Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

BILIMLENDIRIW SAPASIN TÁMIYNLEW HAQQINDA MÁMLEKET KEPILLIKLERI.
Jámiyet tárepinen belgilengen tárbiyanıń maqseti hám wazıypaları, jas áwladtı turmısqa hám miynetke tayarlaw mashqalaları arnawlı oqıw- tárbiya mákemelerin dúziwdi talap etedi. Jámiyettegi social- ekonomikalıq qatnasıqlar, óndiristiń rawajlanıwı hár túrli oqıw- tárbiya orınlarınıń payda bolıwına hám olardıń tarmaqlarınıń tez pát penen kóbeyip barıwına sebep boladı. Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam 2020– jıldıń 23-sentyabrde jańa baspadan qabıl etildi. Bul Nızamnıń ulıwma mazmunı 11 bap, 75 statyadan ibarat.
Birinshi bap «Ulıwma qaǵıydalar» dep atalıp ol óz ishine bes statyanı qamtıydı. Onıń 1-5-statyalarında usı Nızamnıń qabıl etiliwindegi maqset, túsinikler, tiykarǵi principleri, bilim alıw huqıqı haqqındaǵı óz kórinislerin tabadı.
Ekinshi bap «Bilimlendiriw sisteması, túrleri hám forması» dep ataladı. Bul bapta bilimlendiriw sisteması, oqıtıw túrleri, oqıtıw formaları, mámleketlik bilimlendiriw standartları, oqıw reje hám oqıw baǵdarlamaları haqqında tártipleri belgilep kórsetilgen.
Úshinshi bap «Bilimlendiriw sistemasın basqarıw» dep ataladı. Bul bapta bilimlendiriwdi basqarıwda Ministrler Kabinetiniń wákillikleri, Ózbekstan Respublikasın Ministrler Kabinetiniń janındaǵı Bilim sapasın qadaǵalaw mámleketlik inspekciyanıń wákillikleri, Ministrler Kabineti janındaǵı Prezident, dóretiwshilik hám qánigelestirilgen mekteplerdi rawajlandırıw wákillikleri, basqada mákemeleri yaǵnıy, Mektepge shekemgi bilimlendiriw ministrligi, Xalıq bilimlendiriw ministligi hám Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrlikleri bilimlendiriw tarawındaǵı wákillikli organları bolıp esaplanadı.
Tórtinshi bap «Bilimlendiriw iskerligin shólkemlestiriw hám onıń qadaǵalawın ámelge asırıw» dep atalıp, bunda bilimlendiriw mákemeleriniń huqıqıy mártebesi, bul mákemelerdi shólkemlestiriw, qayta dúziw, mámleketlik emes bilimlendiriw mákemelerin shólkemlestiriw tártibi, bilimlendiriw mákemeleriniń ustavı, oqıtıw tili, mámleketlik tálim standartları hám talapları, bilimlendiriw procesine oqıw rejeleri hám oqıw baǵdarlamaların engiziw, bilimlendiriw tarawındaǵı eksperimental hám innovaciyalıq iskerlik, ashıqlıq hám anıqlıq, oqıwǵa qabıl etiw, oqıwǵa maqsetli qabıl etiw, bilimlendiriw mákemeleriniń reytingi, monitoring jumısları, bul tarawdaǵı mámleketlik qadaǵalawı haqqındaǵı máselelerdi óz ishine aladı.
Besinshi bap «Bilimlendiriw mákemeleri pedagog xızmetkerleriniń huqıqıy mártebesi» dep atalıp, pedagogikalıq iskerlik penen shuǵıllanıw huqıqı, pedagog xızmetkerlerdiń mártebesi hám olar iskerliginiń kepillikleri, pedagog xızmetkerlerdiń májbúriyatlarınıń tártibi óz kórinisin tapqan.
Altınshı bap, «Bilim alıwshılardıń, olardıń ata- anasınıń hámde basqa nızamlı wákilleriniń huqıq hám májbúriyatları» dep atalıp, bilim alıwshılardıń huqıqları, májbúriyatları, oqıwshılarǵa qoyılatuǵın talapları, er jetpegen bilim alıwshılardıń ata- anasınıń hámde basqa nızamlı wákilleriniń huqıq hám májbúriyatlarınıń tártibi belgilep kórsetilgen.
Jetinshi bap, «Tálim- tárbiya procesi qatnasıwshıların sociallıq qorǵaw» dep atalıp, bilim alıwshılardı sociallıq qorǵaw, bilimlendiriw mákemeleriniń xızmetkerlerin sociallıq qorǵaw, jetim balalardı hám ata- anasınıń yáki basqa nızamlı wákilleriniń qaramaǵınan ayrılǵan balalardı oqıtıw hám olardıń tolıq támiynatı, fizikalıq, aqılıy, ruwhıy kemshilikleri bolǵan balalardı oqıtıw hámde tárbiyalaw, sociallıq reabilitaciyaǵa mútáj bolǵan balalardı oqıtıw hám tárbiyalaw belgilengen.
