Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Qulaylik va individuallik tamoyili
Yosh va jinsiy farqlanish bolalarga xos. Bundan tashqari. bir
xil yoshdagi va jinsdagi bolalar, har xil qobiliyatga cga.
shuning uchun õrgatish va tarbiya jarayonida shu tomonlarini,
74
albatta, hisobga dish zarur. Bunda qulaylik va individuals
tamoyiliga amal qilinadi. Bu verda sõz, õqituvchining har bir
bola yuragiga yõl topa olishi, vaqtincha qiyinchiliklarni anglay
olishi va uni (uzatishga yõ1 topa olishi. tilaming qobiliyati va
qiziquvchanligini rivojlantirishda hamkorlik qilishi ustida
boradi.
õrgatish va tarbiyani shunday laslikil qilish kerakki, ular
liar doim rivojlanisbda bolmoği zarur. Buning uchun bolaning
harakat tajribasi. jismoniy va psixik rivojlanganligi hisobga
olinadi.
õqiluvchi darsda faqat alohida yaxshi tayyorgarligi bor yoki
faqat qoloq õquvchilar bilan ishlamaydi, albatta. U ham- ma
bilan ishonchli muomalada va bir-birini tõliq tushungan liolda
ishlamoği zarur.
Buning uchun õquvchilaming qaysi xususiyatlarini hisobga olmoq
kerak? Bularga muvofiq nimalarga amal qilmoq kerak?
1. Hammadan oldin bolaning õqishga va uning natijasiga bõlgan
miinosabatini farqlash. Õqishga va uning natijasigii salbiy
munosabatda bõlgan õquvchilar pedagogning muntazam diqqat
markazida bõlmoği kerak. Ularga ta’sir etishning xilma- xil
usullaridan foydalanish kerak.
2. Õquv materialini õzlashtirish va mustahkamlash uchun.
mashqlarga bõlgan chtiyojda katta farq mavjud. Har bir õquvchida
zaruriy mashqlarning soni va hajmi har xil: alohida
shuğullanuvchilarning õrgatish tempi bar xil. Alohida harakat
faoliyatining texnikasini õzlashtirib olishda õquvchilaming
xususiyatlarini hisobga olib. yordamchi mashqlarning xaraktcrini va hajmini õzgartirish zarur.
Murakkab mashqlar uchun õzining aniq maqsadiga cga bõlgan. bir
necha yordamchi mashqlar mavjud. Agar misol uchun. tõpchani
uloqtirishni olsak. aniq yordamchi mashqlar uning alohida
bosqichlariga taalluqli. Har xil õquvchilar uloqtirish
bosqichlarini turlicha muvaffaqiyatlar bilan õz- lashtirib
oladi.Ba’zi birlari yugurib borishda qadamni almash- tirishni
yaxshi õzlashtirib olmaydi. Uchinchilari — finalda zõr bcrishni
bilmaydi. Shuning uchun õrgatish jarayonida har bir õquvchiga.
õsha bosqichni õzlashtirib olishga yordam bcruvchi yordamchi
mashqlar bcriladi.
3. Õquvchilaming jismoniy va psixik yuklamani kõtara olish
imkoniyatini farqlash ham muhimdir. Bu holat õqituv- cliida har
bir õquvchi uchun õquv vazifalarining qat’iy differcnsiyasini
ta’minlashga da'val etadi. Kross tayyorgarligi mashğulotlarini
õtish uchun imkon bõIsa, ikkita bir-biriga (eng bõlgan yugurish
yõlagi tanlanadi. Jismoniy tayyorgarligi past bõlgan õquvchilar
biroz tckis va burilishlari kam bõlgan yõlakdan. tayyorgarligi
yaxshi bõlgan õquvchilar, baland- pastlik, burilishlari kõp
bõlgan yõlaklarda bar xil masofaga yuguradilar.
