Ózbekstannıń eń jańa tariyxı

Bazar ekonomikası	- jámiyet rawajlanıwın tezlestiriwshi ekonomikalıq baylanıslar kompleksi. Bazar ekonomikası mánisi sonnan ibarat, ol barlıq jámiyet aǵzalarını óndiris hám tutınıw arqalı mudamǵı jumıstirokchilariga aylantıradı. Usi sebepten bazar ekonomikası óndiristiń kún sayın rawajlanıwlashuviga, ónim sapasınń jaqsılawıp barıwına, muǵdardıń bolsa kóbeyiwine baslawshı boladı.
Birja	- (latınsha “bure” - qalta) standartlar, yaǵnıy úlgiler yamasa úlgiler boyınsha satılatuǵın ǵalabalıq tovarlardıń úzliksiz paydalanatuǵın sawda formalarinan biri bolıp, tavar birjası, qımbat bahalı qaǵazlar (aksiyalar, oblegatsiyalar hám basqalar) birjası, fond birjası, valyuta, yaǵnıy sırt el puli birjashı hám sol sıyaqlı túrlerge bólinedi.Birja úzliksiz jumıs alıp baratuǵın kótere bazardıń eń rawajlanǵan forması bolıp, ol jaǵdayda tovarlar, standarlar boyınsha aimashtiriiadi, qımbat bahalı qaǵazlar hám valyuta satıladı. Birjanıń yarmarkadan ayırmashılıǵı sonda, tovarlardı satıw sıyaqlıda ámeldegi tovarlar maydanıdan jupkerlesiwler ámelge asırilmaydi.
Devalvatsiya	- (latınsha, devalete tómenlew, azayıw, bahasızlanish) - milliy valyuta stulning altın standartı hám valyutalar qatań stul sistemasına salıstırǵanda azayıwı, tómenlewi. Devolvatsiya nátiyjesinde sırt el valyutasi ma`nisi asıp, import etiletuǵın tovarlar hám xızmetler nırqlardı asıwı mámleket ishkerisinde islep shiǵarıladıǵan tovarlar narxi túsiwi júz beredi.Ámelde milliy valyuta devalvayiyasi axhamiyatining aktiv tabısı azayıwına jáne onıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keledi. Devalvatsiyaga teris process revalvatsiya dep ataladı.
Investitsiya	- (latınsha “investicio” - jaylamoq) aqshanı belgili baylıqdı, qosımsha dáramat alıw maqsetinde, óndiris, yamasa basqa sohasha jaylastırıw, aqsha jumsaw bolıp esaplanadı, “vnvestitsiya” hám “aqsha jumsaw” teń kúshli sózler deyiw múmkin. Isbilermenlik hám basqa xızmetler túrlerine qosılatuǵın barlıq materiallıq hámde nomoddiy baylıqlar investitsiya esaplanadi.Bul baylıqlar tómendegishe boladı:1.pul quralları, maqsetli bank amanatları ulesler, aksiyalar, qamsızlandırıw hújjetleri hám basqa qımbatlı qaǵazlar:2. Baqlaw múmkin bolǵan hám kóshpelis múlk3.Mualiflik xuquqidan kelip shıǵıs múlkshilik hám nomulkiy xuquqlar, basqa intelektualxuquqlar. 4.Basqa baylıqlar Investitsiyalar uzaq, orta hám qısqa múddetli investitsiyalarǵa bólinedi.Uzaq múddetli investitsiyalar, tiykarınan, qımbat baha hám quramalı laxzalarda ámelge asırılatuǵın, olar uzaq múddet dawamında ózin-ózi qoplaydi. (10 hám odan artıq jıllar) qısqa múddetti investitsiyalar ádetde bir jılǵa bólinedi.
Infilatsiya	- (latınsha “inflatio” - ısıp ketiw, kópirgi) bahaniń tez pátte - asıwı real tovarlar usınıslarǵa salıstırǵanda pul massası artıp, pulning qadr-ma`nisi hám satıp alınǵan zat qábiletiniń qadir - ma`nisi hám satıp alınǵan zat qábiletiniń tómenlep ketiw. Ekonomikada júzege keletuǵın máseleler pul basıp shıǵarıwdı kúsheytiw arqalı sheshilse yamasa qaǵaz pul kólemin ózgermegen túrde tovar kólemi kemeyse, infilyasiya júz beredi. Ol adamlardıń turmıs dárejesin tómenlewine sebep bolıwdan tısqarı kárxanalardıń múddetli investitsiyalar engiziwge májbúr etedi, óndiris potencialin hám texnikanı jańarıwǵa qaratılǵan umtılıwlardı sóndiredi. Bunıń menen ekonomikanıń qayta rejeleniwine tosqınlıq etip ǵana qalmay, onıń keleshekte rawajlanıwdıń páseyiwine alıp keledi.