Segizinshi bap, «Mámleketlik emes bilimlendiriw mákemeleriniń iskerligin licenziyalaw, bilimlendiriw mákemelerin attestaciyadan hám mámleketlik akkreditaciyadan ótkeriw. Shet mámleketlerden alınǵan bilim haqqındaǵı hújjetin tán alıw, bilim tarawındaǵı hújjetlerge apostil qoyıw» dep atalıp, mámleketlik emes bilimlendiriw mákemeleriniń iskerligin licenziyalaw, attestaciya hám akkreditaciyadan ótkeriw, bilimlendiriw mákemeleriniń iskerligin ishki hám sirtqı bahalawdan ótkeriw, shet mámlekette alınǵan bilim haqqındaǵı hújjetti tán alıw, bilimlendiriw tarawındaǵı rásmiy hújjetlerge apostil qoyıw tártiplerin óz ishine alǵan.
Toǵızınshı bap, «Bilimlendiriwdi qarjılandırıw hám mámleket tárepinen qollap-quwatlaw» dep atalıp, bul bapta bilimlendiriw mákemelerin qarjılandırıw, bilimlendiriwdi rawajlandırıwshı fondları bul tarawdaǵı mámleketlik jeke sheriklik, investiciyalardı qamtıw hám bilimlendiriw mákemeleriniń mal- múlki haqqındaǵı tártipleri belgilengen.
Onınshı bap, «Bilimlendiriw tarawındaǵı xalıqaralıq baylanıslar» dep atalıp, bunda bilimlendiriw mákemeleriniń xalıqaralıq baylanıslar, shet elde bilim alıw máselelerdi óz ishine alǵan.
On birinshi bap, «Juwmaqlawshı qaǵıydalar» sońǵı bapta konfliktlerdi sheshiw, bilimlendiriw haqqındaǵı nızam hújjetlerin buzǵanlıq ushın juwapkerlik, bilimlendiriw haqqındaǵı qabıl etiletuǵın normativ- hújjetlerdi usı nızamǵa muwapıqlastırıw kerekligi belgilengen. Sonday- aq, bul nızamnıń mazmun- mánisin túsindiriw ilajların ámelge asırıw zárúrligi atap ótilgen.
Ilim hám islep shıǵarıwdıń integraciyası hámde óz- ara sherikligi máselesin izertlew shet el alımları tárepinen úyrenilip kelinbekte. Biraq olar izertlewleri menen tanısıw usı máselege túrli jantasıw hám kóz- qaraslar bar ekenligin kórsetedi. Máteriallıq ónimnen parıqlı ráwishte joqarı bilimniń nátiyjeligin asırıw procesi hám onıń sapasın anıqlaw júda kóp ózine tán ózgesheliklerge iye.
Oqıtıw iskerligi ónimlerin tayarlaw hám onıń sapasın asırıw máselelerin izertlegen shet ellik alımlar tiykarınan temaǵa sociallıq hám pedagogikalıq kóz-qarastan jantasadı. Innovaciyalıq korporativlik, sheriklik hám onıń oqıtıw sapası hámde miynet bazarı talabına maslasıwshań kadr tayarlawdaǵı róli hám onıń nátiyjeligin asırıwda ekonomikalıq- huqıqıy mexanizmlerinen paydalanıw máseleleri úyrenilmegen.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kábinetiniń 2017-jıl 18-iyuldegi «Ózbekstan Respublikası Ministrler Kábineti janında Bilimlendiriw sapasın qadaǵalaw mámleketlik inspekciyasın dúziw haqqında»ǵı 515-sanlı qararı qabıl etildi.
Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamı hámde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Joqarı bilimlendiriw sistemasın jánede rawajlandırıw is- ilajları haqqında»ǵı 2017-jılı 20-apreldegi PQ-2909-sanlı qararı talapları tiykarında bilimlendiriw sapasın sociallıq- ekonomikalıq tarawlarda alıp barılıp atırǵan reformalar talaplarına muwapıq joqarı dárejege kóteriw, sonday-aq úzliksiz tálim sistemasında bilimlendiriw sapasın qadaǵalawdı janede jetilistiriw, kadrlar tayarlaw sapası hám oqıw processi nátiyjeliliginiń halıs bahalawdı qadaǵalaw tarawında mámleket siyasatın ámelge asırıw maqsetinde qarar qabıl etildi.
Qararǵa muwapıq tómendegiler Mámleketlik inspekciyasınıń tiykarǵı wazıypaları etip belgilendi:
- bilimlendiriw sistemasında oqıw- tárbiya processleri, professor- oqıtıwshılar quramı, kadrlar tayarlaw hám olardıń qánigeligin asırıw sapasın qadaǵalaw, pedagog kadrlarǵa qánige dárejelerin beriw boyınsha mámleketlik siyasatın ámelge asırıw;
