Ўзбекистон республикаси
Talabalarni o’z-o’zini boshqarish
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.Talabalarni o’z-o’zini boshqarish.
Pedagog
mustaqil tayyorgarlik davrida talabalar bilan ishlashni tabakalashtirilgan tarzda olib boradi, ularni guruhlarga taqsimlaydi, ayrimlari bilan esa yakka tartibda ish olib boradi. Pedagog fan kabinetlaridagi mustakil ishlarni tashkil etib, bilimlar egallashni ta’minlovchi topshiriklar sistemasini ishlab chikadi, muntazam ravishda uqishning borishini nazorat qiladi, talabalarning kitob, asboblar, qo’llanmalar, uquv teleko’rsatuvlari, qo’shimcha adabiyotlar va boshkalar bilan ishlash malaka va ko’nikmalarini muntazam shakllantirishni ta’minlaydi. Mustaqil tayyorgarlikni tashkil etishda laborant talabalar alo hida urin tutadi. Ular murakkab tajribalarni amalga oshirishda yordam beradilar, diapozitivlar, fil’mlarni namoyish etadilar, haritalarni tayyorlaydilar, almashtiriladigan stendlarni bezatadilar, kabinetlarda inventarizatsiya utkazadilar, darsliklar va dasturlarga doir adabietlar fondiga mudirlik kiladilar va hokazo. Mustaqil mashgulotlarda pedagog bilan talabaning hamkorlik kilishi
zarurligi bekor qilinmaydi, lekin u darsdagiga nisbatan boshkacha—asosan bavosita, uquv materiali (sxemalar, jadvallar, yul-yuriklar, maxsus tuzilgan ma’lumotnomalar va hokazolar)ni tegishli tarzda tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Kelgusida urta buginda darsdan tashkari mashgulotlarni tashkil etishda pedagogning yunaltiruvchi ta’siri ostidagi talabalarning o’z-o’uzini tartibga solish, o’z-o’zini nazorat kilishi asosiga ko’rilgan va fan kabinetlarida, kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida utkaziladigan mustakil mashrulotlar yetakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda darsdan tashkari ishda ta’limning moddiy bazasi: qo’shimcha va ma’lumotnoma adabiyotlar, laboratoriya uskunalari, ko’rgazmali qo’llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan oqilona foydalanish ko’zda tutiladi. O’z ichiga: — darslik va qo’shimcha adabietlar bilan ishlashning xilma- xil shakllarini olgan, nazariy bilimlarni o’zlashtirishni ta’minlovchi; — tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyi halashni, maketlar, modellar va hokazolarni tayyorlashii olgan mustakil ishlash uchun topshiriklar sistemasi maksadga muvofikdir. Yuqorida qayd etilgan topshiriklarni bajarish jaraenida talabalar turli qo’llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni urganadilar, o’z-o’zini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarni jalb etish kunikmalarini egallaydilar. Ayni paytda ularda topshiriqlarni bajarish uchun zarur materiallarni tanlash, ishning ketma-ketligini belgilash, vaqtni xisobga olish kabi tashkiliy ko’nikmalar shakllanadi. Bunga o’xshash mashg’ulotlar talabalarga ular uchun yangi bo’lgan sharoitlarda mehnat qilish ko’nikmasini egallashga yordam beradi, o’qituvchiga esa talabalarda
ta’lim-tarbiya jarayoniga faol ko’shilish uchun zarur bo’lgan fazilatlarni aniq, maqsadni ko’zlab, izchil shakllantirish imkonini be ; radi.