Menejment	- (fransuzsha “menagment” - xojalıq jumısları menen shuǵıllanıw) - nátiyjeli óndiris xizmetin támiyin etiw, mınaw hámde materiallıq rezervlerden paydalanıw formalari, usillari hám qurallarınıń jiyini. Bazar múnásebetleri rawajlanǵan mámleketlerde menejment kóp tarmaqlı bolıp, oǵan úyreniw, oqıw hám biliw, menejment tarawindaǵi jumıslardı da jedellestiriw júdá keń rawajlanǵan oqıw - úyreniw baǵdari bolıp tabıladı.
Zamanagóy model	(orıs.- sovremennaya model; ing.- modern model) - yaǵnıy, “Ózbek modeli” - Prezident Islam Karimov tárepinen islep shıǵılǵan, Ózbekstannıń óz ǵárezsizlik hám rawajlanıw jolin belgilep beretuǵın bes princp túsiniledi.
Ekonomika	grekshe "ekonom" hám "oykos" soʻzleri birlespesinen kelip shiqqan bolip, "ekonomika" awil xojaliq tiykarlari haqqinda ilim degen maʼnini ańlatadi. "Ekonomika" soʻzi ǵalaba oʻzbek túsindirme sózliginde oʻtilgende "iqtisodiyot" atamasina oʻzgeredi. Ekonomika sheklenbegen zárúrliklerdi, sheklengen resurslardan nátiyjeli paydalanip basqariwdi úyreniwshi pán.
Konkurenciya	Ǵárezsiz tovar islep shiǵariwshi (kárxana)lar ortasinda tovarlardi qolay shárayatta islep shiǵariw hám jaqsi payda keltiretuǵin bahada satiw, uliwma ekoonmikada oʻz abiroyin bekkemlew shin gúres. Konkurenciya kóp qirli ekonomikaliq hádiyse bolip, ol bazardiń barliq subektleri ortasindaǵi quramali múnásebetlerin sáwlelendiredi.
Eksport	(ing ., lat. — alip shiǵaman, shetke shiǵaraman) — tovarlar, xizmetler, investiciya, qimbatli qagʻazlar, texnologiyalar hám basqalardi sirtqi bazarǵa shiǵariw.
Import	(ing . import — keltiriw, alip keliw) — mámlekettiń ishki bazarinda satiw ushin, sonday-aq, olardi ushinshi mámleketke ótkizip jiberiw ushin shet el tovarlari, xizmetler, texnologiyalar, kapitallar, qimbatli qaǵazlar hám basqa keltiriw.
Menedjer	(orıs.- menedjer; ing.- manager) - firma, kompaniya hám bankning basqarıw basshıı, jallanba basqarıw basshı.
Investiciya	(nemisshe „Investition“, latinsha „Investio“) soʻzinen alinǵan bolip, tiykarinan, islep shiǵariwǵa uzaq múddetli qoyilmalar sarpi, yaǵniy qárejetler jiyindisi dep aytilǵan. Investitsiya — payda (dáramat) aliw yaki socialliq nátiyjege erisiw maqsetinde, mámleket, huquqiy hám fizikaliq shaxslar (investorlar) tárepinen sheklengen imkaniyatlardan nátiyjeli paydalanip, sheklenbegen mútájlikti qandiriw ushin ekonomikaniń túrli tarawlarina belgili múddetke sariplanǵan barliq túrde bayliqlar.
Transport	(lat. transporto — tasiyman) — socialliq materialliq islep shiǵariw, tarmaǵi júklerdi hám jolawshilardi bir jerden ekinshi jerge jetkiziwdi, mámleket wálayat hám rayonlari, kárxanalari, xaliq xojaliq tarmaqlari ortasinda, sonday-aq, mámleket ishinde ayirbaslaw hám baylanisti taʼmiyinleydi.
Avtomobil	(latinsha: mobilis – háreketsheń) – dvigatel járdeminde háreketke keltiriletuǵin relssiz transport qurali. Jolawshilar hám júk tasiwǵa mólsherlengen. 1751 – 52 jillarda Nijniy Novgorod gubernyasi (Rossiya) diyxani Leontiy Shamshurenkov eki adam ayaǵi menen júrgiziletuǵin "ózijúrer arbasha" qurdi.