- mákeme boysınıwshılıǵı hám shólkemlestiriwshilik huquqıy formalarına qaramastan mámleketlik bilimlendiriw mákemeleri hám mámleketlik emes bilimlendiriw mákemelerin attestaciya hám mámleketlik akkredaciyadan ótkeriw;
- oqıwshılar, talabalar hám tıńlawshılardıń bilimleriniń Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik bilimlendiriw standartları, mámleket talapları hám qánige talaplarına muwapıqlıǵın analiz etiw, bilimlendiriw mákemeleriniń reytingin anıqlaw;
- Mámleketlik emes bilimlendiriw mákemelerine licenziyalar beriw;
- shet el mámleketlerinde berilgen bilimlendiriw haqqındaǵı hújjetlerin tán alıwdı shólkemlestiriw;
- respublika aymaǵında shet el bilimlendiriw mákemeleriniń tálim iskerligin júritiw huquqına ruxsatnamalar beriw ushın berilgen hújjetlerdi ekspertizadan ótkeriw;
- bilimlendiriw hám ilim tarawı shólkemleri tárepinen rásmiy hújjetlerine apostıl qoyıw;
- Ózbekstan Respublikası bilimlendiriw mákemeleri reytingin dúziw hám rásmiy járiyalaw;
- oqıwshılardıń bilim dárejesin bahalaw boyınsha xalıqara baǵdarlamalar hám izertlewlerde Ózbekstan Respublikasınıń qatnasıwın támiynlew;
- dúnyanıń jetekshi reyting shólkemleri menen baylanıs ornatıw hám milliy joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń usı reytinglerge kiritiwge hár tárepleme kómeklesiw;
Mámleketlik inspekciyası bilimlendiriw sistemasında oqıw- tárbiya processleri, professor- oqıtıwshılar quramı, kadrlar tayarlaw hám olardıń qayta tayarlaw sapasın qadaǵalaw boyınsha mámleket siyasatın ámelge asırıw tarawında tómendegi funkciyalardı orınlaydı:
- oqıwshılar, talabalar hám tıńlawshılardıń bilimleriniń Ózbekstan Respublikası mámleketlik bilimlendiriw standartları, mámleket talapları hám qánige talaplarına muwapıqlıǵın sistemalı rawishte analiz etiw;
- pedagog kadrlarǵa lawazım hám qánige dárejelerin beriw ushın normativ-huquqıy hújjetlerdiń joybarların islep shıǵıw;
- bilimlendiriw tarawındaǵı basqarıw organları hámde jergilikli atqarıwshı hákimiyat organlarınıń pedagog kadrlarǵa tán rawishte lawazım hám qánige dárejelerin beriwdi shólkemlestiriw hám ótkeriw barısındaǵı iskerligin muwapıqlastırıw hám qadaǵalaw;
- pedagog kadrlarǵa lawazım hám qánige dárejelerin beriw haqqında maǵlıwmatlar bazasın qáliplestiriw;
- pedagog kadrlarǵa lawazım hám qánige dárejelerin beriwdi shólkemlestiriw;
Mámleketlik inspekciyası bilimlendiriw mákemelerinde yaǵnıy mektepke shekemgi, ulıwma orta, orta arnawlı bilimlendiriw mákemelerinde, joqarı oqıw orınlarında tálimnıń sapasın qadaǵalaw, olardı attestaciya hám akkreditaciyadan ótkeretuǵın arnawlı wákillikli mámleketlik organ esaplanadı.
Bilimlendiriw nátiyjesi bolǵan ónim yaǵnıy jas kadrlar tutınıwshısı tálim xızmetlerinen paydalanıwshılar bazarı esaplanǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar ekenligi belgili. Dúnya hám mamleketimizdiń tálim xızmetleri bazarınıń jaǵdayı analizinde tek ǵana tálim sapası emes, al bilimlendiriw iskerligin shólkemlestiriw, tutınıwshı talapların esapqa alıw hám olardı bahalawǵa tiyisli jantasıwlar, hár túrli kóz- qaraslar hámde derekler bar ekenligin kóriwimiz múmkin. Jámiyet turmısıniń rawajlanıw dárejesi tezlesiwi bolsa tálim xızmetleri ónimge bolǵan talap hám usınısta saykes emeslikler kelip shıǵiwına sebep bolmaqta.
Mamleketimizde tálim sapası hám bazar talapları ortasında júzege kelip atırǵan sáykes emeslikler sebebin tómendegilerde kóriwimiz múmkin:

