Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

SARKODALILAR (SARCODINA^ klasına 11000 ǵa jaqın tur kiredi. Parazit halda jasaytuǵınlıq túrleri tiykarınan amyobalar (Amoebina) gruppaına tiyisli bolıp tabıladı. Adam hám haywanlarda amyobalar gruppasınıń bir neshe túrleri parazitlik etedi. Olar arasında ishburug' (dizenteriya) amyobasi (Entomoeba histolytica) adamlardıń sebep boladı. Ulıwma, adam organizminde amyobalarining 5 túri ushraydı. Olardıń 4 tasi zıyansiz esaplanıp, tiykarınan qalın hám soqır ıshekler degi bakteriyalar esabına

jasaydı. Dizenteriya amyobasini birinshi ret 1875-jılda orıs shıpakeri A. F. Lesh anıqlaǵan jáne bul amyobaning patogenli (zıyanlı ) bolıwın tastıyıqlaǵan. Ishburug' amyobasining úlkenligi 20 -30 mikronga teń (1-súwret).

l-su'wret. Ichburug' 4 amyobasi turmıs siklining sxeması :

1-as sińiriw jolına túsken cista ;
2-amyobaning cistadan shıǵıwı ;
3 -4-ishek bo'slig'idagi mayda
vegetativ forması ;
5-iri vegetativ forması ;
6 -ishektegi cistalar ;
7-ishekten shıqqan qan hám shilimshiq aralas shıǵındılarda ushraytuǵın forması.
Ichburug' amyobasining rawajlanıw processinde cista hám
vegetativ formaları boladı.
vegetativ jaǵdayınıń úsh qıylı forması anıqlanǵan:
a) kichik vegetativ forması
b) toqıma forması
d) gematofag yamasa eritrofag forması.
Amyobaning toqıma hám eritrofag formaları geyde iri vegetativ forma dep da ataladı. Tiykarınan, bul eki forma óz-ara jasaw jayı hám de awqatlanıw usılı menen parıq etedi. Cista, ádetde, domalaq formaǵa iye bolıp, tıǵız perde - cista qabıǵı menen oralǵan. Jetilgen cistada 4, yetilmaganida 1-2 yadro boladı. Mayda vegetativ forması kishkene (15-20 mkm) bolıp, serharakat bolıp tabıladı. Onıń citoplazması keskin túrde.
Ekige tınıq aynasımon ektoplazma hám donachali endoplazmaga bólinedi. Endoplazmada sharsimon yadro jaylasadı. Mayda vegetativ forması adamdıń qalın ichagi qabatında jasap, bakteriyalar menen azıqlanadı hám adamǵa zálel keltirmeydi.

Qolaysız sharayatta cistalarǵa aylanıwı múmkin. Dizenteriya amyobasining toqıma forması (20 -25 mkm) adamdıń qalın ichagi diywallarında jasap, jaralar ónimetedi hám ishek diywalındaǵı toqımalami yemirib, sonıń esabına azıqlanadı.

Toqıma forması basqalarına salıstırǵanda eń zıyanlı esaplanadı. Jaralar jalınlanıp, irińleydi hám qan tamırlarınıń zaqım aliwi nátiyjesinde jaralardan qan oqadi. Gematofag yamasa eritrofag formaları ádetde jaralarǵa jaqın orınlarda tapılıp, eritrotsitlar menen fagocitoz jaǵdayında azıqlanadı.Dizenteriya amyobasining mayda vegetativ forması tiykarǵı forması esaplanadı.
Sebebi ol kóbeyip, toqıma formasına - eritrofagga hám cistaǵa aylanadı. Cistalar xojayın taslandıqı menen birge tısqarına shıǵıp

turadı. Cistalar tashqi ortalıqqa shıdamlı boiib, hátte, xlorlangan suwda da halok boimaydi. Bir qansha dizenfeksiyalovchi elementlar tásirine de shıdamlı boiadi. Dizenteriya amyobasining cistalarında 4 yadro boiadi. Cistalar menen pataslanǵan suw, palız eginleri hám miyweler tutınıw etilgende, parazitlar adamdıń as qazan -ishek sistemasına túsedi. Ishekte hár bir cistadan 4 mayda vegetativ forma payda boiadi. Keyininen olar mitoz yoii menen boiinib, sanı eki úles asadı. Ichagida amyobaning tek mayda vegetativ forması boigan adamlar ádetde sogiom boiib qolaveradi. Organizm zaiflashganda amyobalar basqa patogen formasına, yaǵnıy toqıma formasına aylanadı. Toqıma forması ózinden proteolistik ferment ajıratıp, ishek diywalında jaralar boiishiga alıp keledi.