Kárxana	yuridikaliq shaxs huquqina iye bolǵan ǵárezsiz xojaliq júritiwshi sub’ekt. Ónimler, tovarlar islep shiǵariw, xizmetler koʻrsetiw, jumislardi orinlaw ushin dúziledi. Ekonomikaliq xizmettiń ráń-báreń túrleri menen shuǵillanadi.
Investor	Fizikaliq yaki yuridikaliq shaxs, kapitalǵa iyelik qilatuǵin hám investiciya ideyalarin ámelge asiriw arqali oni kóbeyttiretuǵin shaxs.
Zavod	(rus.) — 1) islep shiǵariw processleri mexanizatsiyalasqan sanaat kárxanasi. Siyasiy ekonomikada zavod hám fakultet túsinikleri teń maʼnide ("kárxana" maʼnisinde) isletiledi; 2) zatli hám násilli sharwa mallarin jetistiretuǵin xojaliq (más, at zavodi; qarakoʻlshilik zavodlari).
Metropoliten	metro (grek metropolis — bas qala, oray) — koʻp sanli jolawshilardi tasiwǵa moʻlsherlengen relsli tezjúrer elektr transport túri. Isenimli qáwipsizlik sistemalari menen úskenelenedi. Metropoliten jollari jer ústinde, jer júzinde hám jer astinda jaylasiwi múmkin.
Jeńil sanaat	hár qiyli shiyki zattan keń paydalaniw ónimleri hám buyimlari ishki sistemaǵa qánigelestirilgen sanaat tarmaqlari jiyindisi. Jeńil sanaatta shiyki zatqa da dáslepki islew beriw, hám tayin ónim ishki sistemada ámelge asiriladi. Jeńil sanaatta paxta, jipek, ziǵir, kanop, jún talalari, haywanlar terisi, júni, jasalma talalar, jasalma sherim shiyki zat sipatinda paydalaniladi. Oniń tiykarǵi tarmaqlari toqimashiliq, tigiwshilik, kánshilik, ayaq kiyim sanaatlari esaplanadi.
Xolding, xolding kompaniya	(inglizsha: holding — iyelik) — tiykarǵi xizmeti kárxanalardiń ayirimlarin oʻz qaramaǵina aliw arqali olardiń jumisin qadaǵalaw hám basqariwdan ibarat bolǵan kompaniya, bas kárxana. Xoldiń quraminda tiykarǵi kárxana hám shoʼba kárxana yaki bir nesha shoʼba kárxanalar bar boladi. Xoldiń kompaniyaniń oʻzi islep shiǵariw xizmeti menen shuǵillanbawi múmkin, biraq kóp jaǵdaylarda Xoldińler aksiyalardi basqariw menen bir qatarda finans-kredit, sawda, transport hám basqa xizmet túrleri tarawinda isbilermenlik penen shuǵillanadi. Jumis aqilǵa muwapiq dúzilgende xoldiń birden-bir ilimiy-texnika, investitsiya, sirtqi ekonomikaliq siyasatti oʻtkiziw, ayirim xizmetlerdi oraylastiriw imkaniyatin jaratadi.

Socialliq siyasat		keń maʼnide — mámleket xalqin socialliq hám materialliq qorǵaw qiliwdi taʼmiyinleytuǵin hám jámiyette qarar tapqan huquqiy, ekonomikaliq, socialliq is-ilájlar jiyini; tar maʼnide — mámleket hám jámiyettiń jasi, salamatliǵi jaǵdayi, socilliq ahwali, tirishilik qurallari menen jeterli taʼmiyinlenbegeni sebepli járdemge mútáj puqaralar haqqindaǵi ǵamxorliǵi.
Bántlik yaki xaliqti jumis penen támiyinlew		miynetke jaramli xaliqtiń socialliq paydali miynet penen bánt boliwi; puqaralardiń jeke hám socialliq zárúrliklerin qandiriw menen baylanisli bolǵan hám nizamlarǵa qarsi kelmeytuǵin, miynet dárámati beretuǵin xizmeti.
Shańaraq		tuwisqanliq, tuwisqanshiliq (neke arqali) yaki birge jasaw arqali baylanisqan adamlardan ibarat socialliq topar. Kóp jámiyetlerde shańaraq balalar socializaciyasi ushin tiykarǵi institut waziypasin atqaradi. Antropologlar shańaraqlardi matrilokal (ana hám oniń balalari), erkek-hayal (balalari bolsa, nuklear shańaraq deyiledi) hám tuwisqanliq (nuklear shańaraq hám qayinata-qayinene birge jasawshi) tiplerge ajiratadi.