Natijada talabalar uchun uquv mashg’ulotlarini tashkil etishning yangi shakllni qiroatxona va bush auditoriyalarda pedagogsiz mustaqil mashgulotlarni asta-sekin joriy etish mumkin buladi. Shuni aytish kerakki, bunday ish shaklining dastavval ayrim qismlari uzlashtiriladi. Talabalar guruhlariga tarbiyachisiz, uzlari shug’ullanishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Bunday mashg’ulotlar qattiq, tartibga solinadi: ish joyi, tarbiyachiga taqdim etilishi kerak bo’lgan hisobot materiallari va bu ishlarni amalga oshirish vakti anik belgilab kuyiladi. talabalarni guru hlarga taksimlash oldidan katta tayyorgarlik ishlari olib boriladi: tarbiyachilar bilan ular me hnatini tashkil etish usullari haqida suhbatlar, kiroat honada va bush auditoriyalarda mustaqil mashg’ulotlarni tashkil etish yuzasidan dastlabki sinovlar, bu tajribani mu hokama kilish va unga zarur tuzatish kiritish kabi ishlar bajariladi. Kuzatishlarning kursatishicha, ishning yangi shakllariga utish butun pedagoglar jamoasining kuch-g’ayratlarini birlashtirishni, bush xonalarni taqsimlashda, tartib va intizomga rioya etilishini nazorat qilishda alohida aniqlikni talab etadi. Talabalarning o’z- o’zini tartibga solish va o’z-o’zini nazorat qilish asosiga qurilgan guruh va yakka tartibdagi ish shakllari asta-sekin asosiy ish shakllari bulib koladi. Ular talabalarda intizom va mas’uliyatni shakllantirishga ko’maklashadi. Bir qancha hollarda mustaqil tayyorgarlik yuzasidan ayrim mashg’ulotlarni tarbiyachi ishtirokida uyushtirish zarurati vujudga keladi. Bu unchalik musta hkam bo’lmagan va yanada kuchaytirilishi zarur bo’lgan malaka va ko’nikmalarni tiklash yoki shakllantirishni davom ettirish maqsadida o’tkaziladi. Binobarin, tarbiyachi ishtirokidagi mustaqil mashg’ulotlarni talabalar mustaqilligi shakllanishining muayyan bosqichida to’la barham topadigan shakl sifatida qaramaslik kerak. U o’quv mashg’ulotlaridan keyingi darslarni tashkil etish shakllari sistemasida zarur jihat sifatida saklanib qoladi, lekin undan foydalanish me’yori o’zgaradi. Mustaqil tayyorgarlikni tashkil etish jarayonida shaxslarning zo’rikishiga yo’l qo’ymaslik muhimdir. Shu maqsadda shaxslarda o’quv ishining oqilona usullarini, ilmiy va ijtimoiy-siyosiy axborot oqimida yo’l topa olish, mustaqil tajribalar qilish va kuzatish olib borish ko’nikmalarini shakllantirish zarur. Fanlararo aloqalar g’oyalarini ro’yobga chiqarish uchun: dars va darsdan tashqari o’quv ishlari—mustaqil tayyorgarlikni uyg’un birlashtirish; mustaqil tayyorgarlik davrida turli fan uqituvchilarining o’zaro aloqasi; fan o’qituvchisi bilan tarbiyachining hamjihatligi; turli rejim paytlarida yagona talablarni amalga oshirish kabi yangi imkoniyatlar vujudga keladi va hokazo. Talabalarning barcha fanlar yuzasidan mustaqil ishlashi fakat darsdan tashqari faoliyatdagina emas, shu bilan birga darsda ham boshkacha sifat kasb etadi. Dars va mustaqil tayyorgarlikning bir-biriga singib ketishi, o’quv va qo’shimcha adabiyotlardan, qomuslardan, ma’lumotnomalardan va boshqalardan keng foydalanish imkoniyati ob’ektiv tarzda o’quv materialini eng ko’p darajada uzlashtirishga, mustaqil ishni jadallashtirish hisobiga (uni birmuncha kiskartirgan holda). O’quv vaqtidan samarali foydalanishga, eng muhimi, talabalarda mehnatsevarlik, mustaqillik, mas’uliyatni tarbiyalashga ko’maklashadi. Talabalarning mustaqilligi turli darajada bo’lganida mustaqil tayyorgarlik amalga oshirilishi mumkinligini hisobga olish mu himdir, albatta, bu esa ular shaxsining shakllanishiga shubhasiz ta’sir ko’rsatadi. Ayrim talabalarning ishdagi faol va mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki talabalarning o’zlari oldilarida turgan vazifalarni va ularni hal etish yo’llarini ancha yaxshi tushunadilar. tarbiyalanuvchilar tarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu yerda tarbiyachining aralashuvi maqbul emas, chunki bunday holat tarbiyalanuvchilarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng katta imkoniyatga egadir. Talaba mustaqil harakat qilib, lekin o’z ishini tarbiyalashning fikri va bahosiga bog’liq qilib qo’ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham, mustaqil ishni bajarayotgan shaxsning harakatlarida ishonchsizlik ji hatlari mavjud buladi. Tarbiyachining tula rahbarligi va nazorati ostida harakat qiladigan talabalar toifasida majburiy-ijro etish holati paydo bo’ladi. Bunda talabalar ishga unchalik kiziqish bildirmaydilar. Ular ko’pincha tar-biyachining yordamini surab murojaat kiladilar, kuchli talabalarning kullab-kuvvatlashidan foydalanishga intiladilar, agar bunday qo’llab-quvvatlash bo’lmasa, ishni davom ettirishda irodalarini ishga solmaydilar. Bunday shaxslarda tashkaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish odati musta hkamlanadi. Agar bunday holat barqaror bo’lib qolsa, u talabaning faqat aqliy emas, shu bilan birga ma’naviy rivojlanishiga ham, tuskinlik qilishi mumkin.