• 
  tálim xızmetlerin shólkemlestiriwde bazar talaplarınan artta qalıwı;
  
• 
  tálim xızmetleri túrlerin tutınıwshi menen óz- ara bayalanıspaǵanlıǵı;
  
• 
  bilimlendiriw mákemeleri hám tutınıwshılar ortasındaǵı korporativlik-sheriklik máselelerine jeterli itibar berilmewi;
  
• 
  bilimlendiriw mákemeleriniń óz-ara innovaciyalıq korporativlik- sherikligi nátiyjeligi pásligi hám esabatlar ushın shólkemlestiriliwi.
  

Bizlerdiń pikirimizshe, bilimlendiriw sapasına baha beriwde oǵan tásir etetuǵın faktorlardı bilimlendiriw sistemasında qatnasıwshı subyektler boyınsha toparlap úyreniw zárúr. Bunda tálim sisteması subyektleri boyınsha tálim sapasına tásir etiwshi faktorlardı tómendegishe toparlap alıw maqsetke muwapıq:

• 
  bilimlendiriw siyasatın islep shıǵıwshı organǵa baylanıslı faktorlar;
  
• 
  bilimlendiriw mákemelerine baylanıslı faktorlar;
  
• 
  tálim alıwshıǵa baylanıslı faktorlar;
  
• 
  tutınıwshılarǵa baylanıslı faktorlar;
  
• 
  tálim mákemesi hám tutınıwshılardıń innovaciyalıq, korporativlik sherikligine baylanısli faktorlar.
  

