Ózbekstan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKA INSTITUTÍ
Sırtqı bólim fakulteti
Geografiya hám ekonomika tiykarları tálim baǵdarı
“1”kurs studenti Torejanov Asadbektıń

ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Orınladı:. Torejanov Asadbek
Qabılladı: Seitniyazov Q

Tema. Geologiya pa`ni ha`m onin` basqa pa`nler menen baylanislig`i.

1.Geologiya pa`ni xaqqında wlıwma tu`sinik

2. Geologiya pa`nnin` maqseti ha`m uazıypalari

3. Geologiya pa`nnin` rawajlaniw tariiyxi.

Geologiya pani - jer xakkındagı pan bolip, grekshe geo - jer , logos - pan manisin anglatadi. Geologiya tabiiy panler tizimine kiredi xam ol jerdin` duzilishi, payda bolıuı xam rauajlanıui nızamlıqların uyrenedi. «Geologiya» atamasini birinchi bwlib norvegiyalik ilimpaz M.P.Eshol`t 1657 yilda panga kiritgen. Geologiya pani talabalarga geologiya panining rauajlanıui, endogen xam ekzogen protsessler xamda tarixiy geologiya tiykarları xaqqinda bilimler beredi.Pan endogen protsessler xam olardın sodir bwlish nızamlıqların jaratıp beriw: magmatizm, tektonikalıkalıq protsessler, seysmik protsessler . metamorfizm qubılısların uyreniedi.Pan janede ekzogen protsessler xam olardın geologiyalık iskerligi xaqqında talabalarda bilim xam konikpeler kaliplestiredi.Geoxronologik keste, jerdi turli geologiyalık dauirlerde rauajlanıu tarixining tiykargı kasietljer in tushuntirib bjer ish. Joqarıda aytqanday geologiya pani tiykarında jerdi u`yreniude tomendegi panler menen birgelikte u`yrenedi: jerdin materiallık kuramın mineralogiya (minerallar xakkındagı pan) xam kristallografiya (kristallar xakkındagı pan), petrografiya (tau jınısları xakkındagı pan), geokimyo (jer kimyosini urganuvchi pan), paleontologiya (qadimgi organizmlarning toshqotgan qoldiqlari xakkındagı pan), tuproqshunoslik (tuproq xakkındagı pan), paydalı qazilmalar geologiyasi (mineral shiyki zatlardı u`yreniushi pan), gidrogeologiya (jer asti suvlari xakkındagı pan) xam boshqalar uyrenedi. Jer yuzasining formalari, olardın payda bolıuı, rauajlanıuı xam kaliplesiuin geomorfologiya pani uyrenedi. jer giodeziya tekshirsa, onın fizikalık kasietler in gyeofizika, jerdin jası (geoxronologiya) xam qatlamlar orasidagi munosabatlarni stratigrafiya, tektonikalıkalık harakatlarni geotektonikalıka xam strukturalarni strukturaviy geologiya wrenedi. Geologiya (geo... hám... logiya) — Jer qabıqı hám Jerdiń dúzilisi, quramı, háreketleri hám rawajlanıw tariyxı haqqındaǵı pánler kompleksi. G. dıń dáslepki dáwiri uzaq ótken zamannan baslanıp taw jınısları, minerallar, kón haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen baylanıslı. Geologiya terminin birinshi ret Norvegiyalıq alım M. P. Esholt (1657) isletgen. Geologiyaning ulıwma metodı salıstırmalı-tariyxıy metod bolıp, ótken zamandı biliw, zamanagóy rawajlanıwdı úyreniw arqalı boladı (k,.Aktualizm). 18-ásir hám 19 -ásir baslarında Geologiya tábiyattanıwlıqtıń ǵárezsiz tarmaǵına aylandı (shet elde Ol. Smit, A. G. verner, J. Getton, Ch. Layel, M. v. Lomonosov, v. M. Severgin). Házirgi Geologiya bir neshe tarmaqlardan ibarat : stratigrafiya, tektonika, dinamikalıq, teńiz geologiyasi, mineralogiya, petrografiya, litologiya hám geokimyo, paydalı qazilmalar Geologiyasidan ibarat. Geologiya tábiyiy geografiya, geofizika („qattiq“ Jer fizikasi), kristallografiya, paleontologiya hám basqa pánler menen jaqınnan baylanıslı. Ámeliy áhmiyetke iye bolǵanları : gidrogeologiya, injenerlik geologiyasi, geokriologiya hám basqa Sonıń menen birge, basqa tábiyiy pánler menen