4. Ma’lumki, ba’zi õquvchi vazifani õqituvchi kõrsat- gandan
so*ng, boshqasi — õrtoği tushuntirgandan sõng, uchinchisi —
kinolavhani namoyish qilgandan sõng yaxshi tushtinadi. Bu
õrgatish usullaridan majmuiy foydalanish zanir.
5. Õquvchilarning boshlanğich natijalariga nisbatan õsishini
baholaydigan õqituvchilarning tajribasini ijobiy hisoblash
zarur.
6. Differcnsiyali yondashish, tcgishli vosita, narsalarni talab
etadi.Bu yerda sõz faqat sport anjomlarining oğirligi va
balandligida emas, balki individuallikni tashkii ctish va amalga
oshirish ustida boradi. Buni quyidagi misollar bilan kõrsatish
mumkin. Balandlikka sakmshni õrgatishda, bir vaqtni õzida har
xil balandlikda bõlgan 5—6 scktordan foydalaniladi. Har bir
õquvchi õzi uchun optimal balandlikni tanlab oladi. Ikkinchi
misol: ba’zida õqituvchi tez-tcz basketbol halqasiga, yon
taxtasiga sakrab yetishni vazifa qilib topshiradi. Ba’zi bir
õquvchilar uchun bu vazifa mutlaqo mumkin cmas. Buning uchun har
xii balandlikka biron prcdmct — chõp, Icntalar ilib qõyilsa,
bolalar õzlarining imkoniyatlariga qarab vazifani bajaradilar.
Maktab õquv dasturi va sinov normalari, „Alpomish va
«Barchinoy“ majmuyining mc'yorlari õquvchilarning yoeh
xususiyatlarini va jinslarini hisobga olib tuzilgan. Lckin uni
qanday hal etish õqituvchiga boğliq. U sharoit, imkoniyat va
boshqa zamriy tomonlarni hisobga olishi shart.
Muntazamlik tamoyili
Muntazamlik tamoyili asosida uchta talab bor. õquv jarayonini
tashkii etishdagi kamchiliklarga. rejasiz ish, man- balarni
tasodifiy tanlash kabi tartibsizliklarga qarshi kurashmoq kerak.
76
Sport pcdagogi muntazamlik tamoyilini amalga oshirib borib,
quyidagilarni hisobga olishi zarur:
1. õzlashtirib olinishi zarur bõlgan materialni sistemalashtirishda qator talablarni saqlashi kerak. Õquv dasturlarida mavjud bõlgan jismoniy mashqlar bõlimlarda tasniflar
asosida bclgilab bcrilgan. Masalan, ycngil atlctikada yugurish,
sakrasli mashqlari va uloqtirisli alohida sanab õtilgan. Shuning
uchun liar bir sinfga butiiii mashqlarni rejalashtirishni
shunday tizimga olib kelish kerakki. jismoniy tarbiya jarayonini
didaklik qoidalar asosida tashkil dish imkoni bõlsin: aniqdan
noaniqqa, oddiydan murakkabga, yengildan oğirga. Boshqa sõz
bilan aytganda, õquv materiallarining har bir bõlimi bu tizimda
poğonani tashkil ctadi. ya’ni awal õtilganlar kcyingi mashq
uchun asos bõladi.
Õquv materialini sistemalashtirish, imkoni boricha ijobiy
natijalarga erishish uchun sharoit yaratish kerak.
2. Õquv jarayonini tashkil ctish. mashğulotlarning doimiyligini
ta’minlash zarur. Ma’lumki. jismoniy mashqlarni bajarish orqali
odam vujudida funksional õzgarishlar vujudga keladi. 5—7 kundan
kcyin õtkazilgan mashqlar natijasida olingan ijobiy natija
yõqotiladi. Bulling uchun dars jadvaliga qõyiladigan jismoniy
tarbiya darsining bir-biridan oraliği I — 2 kundan ortmasligi
zarur. Bundan ikkita amaliy maslahat kelib chiqadi: birinchidan.
darslar hafta davomida eng maqbul oraliqda qõyilishi kerak.
