Ўзбекистоннинг энг янги тарихи Маъруза дарслари

Qoraqalpog‘iston respublikasining iqtisodiyva ijtimoiy taraqqiyoti
O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda ko‘p millatli Qoraqalpog‘iston xalqlarining, ana shu mo‘tabar yurt kishilarining ham munosib hissasi bor.
Shu bois O‘zbekiston hukumati bu masalada Qoraqalpog‘iston Respublikasini har tomonlama qo‘llab-quvvatlamoqda. 1996-yilda ushbu maqsadlar uchun 10 milliard so‘m ajratildi. Bu Qoraqalpog‘iston milliy daromadining 55 foizini tashkil qiladi. Bundan tashqari, Qoraqalpog‘istonga berilayotgan moliyaviy yordam miqdori 1994-yilga nisbatan 18-barobar ko‘paydi.
O‘zbekiston hukumatining amaliy yordami hamda qoraqalpoq xalqining fidoiy mehnati tufayli keyingi yillarda Qoraqalpog‘istonda aholi turmush sharoitini yaxshilash, tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish borasida qator ijobiy natijalarga erishildi. Eng avvalo, elda tinchlik va barqarorlik mustahkamlandi. Hamjihatlik bilan yurt istiqboli yo‘lida mehnat qilishga sharoit yaratildi.
O‘lkada mulkchilikning yangi shakllari paydo bo‘la boshladi. Ishlab chiqarish va xizmat sohasida nodavlat sektorning hissasi oshib bordi. Ayni paytda sanoat, qishloq xo‘jaligi va savdoda bu ko‘rsatkich 80—90 foizni tashkil etmoqda. Qoraqalpog‘iston iqtisodiyotining boshqa yo‘nalishlarida ham islohotlar izchil amalga oshirila boshlandi.
Qoraqalpog‘istonda 1996-yilda 51 ta mayda ulgurji tizim, shu jumladan 2 ta savdo uyi, 13 ta mayda ulgurji savdo do‘konlari va omborlar, 17 ta ko‘tara savdo bozor hamda O‘zbekiston tovar xomashyo birjasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi 19 ta supermarket do‘konlari faoliyat ko‘rsatdi. 1997-yilning birinchi yanvarigacha bo‘lgan ma’lumotlarga qaraganda xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning umumiy hajmi 330 million so‘mni tashkil etdi. Uning 20 foizi o‘lka ijtimoiy taraqqiyotiga ajratildi. 50 foizi esa bilan birga Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat mulkini xususiylashtirish qo‘mitasi xususiylashtirilgan korxonalar va tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 13,8 million so‘m kredit ajratdi. 2002-yilda 9 ta korxona davlat tasarrufidan chiqarildi.
Bozor fondining faoliyati sezilarli ravishda faollashdi. 1996-yilda fond birjalari filiallarida 191,6 million so‘mlik aksiyalar sotildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat korxonalarini aksionerlik jamiyatlariga aylantirish, qimmatbaho qog‘ozlar bozorini rivojlantirishga oid farmonlarini bajarish amalda o‘z samaralarini bera boshladi.
1997-yil 1-yanvar holatiga qaraganda respublikada soliq idoralari tomonidan 318 ta aksionerlik jamiyatlari ro‘yxatga olindi. 1996-yil yakuniga ko‘ra ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 11 milliard so‘mlikni tashkil etdi. Bu 1995-yilga nisbatan 2,2 marta ko‘pdir.
Jami sanoat ishlab chiqarish hajmida nodavlat korxonalarining ulushi 90 foizga o‘sdi. 144 ta sanoat korxonalari va birlashmalaridan 113 tasi mulkchilikning turli shakllariga o‘tib ishlay boshladi.