tutasǵan jayında quram tapqan jańa jónelisler — petrokimyo, petrofizika, tektonofizika hám basqa G. dıń bólek tarmaqların quraydı. Geologiyada 3 tiykarǵı jónelis ámeldegi: xarakteristikaiy Geologiya — minerallar, taw jınısları, olardıń quramı hám jatıw formasın úyrenedi; dinamikalıq Geologiya— geologik processler hám olar evolkshiyasini izertlew etedi; tariyxıy Geologiya hám geoxronologiya — Jer pusti rawajlanıwınıń izbe-izligin úyrenedi.Geologiya Jer maydanında (yamasa az urada ) bolatuǵın processlerdi úyreniwde tábiyiy geogr.pánleri (geomorfologiya, glyatsiologiya, ıqlımshunoslik, gidrologiya, okeanshunoslik hám basqalar ) jetiskenliklerinen paydalanadı ; ura daǵı processler, radiologik jastı anıqlawda, geologik kddiruv hám razvedkada geokimyo hám geofizika metodları qollanıladı („qattiq“ Jer fizikasi, seysmologiya menen birge).
Geologiya pán retinde adamlardıń ámeliy iskerligi negizinde quram taptı hám rawajlandi. Uzaq ótken zamanda adamlar temir, mıs, altın sıyaqlı sap metallar qatarı qalay, mıs birikpelerine bay kónni da tapa bilgenler. Sonıń menen birge, olar Jerdiń, taw jınıslarınıń payda bolıwı, qurǵaqlıq hám teńizlerdińlıq tarqalıw máselelerin sheshiwge de urınganlar. Grek filosofi Fales átirap daǵı hámme zatlar suwdan payda bolǵan hám keyininen qaytaldan suwǵa aynalǵan dep esaplaǵan. Eramızǵa shekemgi 6—5-ásirlerde taw tóbelerinde teńiz mollyuskalarining toshqotgan shıǵanaqları tabılǵanda. Strabon (eramızǵa shekemgi 63 jıl — eramizǵa shekemiy 1-ásirdiń 20 -jılları ) Jer turaqlı ózgeriwde, háreketde bolıp goho kóterilgen, nátiyjede aral hám kontinentler payda bolǵan, geyde qaytaldan cho'kkan, degen pikir júrgizgen. 18-ásirdiń 2-yarımında G.pán bolıp qáliplesti. Orıs alımı M. v. Lomonosov „Jer qatlamları haqqında“ (1763) shıǵarmasında tábiyaatiing nızamlı evolyutsiyası ideyasın alǵa surdi. Shotland geologı J. Getton „Jer teoriyası“ (1788) kitabında Jer tariyxın dáwirli túrde bir kontinentning joyılıwı hám jańa kontinentning payda bolıwınıń to'xtovsiz tákirarlanıwshı cikllerinen ibarat dep suwretlegen. 18-ásirdiń aqırı — 19 -ásirdiń basında Ol. Smit, J. Kyuvye, P. S. Máwsims, D. I. Sokolovlar stratigrafiya hám geologik jılnamaǵa tiykar salındılar. M. v. Lomonosov hám K. Goff (19 -ásirdiń 1-yarımı ) aktualizm Principin islep shıqtılar. Geologiya teoriyalıq tiykarlarınıń keyinirek rawajlani-shi 1829 -jılda Eli de Bomon jaratqan kontraksiya teoriyası (bul teoriyaǵa kóre tektonik háreketlerdiń baslawshısı Jer yadrosınıń qısqarıwı bolǵan ) hám amerika alımı J. Xoll (1811—98) tárepinen islep shıǵılǵan geosinklinallyar tuwrısındaǵı táliymat tiykarında boldı. 1930 -jıllarda Geologiyadan neft hám gaz geol. si ǵárezsiz tarawdıń bolıp ajralıp chikdi. Bul tarawdıń tiykarlawshisi I. M. Gubkin neft hám gaz kánleriniń organikalıq jol menen payda bolıwı tuwrısında jańa gipoteza jarattı hám nátiyjede volgaUral aralıǵinda „Ekinshi Boku“ neft koni tapiddi.
Ózbekistan aymaǵında paydalı qazilmalarni ızlep tabıw hám úyreniw júdá áyyemgi waqıtlardan baslanǵan. Geologik izertlewler orta Aziyalıq ilimpazlar — Xorezmiy, Farg'oniy, Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylerdiń dóretpelerinde óz sawleleniwin tapqan. Minerallar hám olardıń klassifikaciyaına Abu Ali ibn Sino da kóp áhmiyet bergen. Onıń „Shıpa kitapi“ shıǵarmasında taslar, áwele, mayda saz shógindileriniń bir-birine jabıwuvi, keyininen qatıwı sebepli payda bolǵanlıǵı aytnadı. Ol aspannan túsken tas (meteorit) lar haqqında da óz pikirin aytqan. Ibn Sino taw payda bolıw hám jer silkiniwler