Ўзбекистон республикаси

yosh davrlari	erkaklarda
ayollarda
chaqaloqlik	1-10 kun	1-10 kun
emiziklik davri	10 kundan 1 yoshgacha	10 kundan 1 yoshgacha
ilk bolalik	1-2 yosh	1-2 yosh
bolalikning 1-davri	3-7 yosh	3-7 yosh
bolalikning 2-davri	8-12 yosh	8-11 yosh
o’smirlik davri	13-16 yosh	12-15 yosh
o’spirinlik davri	17-21 yosh	16-20 yosh
o’rta yetuklik davri:
birinchi bosqich	22-35 yosh	21-35 yosh
ikkinchi bosqich	36-60 yosh	36-55 yosh
keksalik davri	61-75 yosh	56-75 yosh
qarilik davri	76-90 yosh	76-90 yosh
uzoq umr ko’ruvchilar	90 yoshdan ortiq	90 yoshdan ortiq

Taraqqiyotni yosh davrlarga bo’lishda o’ziga xos klassifikasiyalar ham bor. Masalan, E. Eriksonda shaxs “Men”ining rivojlanish bosqichlariga tayangan klassifikasiyasi ham mavjud bo’lib, unda har bir taraqqiyot davrida alohida ahamiyat kasb etadigan sifatlar ham ijobiy, ham salbiy jihatdan ajratilgan.

Erikson klassifikasiyasining o’ziga xos qimmati shundaki, unda shaxsning o’zi to’g’risidagi tasavvurlarining jamiyat ta’sirida o’zgarishi nazarda tutiladi. Shunga o’xshash bosqichlarga bo’lishlar oxirgi paytda yana ko’plab mualliflar tomonidan taklif etilmoqda (G. Grimm, D. Bromley va boshq.). Ularning barchasidagi umumiy mezon shuki, har bir taraqqiyot davri shaxs rivoji uchun nimani taklif etadi-yu, shaxs unda qanday rivojlanish ko’rsatgichlariga ega bo’ladi. Ularni tabiiy o’zgarishlarda bilish va o’rganish kerak, chunki busiz shaxs tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yib bo’lmaydi. Masalan, maktab yoshidagi bolalarga qo’yilgan talablar katta odamlar jamoasiga to’g’ri kelmaydi, yoki bog’cha yoshidagi bola bilan til topishish bilan talaba bilan til topish o’ziga xos pedagogik taktni va o’sha yosh sohasida bilimdonlikni talab qiladi.
9.3. Bolalik – ilk yoshlik davri
Ilk yoshlik davri bizning tilimizda “bolalik” deb ataladi. Bu davr bola taraqqiyotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki aynan shu davrda bola predmetlar va narsalar olami bilan bevosita tanishadi, o’z ona tilida gapirish malakalarini orttiradi va tengqurlar davrasini topadi. Bog’cha yoshigacha bo’lgan ilk bolalik davrining o’ziga xosligi shundaki, bu davrda bola hissiy olami boyiydi, u bevosita o’zini o’rab turgan yaqinlari muhitiga moslashadi, u yerdagi muloqot va muomala shakllaridan ta’sirlanadi. Bolaning tashqi olamni bilishga bo’lgan tabiiy ehtiyojlari ham ayni shu davrda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham hali yoshiga to’lmagan bolaga rang-barang o’yinchoqlar berilsa, o’zi yotgan beshikdagi rangli bezaklardan zavqlanadi.

Bu bola taraqqiyoti va olamni bilishga intilishi qoniqtirilayotganlidan darak beradi.

Bola 6 oylik bo’lgandan keyingi davrida endi o’z qullari bilan predmetlarni ushlaydigan, ularning “sirlari”ni o’rgana boshlaydi, o’zidagi hissiyotlarni va zavqlanayotganlarini “g’udurlashlari” va tovush ohanglarida ifodalaydi. Ushbu davrda boladagi ana shu elementar ehtiyojlarning qondirilishi, bunday tashqari, bu ehtiyoj sevimli onasi, buvilari, otasi, bo’lsa agar, akalari va opalari davrasida ro’y berishi yanada ahamiyatlidir.

O’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ona mehriga, yaqinlari e’tiboriga to’yinganligi bolaning 1 yoshdan keyingi taraqqiyoti, ona tilini o’zlashtirishi va ruhan tetik bo’lishi o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud ekan. Ma’lum sabablarga ko’ra tuqqan onasidan ayrilgan, ma’lum vaqtga ayriliqda bo’lgan go’dakning rivojlanishida – ovqatlanishidan tortib, aqliy rivojlanishi hamda tilni o’zlashtirishida qator muammolar paydo bo’lishi ham isbotlangan. Demak, 3 yoshga kelib, bola ruhiyatida tabiiy tarzda paydo bo’ladigan psixologik ziddiyatlar – 3 yoshlilik ziddiyati, tengqurlar jamiyatidagi uning o’rni, tilni o’zlashtirishi bevosita ilk yoshlikda bolaga ko’rsatilgan mehr-muhabbatga, e’tiborga bog’liq.

3 yoshgacha bo’lgan tarqqiyotning o’ziga xosligi shundaki, bola o’yin faoliyatiga faol tarzda tortiladi va aynan shu faoliyatga katta ehtiyoj sezadi. Agar bolaning jinsiga monand o’yinlarning kattalar tomonidan to’g’ri tashkil etilishiga, ma’naviyati va ruhiyatiga mos o’yinchoqlarning bo’lishi ta’minlansa, uning bilish



^{36-rasm. E. Eriksonning shaxs “Men”ini rivojlanish bosqichlariga tayangan klassifikasiyasi}

jarayonlari, birinchi navbatda, idrok qilish, intellektual qobiliyatlari ham maromida rivjlanadi. Psixologik kuzatishlarda aniqlanishicha, qiz bolalardan ko’ra o’g’il bolalar o’yiniga ko’proq e’tibor qaratilar, ularga olib beriladigan o’yinchoqlar soni va sifati ham ancha yuqori ekan. Bu bir tomondan, ota-onalarning o’g’il bolaning sho’xroq bo’lishini inobatga olib, uni band etishga intilishi bo’lsa, bizning sharoitimizda o’g’il bola – merosxo’rga munosabatning ilk yoshlikdan shakllanishi bilan ham izohlanadi.

Bu narsa o’z navbatida o’g’il bola tafakkurining tezroq rivojlanishi, unda kashfiyotchilik elementlarining paydo bo’lishiga olib keladi. qizlarga esa kelajakda ona bo’ladi, degan ma’noda ko’proq uy-ro’zg’or yumushlariga aloqador o’yinchoqlar, qo’g’irchoqlar olib beriladi. Bu ma’lum ma’noda, darhaqiqat, qizlarni bo’lg’usi hayotga tayyorlasa, ikkinchi tomondan, uning tashqi olamni bilish va kashf etish imkoniyatlarini cheklaydi. Shulardjan kelib chiqib, hozirgi zamonaviy oiladagi (ko’p hollarda alohida yashaydigan nuklear oila) kam sonli bolalarni tarbiyalash borasida qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. O’zbekistonda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish, “Ona va bola” davlat dasturi doirasida amalga oshirilgan turli taraqqiyot yoshdagi bolalarning ham ma’naviy, ham intellektual, ham jismoniy rivojlanishi uchun yaratilgan sharoitlar, onalarning aynan 3 yoshgacha taraqqiyot davrida bolasini parvarish qilish imkoniyatining yaratilganligi bu borada ijobiy samaralar berishi shubhasizdir.