To‘rtko‘l tumanida 2000-yil 6-martdan e’tiboran Rossiyaning Savvinovo yigiruv fabrikasi bilan hamkorlikda yiliga 2750 tonna ip-kalava ishlab chiqaradigan qo‘shma korxonani qurib tugallashga kirishildi. Kichik va xususiy korxonalar, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar rivojlandi. Mikrofirmalar soni 1999-yildagi 3755 tadan 2000-yilga kelib 5565 taga yoki 1,5 martaga, fermer xo‘jaliklari soni esa 1823 tadan 2353 taga yoki 1,6 martaga ko‘paydi. Birgina 2002-yilning o‘zida respublikaning 12 ta tumanida 21 ta qishloq xo‘jalik korxonalari negizida yangidan 901 fermer xo‘jaliklari tuzildi va faoliyat ko‘rsatib turgan 79 ta fermer xo‘jaliklariga qo‘shimcha yer maydonlari ajratilib, jami 980 ta fermer xo‘jaliklari tuzildi. Ular bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlashga moslasha boshladilar. Mehnat unumdorligi va mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘sa boshladi. Respublikada 1996-yilda amaldagi narxlarda 10754,4 so‘mlik sanoat mahsuloti ishlab chiqarildi. Bu solishtirma narxlarda olganda 1995-yildagiga nisbatan 101,5 foizni tashkil etadi. 2000-yilga kelib yalpi mahsulot yetishtirishda kichik va o‘rta biznes hajmining ulushi 27 foizni tashkil etdi. Bu 1999-yilgi ko‘rsatkichdan 3 foizga ko‘p demakdir. Kichik va o‘rta tadbirkorlik subyektlariga tijorat banklari va byudjetdan tashqari jamg‘armalar tomonidan 2000-yilda 2,9 milliard so‘m miqdorida kreditlar berildi. Natijada harakatsiz turgan korxonalar sonini 771 taga kamaytirish imkoniyati tug‘ildi.
1991—2003-yillarda natura ko‘rinishida mahsulot ishlab chiqarish ham ko‘paydi, xususan past voltli apparaturalar, yo‘l qurilishi mashinalari ehtiyot qismlari, yengil sanoat texnologik uskunalari va ularning ehtiyot qismlari, mebellar va boshqalar ana shular jumlasidandir.
Paxtadan ip ishlab chiqarish, ip gazlamalari, tayyor trikotaj buyumlar, iste’mol mahsulotlaridan un, makaron, mineral suvlar ishlab chiqarish ko‘paydi.
2003-yilda yig‘ma temir-beton konstruksiyalari va detallari, toshdan bezakli materiallar tayyorlash, qandolatchilik mahsulotlari, o‘simlik yog‘i, uzum vinosi, salqin ichimliklar va osh tuzi ishlab chiqarish o‘sdi.
Bir qator yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. Jumladan, 1995-yilda Xo‘jayli shahrida shisha idishlar zavodi qurilib foydalanishga topshirildi. Natijada respublikaga chetdan shisha idishlarni tashib keltirish sezilarli darajada kamaydi.
Respublikaning Ustyurt-Orolbo‘yi mintaqasi yirik neftgaz hududlarining (Kaspiybo‘yi, To‘qay va Amudaryo tekisligi) qo‘shilgan joyida joylashgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida eng katta neftgaz maydoni (90 ming kv. km dan ziyod) bo‘lib hisoblanadi.
Mustaqillik yillarida mazkur hududda 7 ta gaz va gaz kondensati koni ochildi. Bu konlarda aniqlangan umumiy gaz zaxirasi 100,1 milliard metr kub, gaz kondensati zaxirasi 2523,1 ming tonnani tashkil etadi.
1995-yilda Qo‘ng‘irotdagi 37,4 milliard metr kub gaz va 739 ming tonna gaz kondensati zaxirasiga ega bo‘lgan «Urga» koni foydalanishga topshirildi. 2003-yilga kelib mazkur kondan bir kunda 3,2 million metr kub gaz, 24 tonna gaz kondensati qazib olinmoqda. 2002-yilning noyabr oyidan boshlab «Sharq Berdaq» koni foydalanishga topshirildi. Mazkur kon bir kunda 3,0 million metr kub gaz va 16 tonna gaz kondensatini qazib olish quvvatiga ega.
2002-yili Ustyurt-Orolbo‘yi hududida joylashgan konlardan 1,2 milliard metr kubdan ortiq gaz va 10,4 ming tonna gaz kondensati qazib olindi.
Mustaqillik yillarida respublikada aholi punktlarini gazlashtirish bo‘yicha bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. 2000-2003-yillar mobaynida 98 aholi punktlariga tabiiy gaz yetkazib berildi.