sebebin túsintirip, qurǵaqlıqlar bir neshe márte teńiz menen almasınıp turǵanlıǵın aytıp otedi. Beruniydiń minerallar haqqındaǵı dóretpeleri ásirese úlken ilimiy hám ámeliy áhmiyetke iye. Ol „Mineralogiya“, „Kimmatbaho taslardı úyreniw ushın maǵlıwmatlar kompleksi“ sıyaqlı dóretpelerinde 50 den artıq mineral hám metall : altın, gúmis, mıs, temir, qalay, margimush hám ayırım mıs eritpeleri hám basqa tuwrısında maǵlıwmat berip, Movarounnahrda qanday kánler bar ekenin aytqan. Minerallardı qattılıǵı, s. of. sıyaqlı fizikalıq ózgesheliklerin úyrengen. Jerdiń jasını anıqlawda da alımdıń úlesi bar. Orta Aziya aymaǵın rejeli túrde urǵanıw I. v. Mushketov iskerligi menen baylanıslı (19 -ásir). Ol Orta Aziyanıń tolıq, haqıyqıy ilimiy geologik hám tektonik sxemasın tuzdi. 20 -ásir baslarında K. I. Bogdanovich, v. N. veber, D. v. Nalivkin, v. A. Obruchev hám basqa izertlew jumısları aparıwǵan. Ózbekstanda geologik izertlewler aparıw 1920 -jıllardan keyin jedellesdi. Orta Aziya mámleket universiteti (Tashkent) dıń fizikamatematika fakultetinde geolog ilimpazlar O. K. Lange, M. M. Protodyakonov, A. S. Uklonskiy, v. G. Muxin, N. F. Bezobrazovalar baslıqlıǵında geolog qánigeler bólimi dúzildi. 1920 -jıllar ortalarından geologik izertlew jumısları oraylıq geol. shólkemlerinen tısqarı orınlardaǵı mákemelerde de alıp barıldı. Ózbekstanda geol. xızmeti dúzildi.
1928-jılda Tashkentte geologlardıń s'yezdi shaqırildi. S'yezd Orta Aziyada alıp barılǵan geologik izertlewlerge juwmaq yasadi. S'yezdda Orta Aziyanıń kumir, neft, altıngugurt, reńli metallar, kemde-kem ushraytuǵın metallarga bay ekenligi tán alıw etildi. 1930—1940 -jıllarda regional Geologiyaga tiyisli jumıslar etildi hám ayırım kán hám rayonlar jetilisken tekserildi. 1931-jılda Orta Aziya mámleket universiteti janında Orta Aziya geol. hám qıdırıw basqarması tashkil kilinib, 1933-jılda Orta Aziya industriya institutınıń kán fakultetine aylantırildi. 1932-jılda Pánler komiteti tuzildi. Onıń qasında gidrogeologiya hám injenerlik geol. yasi, geol. hám mineralogiya sektorları isley basladı. 1937-jılda Ózbekstanda geologiya ilimiy izertlew institutı dúzildi, nátiyjede geol. dıń derlik hámme tarawları boyınsha joqarı maman ilimpazlar jetistiriw múmkinshiligi jaratıldı hám ilimiy izertlew jumısları háwij aldı. Sol jılı Ózbekstannıń mayda masshtablı geologik haritasi hám oǵan tiyisli úsh jildli „Ózbekstan geologiyasi“ shıǵarması (1937—1939 ), sonıń menen birge Ózbekstannıń mineral sheki onim baylıqların izertlew etiliwine arnalǵan iri ilimiy dóretpeler baspa etildi. A. v. Korolevning „Almaliqning strukturası hám metallogeniyasi“, v. N. Násiledovning „Batıs Tyanshan hám Ózbekstan metallogeniyasining tiykarǵı belgileri“ hám basqa ilimiy dóretpelerinde Orta Aziya rudali rayonlarınıń geologik dúzilisi hám ruda kánleri suwretlab berildi.
H. M. Abdumasv „Orta Aziyanıń sheelitli skarn kánleri“ (1947) ilimiy shıǵarmasında sheelitli skarnlar, olardıń keleshekleri haqqında jańa teoriyanı alǵa surdi. Onıń baslıqlıǵında otqindi jınıslar menen rudali kánlerdiń genetikalıq baylanıslılıǵı haqqındaǵı mashqala ústinde jumıs alıp barıldı. Bul izertlewlerge H. M. Abdullayev „Rudalanishning granitoid intruzivlar menen genetikalıq baǵlıqligi“ shıǵarmasında juwmaq yasadi. Bul dóretpe Ózbekstanda birinshi bolıp Mámleket sıylıqına iye boldı (1959 ). Alımdıń ilimiy pikirlerin Ózbekistan Pánler akademiyasınıń akad. lari H. N. Boymuhamedov, I. H. Hamroboyev, H. A. Ullıov, xabarshı aǵzaları E. M. Isamuhamedov hám professorler Q. L. Babayev, I. M. Mirxo'jayev, R. A. Musin hám basqa jáne de rawajlantirdilar. Olar Jerdiń tereń qatlamlarında júz bolatuǵın processler menen genetikalıq baylanıslı bolǵan endogen kánlerdi vertikal zonalar boylap jaylasıwı haqqındaǵı teoriyanı islep chikdilar. Bul teoriya tiykarında Ózbekstannıń metallogenik haritasi tuzildi.