Socialliq sistema		jámiyettiń belgili rawajlaniw basqishina tán bolǵan socialliq múnásebetler sistemasi. Socialliq sistema jámiyette qanday socialliq múnásebetler ámel qiliwin kórsetedi. Jámiyet adamlar hám olar ortasindaǵi múnásebetlerden quraladi.
Pensiya		mútáj adamlarǵa mámleket, kárxana, shólkem hám ayirim shaxslar tárepinen beriletuǵin járdem puli. Oʻzbekstan Respublikasinda miynet stajina koʻre beriletuǵin pensiyadan pariqli ráwishte pensiya mámleket tárepinen, tiykarinan, balaliqtan nagiran, jalgʻiz kekse hám jalgʻiz nagiranlarǵa, miynetke waqtinshaliq qábiletsizlerge, hámiledar hám tuwǵan hayallarǵa, 3 jasqa shekem bolǵan balalari tárbiyasi menen bánt bolǵan hayallarǵa, jumissizlarǵa, kem taʼmiyinlangen hám koʻp balali shańaraqlarǵa hám basqa beriledi.
Stependiya		(lot. stipendium — haq, ayliq) — joqari oqiw orinlariniń kúndizgi bóliminde oqiytuǵin talabalar, islep shiqariwdan ajiralǵan halda ilimiy izertlew jumisin alip bariwshi aspirant, doktorant hám qánigeligin arttiriw kurslari tińlawshilarina hár ayda turaqli berip turilatuǵin pul napaqasi.
Student		(arabsha: izlewshi, úyreniwshi, latinsha: studens — qunt penen izleniwshi, shuǵillaniwshi) — Oʻzbekstanda joqari oqiw orni, AQSH, Ulli Britaniya hám basqa ayirim mámleketlerde joqari hám orta arnawli oqiw orni oqiwshisi.
Mámleket byudjetti		Mámlekettiń belgili waqitta (ádette bir jil) ushin mólsherlengen pul dáramatlari hám qárejetleri jiyindisi.
Korrupciya		(latinsha: corrumpō — ayniw, paraǵa satiliw) — lawazimli shaxstiń óz lawazimi boyinsha berilgen huquqlardi jeke bayiw maqsetlerinde tikkeley qol qatilmasliq qiliwdan ibarat ámeliyat. Lawazimli shaxslardi satip aliw, olardiń paraǵa satiliwi da korrupciya deyiledi.
Civilizatsiya		- (latınsha “Civilis” puqaralıq, sociallıq, yaǵnıy áskerler hám dindorlar basshılıǵısız) jámiyettiń óz rawajlanıwı processinde jaratqan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı xamda olardı jáne de kópaytirib, rawajlanıwlashtirib barıw usıllarınń kompleksi.Civilizatsiyanıń tariyxıy urıslar hám diniy jaxolatlar astllika qarsı, dúnyalıq jámiyet ushın gúres tariyxı bolıp tabıladı.
Tolerantliq		- (latınsha “Tolerantia” - shıdamlılıq, baǵrikenglik, taqatlıq, yon beriw) - basqa dinler sociallıq tártipler milliy hám diniy úrp-ádetler, ózge dini hám siyasiy qarawlar, ıqtıqatlar hám tursush tárizine salıstırǵanda taqat shıdamlıq, shıdamlılıq, iymensheklik bolıw manolarini ańlatadı. Sonday eken tolerantlik degende hár qıylı denlerdi biykar etmaslik; dinleraro baǵrikenglik túsiniledi.
Millet		- (arabsha “millet”-xalıq) - adamlardıń birden-bir túrde sóylewiwi, pútin aymaqda isteqomad etiwi, ortaq ekonomikalıq turmıs keshiriwi, ulıwma mádeniyat hám ruxiyatga ıyelewi tiykarında tariyxan shólkemlesken turaqlı birligi.Mılletshillik-Hatsionalizm-NationalismMılletshillik - kapitalizm dáwirinde jaxonning koloniyalar hám istropoliyalar, qalaq úlke hám aldıńǵı mámleketlikler, azat xalıqlar hám mustabillik iskenjesidegi xalıqlarǵa bólinib ketiwigaqarshi gúresiwshi demokratiyalıq, bilimparvar xamda adamgershilikli kúshlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw bul qarama-qarsılıqlardı óz milletin máplerin basqamillatlar xaq-xuquqlaridan joqarı qoyıp sheshiwine intiluvchi siyasiy aǵıs.