Mustaqil tayyorgarlikning nazoratsiz—ijro etish holati rasmiy ijrochilik bilan, ishgiyok. va havas bilan me hnat kilishni istamasligini yashirishga intilayotgan talabalarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bulishiga yul kuyib bulmaydi, aks holda talabalarda ishga nisbatan rasmiy munosabat ji hatlari paydo buladi, bu esa ularning me hnatdagi tashki faolliklarini yo’qqka chiqaradi. Va, nihoyat, beixtiyor hosil bo’ladigan holat ham ro’y berishi, bunday holat
«hohlasam—o’ynayman, xohlamasam—o’ynamayman»; «yoqsa— ishlayman, yoqmasa—ishlamayman»; «oson bo’lsa—bajaraman, kiyin bo’lsa— bajarmayman» degan so’zlarga rioya etadigan talabalar faoliyatida namoyon bo’ladi. Bu talabalar guruhi tarbiyachiga yukorida qayd etilgan talabalar guruhiga nisbatan kam qiyinchilik va tashvish keltirmaydi.Shaxslarning mustakil tayyorgarligidagi beihtiyor holatni boshka holatga aylantirish ancha qiyin ishdir. Bu shaxslarning faqat uz shaxsiy istaklari bo’yicha ish bajarishga doir no hush mayllarini bartaraf etish uchun uzoq. vaqt ter to’kib mehnat qilishga to’g’ri keladi. Ko’rsatib utilgan hollarning har birida shaxslarni bilish jarayoniga jalb etish,
ularning kizikishlariga tayanish, talabalarga o’qkuv faoliyatida muvaffakiyatga erishishni his etish imkonini berish, ularni ragbat-lantirish va albatta ukishga urgatish kerak. Kuzatishlarning kursatishicha, tarbiyachilarning uzlari kupincha shaxslarning mustakil tayyorgarligi, ularning ishga munosabatidagi holatning
hilma- hilligini bilmaydilar. Pedagog esa ana shunday holatlar-ning namoyon bulishiga tayanib, yakka tartibda yahshirok, yondashishni amalga oshirish mumkin, mustakil tayyorgarlik davrida tarbiyalanuvchilarga uz ta’snrini muvofiklashtirishi va takkoslashi, uni sha hsni shakllanti-rishning samarali vositasiga aylantirishi mumkin. Bunda unga talabalarning fe’l-atvoridagi uzgarishlar jarayoo’ini va uz tarbiyaviy faoliyatining pirovard natijalarini oldindan kura bilish, har bir talabaning hususiyatlarini, uning sha hs sifatida mehnatga munosabatini yaxshi bilish yordam beradi. Talabalarning mustakil tayyorgarligini tashkil etganda, shaxslar mustakilligini pasaytiruvchi ortikcha vasiylik kilishga yul kuyib bulmaydi. Kuzatishlarning kursatishicha, tarbiyachilar mustakil tayyorgarlikning turli boskichlari (bulajak ishning borishi tushuntiriladi, uy ishi, uning mazmunini, talaba faoliyatining tartibini tula tushuntirib berish hollari uchraydi va hokazo)da talabalarning ishiga aralashib, kupincha ular mustakkilliginiig rivojlanishiga halakit beradilar, mustakil faolnyat kunikmalari shakllanishiga tuskinlik kiladilar. Mustakil tayyorgarlik jaraenida talabalar mustakilligi muntazam oshib borishi va yordam berish muntazam kamayib borishiga erishish mu himdir, albatta. Uz guruhining imkoniyatlarini, shaxslarning uziga hos hususiyatlarini, ular mustakil ishining uslubini hisobga oluvchi tarbiyachi mustakil tayyorgarlik davrida goyat