Jaralardan qan oqadi, usınıń sebepinen nawqaslaming taslandıqında qan boiishi gúzetiledi.
Ádetde, jaralarǵa jaqın orınlarda dizenteriya amyobasining taǵı bir forması eritrofag formasın tabıw múmkin. Bul forma talay iri boiib, kese oichami 20 -40 mkm keledi. Jalǵan ayaqları kalta boiib, ózi bolsa talay jıldam boiadi.

Sitoplazmada, kóbinese, eritrotsitlami tabıw múmkin. Sol sebepli ol eritrofag yamasa gematofag (qan menen azıqlanıwshı ) degen atdı alǵan. Dizenteriya amyobasi adamdıń basqa aǵzalarına (bawır, ókpe) da jaylasıwı múmkin. Egerde amyobaning toqıma forması payda etgen jara qan tamırına tuwrı kelip qalsa, ol qan arqalı tuwrı bawırǵa baradı hám bawır absessiga sebep boladı.

O 'pkeniñ jaralanıwı bolsa bawır abssessining ókpege diafragma arqalı ótiwinen kelip shıǵadı. Amyobiaz keselliginiń belgileri, tiykarınan, qarın awırıwı, ıshteydiń joǵalıp ketiwi, iriń hám qan aralas ish ketiwinen anıqlanadı. Ichburug'amyobasi menen kesellengen adam bir keshe-kunduzda 300 milliontagacha cista shıǵarıwı múmkin. Kesellikke kesellikti anıqlaw qoyıw ushın bemoming iplası konservantga yigiladi hám tekseriledi. Konservant quramı A. A. Turdiyev tárepinen usınıs etilgen Adamda 4 yadrolı cistalar hám eritrofag tabılıwı oǵan amyoba.Ichburug 4 amyobasi jer júzinde keń tarqalǵan. Túrli geografiyalıq sharayatlarda adamlaming bul parazit menen keselleniwi 10 % ten 30 % ge shekem jetedi. Ichburug' keselligi tiykarınan ıssı tropik hám subtropik ıqlımlı mámleketlerde kóp ushraydı. Ol Oraylıq Aziya mámleketlerinde, sonday-aq, 0 'zbekistonda da ushraydı.
Profilaktika ilajlarına awqat tutınıw etiwden aldın qo'lni jaqsılap juwıw, xomligicha jeyiletuǵın palız eginleri hám basqa tımsalliqlami jaqsılap juwıw, pısırılgen awqat hám ishiladigan suwdı jabıq ıdısda saqlaw, shıbınlami joytıw (sebebi olar dizenteriya amyobasining cistaların mexanik túrde tasıydı ), nawqas hám cista tasıwshılami anıqlaw hám emlew, ulıwma awqatlanıw shólkemla- rida sanitariya jaǵdayın hám awqat tayarlaw texnologiyasın qadaǵalaw etip barıw hám xalıq ortasında sanitariya -gigiyena qaǵıydalarına ámel qılıw boyınsha keń úgit-násiyatlaw jumısların aparıw sıyaqlılar kiredi.
Sistematikasi:
Haywanot álemi- Zoo
Bir kletkalilar kichik álemi-protozoo
Sálem xattıń baslamasıstigoforalar tipi-(Sarcomastigophora)
Sarkodalilar klası -Sarcodina
Amyoba gruppası -Amyobae
Ichburug' amyobasi-entamoeba histolutica
Protozoy kesellikleri qozǵawtıwshıların jıynaw hám olardı anıqlaw Adamlardı ichburug' amyobasi menen kesellengenligin úyreniw ushın ichburug' amyobasi menen awırǵan adamdıń qanlı silekey iplasınan alınǵan preparatni temir gemotoksilinda Gaydengayn usılında bo'yab, mikroskopda qaraladı. Preparatni teksergende eritrositlar qara rangga boyalǵan boladı. Eritrositlar arasında ichburug' amyobalari da kórinedi. Ichburug' amyobasi menen og'riyotgan adamdıń keseli jeńillesgende onıń iplasınan preparat tayarlab, ichburug' amyobasining cistaların tappish múmkin. Olar domalaq formada boladı hám preparatda bir, eki hám de tórt yadrolı cistalar kórinedi. Ishek amyobasining preparatini mikroskop tagida qaraǵanda, úlkenligi tárepinen ichburug' amyobasiga teń keledi. Protoplazmasida vakuollari kóp boladı. Onıń ishinde kóbiksimon úlken yadrosı kórinedi. Dıqqat etip teksergende vakuollarida bakteriyalar hám kraxmal danaların kóriw múmkin. Ishek amyobasining cistaları domalaq formada boladı. Ishek amyobasida cistası segiz yadrolı bolıwı bilan xarakterlenedi, lekin usınıń menen birge kem hám kóp yadrolı cistalar da ushraydı.