Ózbekstan respublkasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

III.2. Wa'killeri xinolin, izoxinolin, xinaldin, tioksinler
Xinolin -- 237° C da qaynaydi, ju'da' qolaysiz iyisli, ren'siz suyiqliq. Tasko'mir smolasinan alinadi. Eritiwshi ha'm analitik reagentler, da'rilik zatlar sintez qiliwda qollaniladi.
Xinaldin ( 2 - metilxinolin ) - 247 °C da qaynaytug'in, noxush iyisli ren'siz suyiqliq. Tasko'mir smolasinan alinadi. Xinaldindegi metil gruppasi kondensaciya reakciyalarina an'sat kirisedi. Boyaw zatlar sintezinde qollaniladi.
Oksin ( 8- gidroksixinolin ) - 75 °C da suyiqlanatug'in sarg'ish tu'sli kristall zat. Skraup metodi boyinsha o - aminofenoldan yaki 8 - xinolinsulfon kislotasin silti menen suyiqlantirip alinadi.
Oksin ku'shsiz OH - kislota ( pKa = 9,7 ) esaplanadi, tiykarlar menen ta'sirlesip duzlar payda etedi. Ko'plep awir metallardin' ionlari menen organikaliq eritiwshilerde eriytug'in ishki kompleks duzlar - xelatlar payda etedi.Oksin analitik reagent sipatinda qollaniladi.
Tioksin ( 8- xinolintiol ) - qizil ren'li kristall zat ( digidrat). 8 - xinolinsulfonilxloridti qaytarip alinadi. Tioksin ko'plep metallardin' ionlari menen organikaliq eritiwshilerde eriytug'in ren'li kompleks duzlar payda etedi. Tioksin ju'da' kem mug'dardag'i metallardi aniqlaw ushin qollanilatug'in analitik reagent esaplanadi.
Xinin - xinin terek qabig'inan alinatug'in alkaloid. Ashshi da'mli, 177° C da suyiqlanatug'in ren'siz ku'kin, optik aktiv, [ -158° C] . Kislotalar menen duzlar payda etedi. Birinshi ret taza halda 1820 - jilda P.J.Pelte ha'm J.Kaventu ta'repinen ajiratip aling'an. Du'zilisin 1907 - jilda K.Rabe aniqlang'an, toliq ximiyaliq sintezi 1944 - 1945 jillarda R.Vudvord ha'm V.Dyoring ta'repinen a'melge asirilg'an.
Xinin bezgek keselligin emlewde qollaniladi.Xininnin' du'zilisi bezgekke qarsi qollanilatug'in basqa zatlar sintezi ushin model waziypasin orinlag'an.
Izoxinolin - 24,5 ° C da suyiqlanatug'in, 242,5 ° Cda qaynaytug'in ren'siz, ashshi iyisli zat. Tasko'mir smolasinan alinadi. Izoxinolin organikaliq sintezde qollaniladi.
Izoxinolin strukturasi izoxinolin alkaloidlari dep ataliwshi bir qatar ta'biyiy zatlar quramina kiredi.Bunday birikpelerge papaverin ha'm morfindi misal etiw mu'mkin.
Papaverin - 147 °C da suyiqlanatug'in ren'siz kristall zat. 225° C da suyiqlanatug'in xlorid duzin payda etedi.Birinshi ret 1848 - jilda V.Merk ta'repinen taza halda ko'kna'ri ( papaver somnifera ) o'simliginen ajratip aling'an. Du'zilisin 1883 - 1898 jıllarda G.Goldshmidt aniqlag'an. Toliq ximiyaliq sintezin 1909 jilda A.Pikte a'melge asirg'an.
Papaverin medicinada awriw qaldiriwshi ha'm qan tamirlardi ken'eytiriwshi qural sipatinda qollaniladi. Ha'zirgi waqitta tiykarinan sintetik usillar menen alinadi.Onin' sintetik analoglarinan noshpa ha'm dibazol ken' qollanilmaqta.
Morfin - ko'kna'rinin' tiykarg'i alkaloidi.Taza halinda 1806 - jilda F.Sertyurner tárepinen ajiratip aling'an.Morfinnin' du'zilisin 1925-1927 jillarda R.Robinson aniqlag'an. ( Robert Robinson (1886-1975) ingliz ximigi, ta'biyiy birikpeler ximiyasinin' tiykarshilarinan biri. Tiykarg'i jumislari ta'biyiy birikpelerdi u'yreniwge arnalg'an.1947 jilda << Biologiyaliq a'hmiyetke iye bolg'an o'simlik zatlar, a'sirese alkaloidlari u'reniw ushin>> Nobel siylig'i menen siyliqlang'an). Toliq ximiyaliq sintezi 1951-1956 jillarda G.Tsudi ha'm M.Geyts ta'repinen a'melge asirilg'an.Morfinnin' toliq streoximiyaliq du'zilisi rentgenostruktura analizi ja'rdeminde D.Xodjkin ta'repinen 1955 - jilda anıqlang'an.
