўналиш антропоэкотизим ичидаги ижтимоий биологик муносабатларни
ўрганади.
Ер курраси минтақаларида иқтисодиѐтни, ишлаб чиқаришни, хўжаликни
ривожлантириш ва уни ўзлаштириш жараѐни заминидаги қонунятларни очиб бериш,
инсоннинг морфофизиологик, ўзига хос томонларини ҳисобга олиб биосферани
техноген жараѐнлар таъсирида ионосферага, техносферага ўтиш даврида, унинг сиҳат-
саломатлигини сақлаш инсон экологиясининг долзарб муаммоларидан бири
ҳисобланади Бу борада В.И.Вернадскийнинг фикрича, инсониятнинг табиатни
ўзгартирувчи омил сифатида намоѐн бўлаѐтган хўжалик фаолияти оқибатларининг
табиатга нисбатан таъсири тобора кучайиб бораѐтган бир вақтда, табиатнинг
имкониятларини ҳисобга олишни тақозо этади. Акс ҳолда, табиатда намоѐн бўлаѐтган
экологик салбий ўзгаришлар инсон саломатлигини ѐмон томонга ўзгартириб юборади,
бошқача қилиб айтганда, инсон ҳозир ва қелажакда биосферада бўладиган салбий
ўзгаришларга жавоб беради. Шунинг учун ҳам биосферадаги эволюцион
ўзгаришларни тўғри йўналтирадиган жамиятнинг бўлишини тақозо этади. Чет эл
илмий адабиѐтларида келтирилаѐтган далиллар инсон экологиясининг глобал
муаммолари пайдо бўлаѐтганидан далолат беради. Инсон экологияси ҳақида дастлаб
ижтимоий фанлар билан шуғулланувчи АҚШ олимлари Р.Паркер ва бошқалар ўз
фикрларини билдирдилар.
Хуллас, инсон экологиясининг тарихий ривожи ва шаклланиши ижтимоий
экологиянинг марказий йўналишини амалга оширишда табиий ва ижтимоий
фанларнинг бир-бирларини қўллаб-қувватлашига боғлиқ. Бунда физика, генетика,
ижтимоий ва антропология фанлари, тарих, демография, иқтисодий, фалсафий,
ҳуқуқий ва табобат фанларининг бир қисми қатнашиши, ижтимоий гигиена, умумий
гигиена, эпидемиология, тибиий география, микробиология асосий роль ўйнайди.
Урбанизация ва индустрлаштириш жараѐнлари атмосфера ҳавоси, сув ҳавзалари,
тупроқнинг ифлосланиши ҳамда табиий эволюция жараѐнларига, биогеоценозларга ўз
таъсирини кўрсатиб, шаклланган экотизимни ўзгартириб юборди.
Dostları ilə paylaş: |