Atap ótilgen hár bir toparda tálim sapasına tuwrıdan- tuwrı tásir etetuǵın faktorlar bar bolıp, olar tálim sapasınıń unamlı yamasa unamsız tárepke ózgeriwine tásir etedi. Sonıń ushın hár bir topar faktordı tálim sapasına tásirin óz aldına úyreniw maqsetke muwapıq. Sol sebepli biz bul qollanba sheńberinde tálim subyektleri ushın ulıwma mápdarlıqtı támiynlew kóz- qarasınan ámelge asırılıwı ahmiyetli esaplanǵan “bilimlendiriw mákemesi hám tutınıwshılar innovaciyalıq korporativlik sheriklikke baylanısli faktorlar” haqqında hám olardı shólkemlik, huqıqıy hám metodologiyalıq tárepten rawajlandırıwǵa tiyisli óz qaraslarımızdı bayan etemiz.
Mamleketimizde socialliq siyasatta áhmiyetli orın tutıwı múnasábeti, mámleket bilimlendiriw siyasatın jaratıwshı hám onıń nátiyjesinen tuwrıdan- tuwrı mápdar esaplanadı. Mámlekettiń joqarı bilimlendiriw nátiyjesinen tuwrıdan- tuwrı mápdarlıǵı pitkeriwshi kadrlardıń mámleket funkciya hám de wazıypaların orınlawshı shaxs jumıs beriwshi ekenliginde belgili boladı.
Tuwrıdan- tuwrı mápdarlıǵı bolsa shaxstıń tálim nátiyjesinde alǵan bilimlerdi jámiyet turmısındaǵı social ekonomikalıq hám siyasıy tarawlarda paydalanıw nátiyjesinde shańaraq, jámiyet tınıshlıǵı, párawanlıǵı hám keleshegi jolında ámelge asırılıp atırǵan xızmetiniń nátiyjesinde sáwlelenedi.
Sol sebeplide mámleketimizde hár jılı byudjet qarjılarınıń 60% i sociallıq tarawǵa baǵdarlanadı. Byudjet qarjiların bilimlendiriw tarawına baǵdarlaw barısında mamleketimizdiń siyasatı dúnya jámiyeti tárepinen atap ótilmekte.
“Inccad xalıqaralıq biznes mektebiniń 2012- jılǵı “Innovaciyalardıń global indeksi” konferenciyasında aytılıwınsha Ózbekstan dúnyanıń 141 mamleketindegi innovaciyalıq rawajlanıw kompleks tárizinde analiz qılınǵan. Analizdiń tiykarǵı quram bólimlerinen biri insan kapitalın rawajlandırıw dárejesi bolıp, usı kórsetkish boyınsha biziń mamleketimiz 35-orındı iyelegen. Tálim sistemasın rawajlandırıw dárejesi boyınsha bolsa Ózbekstan- dúnyanıń 141 mamleketleriniń arasında ekinshi orındı bánt iyelegenligi pikirimizdiń dálili bolıp tabıladı.
Mamleketimizde bilimlendiriw tarawın rawajlandırıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilajlardı qollap- quwatlaw maqsetinde 2015- jılda tálimge sarıplanǵan qarjılar jalpı ishki ónimniń 12%in quraydı. Bunnan tısqarı mamleketimizde tálimdi huqıqıy, shólkemli hám metodologiyalıq bazaları máselelerin rawajlandırıw, tálim sistemasına innovaciyalıq formaların engiziw hámde tálimdi shólkemlestiriwshilik hám sapa táreplerin xalıqaralıq normalardıń talaplarına maslastırıw boyınsha is- ilajlardı ámelge asırılmaqta.
Mámleket tálim xızmetleriniń nátiyjesinen tuwrıdan- tuwrı mápdar tárep sapasında óz wazıypaların ámelge asırıp kelmekte. Biraq tálim sapası hám nátiyjesinen mápdar táreplerdiń basqa qatnasıwshılarınıń tálim sapasın asırıwdı támiynlewdegi qatnası jeterli emes.
Sońǵı jıllarda mámleketimizde bilimlendiriw sistemasına ayırıqsha itibar qaratılmaqta. Bunıń ayqın dáliyli sapasında Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevtıń 2022-jıl 28-yanvardaǵı fevraldaǵı «2022-2026-jıllarǵa mólsherlengen Jańa Ózbekstannıń Rawajlanıw Strategiyası haqqında»ǵı PF-60-sanlı pármanı qabıl etiliwin keltirip ótiwimiz múmkin.