1960 -jıllardan Ózbekstanda geologik izertlewler hár tárepleme alıp barıldı. Petrometallogenik izertlewler (H. M. Abdullayev, I. H. Hamroboyev, E. M. Isamuhamedov, H. N. Boymuhamedov, Q. L. Babayev, T. Sh. Shoyoqubov, T. N. Dolimov), mineral geokimyoviy izertlewler (A. S. Uklonskiy, 3. M. Protodyakonov, S. T. Badalov), litologik, gidrogeologiyalıq (v. I. Popov, N. P. Petrov, O. M. Akramxo'jayev, A. G. Babayev, v. I. Troitskiy), gidrogeologiyalıq (X. T. Tólegenov, M. M. Krilov, N. A. Kenesarin, N. N. Tojiboyev, S. Sh. Xatkeryev), injenerlik geol. si (F. O. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerv), geofizika (Ye. M. Butovskaya, v. I. Ulomov, F. Zunnunov hám basqalar ), geotektonika hám regional geologiya hám basqa izertlewler (M. A. Ahmadjonov, O. M. Barisov), seysmologiya izertlewleri, metamorfizm izertlewleri (I. M. Mirxo'jayev) keń kólemde alıp barıldı, respublikada kóp altın, gaz hám neft kánleri tapildi.
Keyingi payıtlarda Ózbekistan geolog ilimpazları tárepinen Tyanshan tawlarınıń Ural toglari menen genetikalıq baylanıslılıǵı tuwrısındaǵı pikir alǵa surildi. Bul mashqalanıń unamlı hal etiliwi menen Tyanshan tawlarında Uralga tán metall kánlerin qıdırıw maqsetke muwapıq boladı, taw dizbeleri arasında jaylasqan shólning qushaǵında túrli metall kánlerin izlep tabıw kelesheklerin keńeytiredi. Qızılqumda hám Sultan Uvays tawlarında Ural tawlarına tán altın, temir, nikel sıyaqlı kánlerdiń ashılıwı joqarıdaǵı mashqalanı unamlı sheshiwge alıp kelip atır.
Ózbekistan geol. sini úyreniw, túrli masshtab daǵı arnawlı geologik haritalar dúzilgenliga, mineral sheki onim kánleriniń ashılıwı, olardı razvedka etip hám óndiriske tapsırilganligi Ózbekstan Geologiya hám mineral resursları mámleket komiteti geolog qánigeleri alıp barǵan jumıslarınıń jemisi bolıp tabıladı.
Keyingi jıllarda geolog ilimpazlar okeanlıq tubining dúzilisi, quramın úyreniwge kirdilerlar. Okean tubidagi shógindi jınıslar ishinde temir, marganes, polimetallar bar ekenligi, sonıń menen birge okean arqalında duz shógindileri hám olar menen neft hám gaz qatlamları baylanıslı ekenligi málim boldı. Okean tubida tarqalǵan jınıslardıń strukturalıq dúzilisi hám olardıń payda bolıw waqtı hám sharayatları jetilisken úyrenildi. Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında okean tubining barǵan sayın keńeyip baratırǵanlıǵı haqqında jańa gipoteza islep shıǵıldı.
Ózbek geol. mektep respublikada da, odan sırtda da geol.ga tiyisli ilimiy islep shıǵarıw wazıypaların tabıslı sheshken kóplegen ataqlı geolog ilimpazlardı jetiwtirdi (H. M. Abdullayev, O. M. Akramxo'jayev, H. N. Boymuhamedov, N. P. vasilkovskiy, v. G. Garkoves, E. M. Isamuhamedov, N. A. Kenesarin, A. v. Korolev, G'. O. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerv hám basqalar ).


Házirgi waqıtta geol. dıń paleontologiya hám stratigrafiya, dinamikalıq geol., petrologiya, paleogeografiya, tektonika, geofizika, mineralogiya hám basqa tarawları boyınsha ilimiy izertlew jumısları UzR Mámleket Geologiya hám mineral resurslar komiteti ıqtıyarındaǵı ilimiy izertlew institutlarında, Ózbekstan Pánler akademiyası Geologiya hám geofizika institutında hám de UzMU hám ToshDUda atqarılıp atır.