1993-yilda respublikada 59 foiz aholi gaz, 52 foiz aholi toza ichimlik suvi bilan ta’minlangan bo‘lsa, 2003-yilga kelib esa aholini gaz bilan ta’minlash 91,7 foizni, toza ichimlik suvi bilan ta’minlash esa 66,2 foizni tashkil etdi.
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi xalq xo‘jaligining qurilish sohasida ham muayyan ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, aholining infratuzilma inshootlari bo‘yicha keyingi 12 yil ichida 97 ta qishloq shifokorlik shahobchalari, 90 o‘rinli shifoxona, 11900 o‘quvchiga mo‘ljallangan maktab binolari, 7,5 ming kv. m turar joy, 2 ming km gaz tarmoqlari, 1,4 ming km suv tarmoqlari foydalanishga topshirildi. Natijada respublikada 390 ta qishloq aholi punktlari toza ichimlik suvi bilan, yuzga yaqin aholi punktlari esa tabiiy gaz bilan ta’minlandi.
«Qoraqalpoqqurilish» aksionerlik jamiyatida Italiya firmalarining yuqori sifatli jihozlari bilan jihozlangan, yiliga 60 ming kvadrat metr marmar bloklari va plitalari ishlab chiqaradigan yangi marmar sexi ochildi. «Nukusun» zavodida esa spirt ishlab chiqaradigan yangi sex qurildi.
Yengil sanoat ishlab chiqarishining bazasi kengaya bordi. 1993-yilda Nukus shahrida «Kateks» to‘qimachilik majmuasi, 1995-yilda Ellikqal’a tumanida ham «Elteks» nomli xuddi shunday to‘qimachilik majmuasi foydalanishga topshirildi.
Moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Nukus va Qo‘ng‘irot un kombinatlari, To‘rtko‘lda 3 million shartli banka konserva mahsulotlari ishlab chiqaradigan zavod, Ellikqal’a tumanida esa shunday quvvatga ega bo‘lgan konserva sexi foydalanishga topshirildi.
1991—2003-yillar mobaynida respublikada arxitektura qurilishi sohasida katta yutuqlarga erishildi. Bu yillar mobaynida San’at va Berdaq nomidagi muzeylar, Mirzo Ulug‘bek, Ajiniyoz, «Markaziy bank», «Xalq», «Paxta», «Tadbirkor», «Asaka» banklari, Xo‘jalik sudi, Nukus aeroporti binolari, respublika markaziy shifoxonasining binolari qayta ta’mirlandi va bunyod etildi. 80 kilometrli Qo‘ng‘irot—Beynov avtomobil yo‘li, Nukus—Xo‘jayli yo‘nalishida temir-beton ko‘prigi qurilib foydalanishga topshirildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida 144 ta sanoat korxonasidan 113 tasi mulkchilikning turli shakllariga o‘tib ishlay boshladi. Nodavlat shakliga o‘tib ishlayotgan korxonalarning rivojlanish darajasi nisbatan yuqori bo‘ldi. Shuningdek, bu korxonalarning iqtisodiy samaradorligi, foyda olish borasida ham sezilarli yutuqqa erishdi. Bu borada xususiy korxonalar, ayniqsa, peshqadamlik qila boshladi.
Nukus aeroportining bahosi 151,8 million so‘m bo‘lgan yangi binosi qurilib, foydalanishga topshirildi. 2002-yili rasmiy delegatsiya zalida va Nukus shahar aviakassa agentligining binosiga jahon andozalariga javob beradigan darajada ta’mirlash ishlari olib borildi va zamonaviy texnik asbob-uskunalar bilan jihozlandi. 2002-yilda Nukus aerovokzal majmuasi ta’mirdan chiqarildi va soatiga 200 nafar mijozga xizmat ko‘rsatish quvvatiga ega bo‘ldi
Yangidan «Uchquduq—Miskin—Qorao‘zak» temir yo‘l liniyalari ishga tushirilib, qo‘shni Turkmaniston Respublikasi hududidan o‘tmaydigan bo‘ldi. Miskin, To‘rtkul va Ellikqal’a temir yo‘l vokzallari qurib foydalanishga topshirildi. «Qo‘ng‘irot—Nukus—Chimboy», «Nukus—To‘rtkul» va «To‘rtkul—Uchquduq» yo‘nalishlari tashkil etildi. «Uchquduq—Miskin—Nukus», «Toshkent—Nukus—Qo‘ng‘irot—Toshkent», «Andijon—Nukus—Saratov» va boshqa shaharlararo yo‘nalishlar tashkil etildi.