Darslami ikki kun birin-ketin yoki bir kundan sõng qõyish
maqsadga muvofiq emas. Ikkinchidan. hammaga jismoniy mashqlarni
yctarli qilib berish uchun õquvchilarning mustaqil ishlaridan
keng foydalanish zarur. Buningsiz qoniqarli natijalarga crishib
bõlmaydi Masalan. faqat jismoniy tarbiya darsida
shuğullanuvchilaming egiluv- chanligini rivojlaiuirishga
intilish foydasiz.
3. Mashğulotni uslubiy jihatdan ta’minlash: yuklama va damni
ratsional navbatlashni kõzda tutadi. Bu. ayniqsa, jismoniy
sifatlarni tarbiyalashda eng zarur. Bu jarayonda kuch yetganicha
vazifa va mashğulotlarning doimiyligini saqlash kerak.
Mashğulotlarni noaniq. gohida izchillik bilan õtkazish vazifani
hal ctishda, qoniqarsiz rivojlanish yõnalishiga olib kelibgina
qolmasdan, shuğullanuvchilar organizmiga salbiy ta’sir
kõrsatadi.
Puxtalik va yuksaltirisli tamuyili
Õquvchi mashqni qayta bajarishida, yaxshi natija kõr- satish
qobiliyatini mustahkam õzlashtirib olingan ntashqlar deb
tushunmoq zarur. Oddiy va murakkab mashqlarni bajarishda shunga
crishmoq kerak. Masalan. oldinga engashishni bajarganda har
safar chuqurroq engashish /amir, bu vaqtda kõkiakni tizzaga
tckkizisliga intilib, ham miqdoriy. ham sifatiy tomonlarga
c’libor berish kerak: oyoqlarni tizzadan buk- masdan. qomatni
tõğri saqlash. Mustahkam õzlashtirib olingan balandga sakrashni
bajarishda. balandroqqa sakrashga intilish zarur.
Jismoniy mashqlarni mustahkamroq õzlashtirib olish ucluin
mashqlar niiqdorini yctarli darajada qaytarishni ta’min- lash
zarur.
Puxtalik va yuksaltirish prinsipini amalga oshirish. shuğullanuvchilarga nisbatan talabni oshirishni ham kõzda tutadi.
Talabchanlikni oshirish ular oldiga yangidan yangi vazifalarni
qõyish bilan amalga oshiriladi. Bu. ayniqsa. yaxshi õzlashtiruvchi õquvchilar uchun taailuqlidir. Ammo bu darajadagi
shuğullanuvchilar uchun ham katta sondagi mashqlarni qayta
bajarish majburiydir. Aks holda õrganiladigan materialni
mustahkamlash mumkin emas.
Amaliyotda talabchanlikni oshirishning ikkita usulidan foydalaniladi: tõğri chiziqli va poğonasimon. Birinchisi. har bir
mashğulotda yangi vazifalarning qõyilishini kõzda tutadi. Bundan
õrgatishning boshlanğich davrida yoki kasallik va boshqa
sabablardan sõng foydalaniladi. Bir qancha muddat davomida
talabni oshiruvchi poğonasimon usuldan foydalaniladi. lining
mohiyati shuğullanuvchilarga bir necha mashgulotlar davomida
aniq talablar qo yilishidan iborat.
Yangi vazifalar, shuğullanuvchilarda avvalgi qõviladigan
vazifalar bõyicha kõnikma hosil bõlgandagina qõyiladi.
O’qitish metodlari

REJA
1. Ta'lim usullari va usullarini aniqlash jismoniy mashqlar.

2. Jismoniy mashqlarni o'qitish usullariga qo'yiladigan talablar.
3. Jismoniy mashqlarni o'qitish uslubining tavsifi:
3.1. Jismoniy mashqlarni o'qitishning og'zaki usullari.
3.2. Jismoniy tarbiya darslarida vizual idrok etish usuli mashq.
3.3. Jismoniy mashqlarni o'qitishning amaliy usullari.