talabchan buladi, shaxslarni mustakil faoliyatga yunaltiradi, mustakil tayyorgarlikii talabalar bilimlarini musta hkamlashning va ularda tashkiliy-amaliy malaka va kunikmalarii rivojlantirishning vositasi sifatida karab, uz yordami darajasini asta-sekin pasaytiradi. Ta’lim muassasalari talabalarining mustakilligi hakida gapirar ekanmiz, biz bu jarayoining ikki tomonini ifodalaydigan tushunchalardan: talabalar faoliyatida- mustakillik darajasidan, tarbiyachi faoliyatida—yordam berish darajasidan foydalanamiz. Mustakillik darajasi deganda biz talabalarning pedagog yordamiga bulgan ehtiyojini nazarda tutamiz. Yordamga bulgan ehtiyoj kanchalik yukori bulsa, talabalarning mustakilligi shunchalik past buladi. Shaxslarga yordam kursa
; tish darajasining mezoni sifatida biz o’quv muassasasi chilarining topshiriklarni bajarish jaraeniga tarbiyachining aralashuvini kabul kilamiz. Ayni vaktda shuni hisobga olish mu himki, mustakil tayyorgarlik mustakil faoliyat shakli bulib, u shaxsni ukishga urgatar ekan, tulik; ravishda tarbiyachining ra hbarligisiz, muayyan darajadagi tarbiyaviy kuch-rayrat sarflashisiz utishi mumkin emas. Pedagoglarning mustakillikni tarbiyalash vazifalarini hal kilishga sarflagan kuch-gayrati talabalarning ruhiy-fiziologik kayfiyatiga mutanosibdir. Agar shaxslar mustakil tayyorgarlikni uz faoliyati zanji-ridagi tabiiy bugin sifatida kabul kilsalar, pedagoglar tomonidan ham, shaxslar tomonidan ham katta kuch-gayrat sarflash talab etilmaydi. Aksincha, mashgulotga yomon tayyorgarlik kurish hamma uchun kushimcha kiyinchiliklar tugdiradi. Tarbiyachining o’quv muassasasi talabalariga irodaviy ta’sir kursatishi talab etiladi, ularning esa uz organizmlari va ruhiyatlarining a hvolini muayyan faoliyatga yunaltirish uchun irodaviy zurikishlariga tugri keladi. Har kanday holatda tarbiyachi tomonidan ham, talabalar tomonidan ham kup yoki oz midorda kuch-gayrat sarf
etishni talab etadigan vaziyatlar vujudga keladi. Mustakil tayyorgarlik davomida ta’lim muassasalarining talabalari mustakil faoliyatining u yoki bu kunikmasi shakllanayotganda ham huddi shunday vaziyatlar vujudga keladi. Bu vaziyatni zarur tarbiyaviy maksadni amalga oshirishga yordam beradigan pedagogik ji hatdan maksadga muvofik holatga aylantirish tarbiyachining ma horatini bildiradi. O’z-o’zini tarbiyalash o’z ustida ongli va rejali ish olib borish, jamiyat va rivojlanish shaxsiy dasturi talablarga javob beruvchi xususiyat va sifatlarni shakllantirishga yo’natirilgandir. O’z-o’zini tarbiyalash tarbiya jarayonida shakllanadi. Bu usullarni shartli ravishda 2guruhga bo’lish mumkin. O’z-o’zini tarbiyalash shaxsining o’z-o’zini anglashdan boshlanadi. Buning uchun quyidagi usullar qo’llaniladi. Ular 1-guruhga tegishli: O’z-o’zini kuzatish ; Taqqoslash; O’z-o’zini tahlil qilish; Empatiya; O’z-o’zini baholash. Bu usullarning barchasi o’z-o’zini anglash saviyasini o’stirishni maromlashtiradi. Bu besh usul yordamida shaxsni o’z-o’zini baholashi amalga oshiriladi. Қolgan usullar o’z-o’zini tarbiyalash uchun qo’llaniladi: O’z-o’ini tanqid qilish; O’z-o’ziga majburiyat yuklash; O’z-o’zini boshqarish; O’z-o’ziga buyruq berish; O’z-o’zini jazolash; O’z-o’ziga ta’sir ko’rsatish; O’ziga ishonch.
Yüklə 1,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|