Hozirgi vaqtda «O‘ztelekom» aksionerlik kompaniyasining «Qoraqalpoqtelekom» filialida 132,9 ming telefon nuqtasi, ya’ni 202 avtomat telefon stansiyasi aholiga xizmat ko‘rsatmoqda.
1999-yildan boshlab Yaponiya fondining OECF krediti bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasining 9 ta shahar tumanlarida (Nukus, Taxiatosh shaharlari va To‘rtkul, Beruniy, Ellikqal’a, Xo‘jayli, Kegayli, Nukus tumanlari) qayta qurish va rivojlantirish loyihasi bo‘yicha yangidan 306 kilometr shisha tolali kabelli 78,5 ming raqamlik ATS va 6720,0 ming portga ega raqamli shaharlararo telefon stansiyalari ishga tushirildi. Mazkur ATSlar orqali abonentlar jahondagi 180 davlatiga sanoqli soniyalarda bog‘lanishi va sifatli so‘zlashish imkoniyatiga ega. Mazkur dasturning ikkinchi bosqichi bo‘yicha Chimboy, Qorako‘zak, Taxtako‘pir, Amudaryo, Qanliko‘l, Bo‘zatov tumanlarida amaliy ishlar olib borilmoqda.
Qoraqalpog‘istonda mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi qishloqda istiqomat qiladi. Mustaqillik yillarida boshqa sohalar qatorida agrar sektorda ham iqtisodiy qayta qurish, bozor munosabatlariga o‘tish ro‘y berdi. Qishloq xo‘jaligi ilgarigidek, o‘lka iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘i bo‘lib qoldi. 1997-yil 1-yanvar holatiga respublikada 263 ta qishloq xo‘jalik korxonasi faoliyat ko‘rsatdi. Nodavlat sektorining jami ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushi 98,3 foizni tashkil etdi. Ayrim qishloq xo‘jalik mahsulotlari, jumladan, paxta yetishtirishda nodavlat korxonalarining hissasi 97,9 foizni, donchilikda 98,1 foizni, kartoshkachilikda 99,7 foizni, sabzavotchilikda 98,8 foizni, polizchilikda 100 foizni, go‘sht yetishtirishda 98,9 foizni, sut va tuxum ishlab chiqa
Mustaqillik yillarida respublikada pilla, g‘alla, paxta, sholi va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishga alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, 2003-yilda o‘lkada 568 tonna pilla, 9 ming 746 tonna g‘alla yetishtirildi. Dehqonchilikda ekin maydonlarining tarkibi o‘zgardi. Mazkur yilda rejadagi 8,0 ming gektar o‘rniga 91,5 ming gektar paxta, 55,0 ming gektar o‘rniga 61,0 ming gektar yerga sholi ekildi.
Respublika oziq-ovqat majmuasida shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarning hissasi tobora ko‘payib bormoqda. Qoraqalpog‘istonda dehqon fermer xo‘jaliklarini tashkil etish bo‘yicha yetarli tajriba to‘plandi. Masalan, Ellikqal’a tumanida dehqonlarga yer, ishlab chiqarish vositalari va yetishtirilgan mahsulotlarga egalik qilish imkonini berish maqsadida mavjud 14 ta jamoa xo‘jaliklari dehqon-fermer xo‘jaliklari uyushmasiga aylantirildi. Dehqonlarga meros qilib qoldirish huquqi bilan yerlar uzoq muddatga ijaraga berildi. Ana shu tajribani ma’qullab, O‘zbekiston hukumati yerni uzoq muddatga ijaraga berish bo‘yicha maxsus qaror qabul qildi.
1991-2003-yillarda investitsiya faoliyatida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Kapital qurilishda korxonalarning mablag‘lari hisobidagi qurilishlar hajmi ko‘payib, byudjet mablag‘ining hissasi kamaydi.