Morfin ku'shli awriw qaldiriwshi zat, narkotik, ko'terin'ki keypiyat payda etedi. Organizmde morfinge salistirmali u'yreniw, yag'niy narkomaniya ( morfinizm ) keltirip shig'aradi. Orayliq nerv sistemasin ku'shsizlentiredi.
H.M.Shohidoyatov, Yu.V.Kurbatov siyaqli alimlar ta'biyiy geterociklik birikpeler tiykarinda bir qatar biologiyaliq aktiv zatlar sintez qiliw usillarin islep shiqti.
Xinolin - tutas ciklli geterotciklik birikpe.Xinolin may ta'rizli, ren'siz suyiqliq, qaynaw temperaturasi 238 °C, suwda eriydi, o'zine ta'n iyiske iye. Onin' molekulasi o'zara tutasqan benzol ha'm piridin cikllerinen ibarat, sonin' ushin ol benzopirin dep te ataladi.
Xinolinnin' metil almasing'an tuwindilari ushin trivial, yag'niy tariyxiy atlari saqlanip qalg'an. Xinolin piridin siyaqli ku'shsiz u'shlemshi tiykar ha'm aromatikaliq qasiyetlerge iye. Ol kislotalar ta'sirinde duzlar, galogenalkiller ta'sirinde bolsa, to'rtlemshi ammoniy tiykari duzlarin payda etedi.
Xinolin qaytarilg'anda aldin piridin cikli qaytariladi, keyingi basqishta benzol cikli vodorod atomlarin biriktiredi.
Xinolin tasko'mir smolasi yaki su'yek mayi quraminda boladi. Oni birinshi ret 1834 - jilda Runge tasko'mir smolasinan alg'an edi. Xinolin a'dette, Skraup usili menen sintez qilip alinadi, yag'niy akrolein anilin menen oksidlewshi sipatinda nitrobenzol qatinasinda kondensatlaniw reakciysina kirisedi.Xinolin yadrosi ko'p g'ana alkaloidlar, da'ri - da'rmanlar birikpeleri boyaw zatlari quraminda ushiraydı.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Турақулов Ё.Х. « Биохимия» «ўқитувчи» Тошкент 1996 й
Цветков Л.А. Сведения о гетероциклических соединениях и нукленовых кислатах в кеурсе химии. Химия в школе-1986 №6
Г.В. Лозуревский, И.В.Терентъева, А.А. Шамшурин. Практические работы по химик природных соединений Издатеиъство « Выстая школа» москва 1986г.
Авчинников Ю.А. Биоорганическая химия. Москва 1987г
Итоги исследование алкалоидо носных растений. Т Из-во « фан» АН.Р.узбекистан 1995 .
A. П. Орехо «Химия алкалоидов». М.: 1955.
С.Ю. Юнусов «Алкалоиды». Издание 3-е переработанное и дополненное. Т.: издателство «Фан» 1981.
О.С.Содиқов, Х.А.Асланов, И.К. Кушмурадов “Алкалоиды хинолизидинового ряда”. Из дательство “Наука” Москва 1975.
Итоги исследование алкалоидоносных растений. Т.: Из-во “ФАН”АН. Республики Узбекистан 1995.
Г.В.Лазуревский, И.В. Терентева, А.Г. Шамшурина. Практическое работы по химии природых соединений. Издание 2-е переработанное и дополненное, из-во «Высшая школа». М.1966.
O.Sodiqov, A. Karimjonov, N. Isoqov. Organik kimyodan praktikum. “O‘qituvchi”. T.: 1973.
A. П. Орехо «Химия алкалоидов». М.: 1955.
С.Ю. Юнусов «Алкалоиды». Издание 3-е переработанное и дополненное. Т.: издателство «Фан» 1981.
О.С.Содиқов, Х.А.Асланов, И.К. Кушмурадов “Алкалоиды хинолизидинового ряда”. Из дательство “Наука” Москва 1975.
Итоги исследование алкалоидоносных растений. Т.: Из-во “ФАН”АН. Республики Узбекистан 1995.
Г.В.Лазуревский, И.В. Терентева, А.Г. Шамшурина. Практическое работы по химии природых соединений. Издание 2-е переработанное и дополненное, из-во «Высшая школа». М.1966.