O‘tgan yillar mobaynida respublikada xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qo‘shma korxonalar tuzish borasida muayyan ijobiy ishlar amalga oshi-rildi. 2003-yilga kelib respublika bo‘yicha 43 ta qo‘shma korxona ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lib, shundan ishlab chiqarish sohasida 32 ta, savdo sohasida 2 ta, xizmat ko‘rsatish sohasida 4 ta, qishloq ho‘jalik sohasida 4 ta, transport sohasida 1 ta korxona faoliyat ko‘rsatmoqda.
Respublikada 2003-yil 1-yanvar holati bo‘yicha chet el kredit liniyalari orqali 6,5 million AQSH dollari miqdorida investitsiyalar, shu jumladan 5,6 million AQSH dollari miqdorida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb etildi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 2003-yilda 2,2 milliard so‘mni tashkil etdi.
Granit plitalari, tikuv, konditer va qurilish mahsulotlari kabi 8 turdagi yangi mahsulotlarni eksport qilish yo‘lga qo‘yilib, ularning umumiy soni 23 taga yetdi.
Eksport qilingan tovarlar hajmi 122,9 million dollarga teng bo‘ldi. Uning tashqi savdo oborotidagi ulushi 53,8 foizni tashkil etdi. G‘arb mamlakatlariga eksport qilingan xomashyo 113,6 million AQSH dollarini, MDH mamlakatlariga jo‘natilganlari esa 9,3 million AQSH dollarini tashkil etdi.
Uzoq G‘arbga asosan paxta tolasi, toladan olingan mahsulotlar, qayta ishlangan neft mahsulotlari sotildi. Paxta tolasi jami eksport mahsulotlarining 95 foizini tashkil etdi.
2002-yilda respublikada ishlab chiqarilgan 26,1 million AQSH dollari miqdoridagi tovarlar eksport qilindi.
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasida o‘zini o‘zi boshqarish nodavlat va notijorat tashkilotlar faoliyatiga ham katta e’tibor qaratildi. 2000-yilga qadar bo‘lgan davrda respublikada 140 ta nodavlat va notijorat tashkilotlar mavjud edi. Aytish joizki, «Perzent» («Farzand»), «Qishki gullar», «Xalq hunarmandlarining ijodiy ustaxonasi», «Progress», «Orolning oltin merosi» va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari to‘plagan tajribalar diqqatga loyiqdir. Mustaqillik yillarida o‘lkada aholini ijtimoiy muhofaza qilish, ularni ish bilan ta’minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda fuqarolarning huquqlarini muhofaza qilish kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi.
Istiqlol yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasida sog‘liqni saqlash tizimida ham muayyan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Bu borada eng avvalo aholi sog‘lig‘ini muhofaza qilish va mustahkamlash uchun tegishli moddiy texnik baza yaratish hamda malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor qaratildi. Bugungi kunda o‘lkada bu sohada 1432 ta malakali shifokor, 3640 ta o‘rta tibbiyot xodimlari aholi sog‘ligi yo‘lida faoliyat ko‘rsatishmoqda. O‘tgan yillar mobaynida respublika shifoxonalari va poliklinikalarini zamonaviy tibbiy-apparaturalar bilan ta’minlash bo‘yicha alohida yutuqlarga erishildi. 1999-yili Yaponiya granti bo‘yicha respublikaga bir nechta xorijiy tibbiyot asbob-uskunalari keltirib o‘rnatildi.
Respublika tibbiyoti erishgan natijalardan eng muhimi — onalar o‘limi soni kamaydi. O‘lkada «Homilador ayollarni va bolalar salomatligini mustahkamlash bo‘yicha milliy Dastur» hamda «Yosh avlodni sog‘lomlashtirish kompleks Dasturi» ishlab chiqilgan bo‘lib, mazkur Dasturlar bo‘yicha mamlakatda ayollar va bolalar salomatligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada 2001-yilda Respublika shoshilinch tibbiyot tez yordam markazi hamda Respublika akusherlik va genekologiya ilmiy tadqiqot institutining Nukus filiali tashkil etilib, aholiga tez tibbiy yordam ko‘rsatish hamda xotin-qizlarning sog‘lig‘ini saqlash, kasalliklarning oldini olish, bemorlarni sog‘lomlashtirish borasida ham ijobiy natijalarga erishildi.