Mentalitet		- (latınsha “mens” - aqıl, aqıl) - jámiyet, millet, birlik yamasa bólek shaxsning bólek shaxsning tariyxıy struktura tapqan oylaw dárejesi, mam'naviy potencialı, olardıń ómir nızamların analiz etiw kúshi, áhmiyetli sociallıq sharayatlarda qáliplesken intellektual qábileti, psixik quwatı, jámiyet, millet yamasa shaxsning mintaliteti onıń ayriqsha dástúrleri, ádetleri, úrp-ádetlerine, diniy ıqtıqat hám ırımların da óz ishine aladı.
Hújdan erkinligi		- bul puqaralardıń hár qanday dinga ıqtıqat etiwi yamasa hesh qanday dinga ıqtıqat etpeslik huqıqı bolıp tabıladı. “Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyası” - BMT tárepinen 1948 jılda qabıl etilgen xalıq ara huqıqıy hújjet bolıp tabıladı. Bul hújjette insanlardıń huqıq hám erkinlikleri, turmıs keshiriwin támiyinleytuǵın huqıq hám erkinlikleri belgilengen.
Baynalminalchilik		– (arabsha “baynalminal” - milletleraro) jáhándagi barlıq millet hám xaliqlardiń tengligi, xamjihatligi teoriyası hám ámeliyatı. Insaniyat tariyxı hár qıylı milletleri hám elatlari arasında ekonomikalıq, siyasiy, materiallıq hám ruwxıy baylanıslar ornatılıp, olardıń kem-kemnen bekkemlenip barıwı procesi bolıp tabıladı. Bunday munasábetlarsiz sociallıq rawajlanıw ámelge oymaydi.Baynalminalchilik miUatchihk hám milliy bikiklikning qáte hám kemshiliklerin ashıp taslaw processinde payda boladı. Baynalminalchilik ulıwma insanıylıq waqıya bolıp, mámleketlikler ortasındaǵı shegaralar hám hár qıylı tosıqlar barlıqǵa putr etkazmasligi kerekligin klassifikaciyalaydi
Avesto		(Parfiyonga “apastak” - tekst) - Oraylıq Asiya xalıqları jáne bulardıń jaqın átirapındaǵı xalıqlardıń dáslepki iri filosofiyalıq hám qomusiy asari, zardushtiylik dini hám dúnya qarawınıń múqaddes kitapları kompleksi. “Avesto” miloddan aldınǵı II mıń jıllıq aqırı I mıń jıllıq basına tiyisli bolıp, awızsha tárzde áwladdan-áwladga ótip kelgen.Keyingi ásirlerde “Avesto” quramına hár qıylı diniy úrp-ádetler bayanı, ahloqiy, huqıqıy nızam-qaǵıydalar qosılıp barǵan. “Avesto ”ni Zaradushtra diniy dóretpe sıpatında bir sistemaǵa salǵan.
“Avesto”		ózbek, uluwma Orta Asiya, Iran, Azerbaydjan xalıqlarınıń áyyemgi dáwirdegi sociallıq-ekonomikalıq turmısı, diniy qarawlar, olat tuwrısındaǵı qıyalları, úrp-ádetlerine, ruwxıy mádeniyatların úyreniwde zárúrli derek bolıp tabıladı.
Qádiriyat		Waqiyaliqtaǵi belgili hádiyselerdiń uliwma insaniy, socialliq ádep-ikramliliq, mádeniy-ruwxiy áhmiyetin kórsetiw ushin qollanilatuǵin túsinik. Insan hám adamzat ushin áhmiyetli bolǵan barliq nárseler, mas, erkinlik, tinishliq, ádalat, socialliq teńlik, aǵartiwshiliq, haqiyqat, jaqsiliq, goʻzzalliq, materialliq hám ruwxiy bayliqlar, dástúr, úrip-ádet hám basqalar qádiriyat esaplanadi.
Mádeniyat		insan xizmeti hám sol xizmettiń áhmiyetin belgilewshi simvolliq qurilmalar hám shiǵarmalar jiynaǵi. Mádeniyat muzika, ádebiyat, kórkem-óner, arxitektura, teatr,kinematografiya, turmis tárizi kibi xizmetlerde kóriniwi múmkin. Mádeniyat — jámiyet, insan dóretiwshi kúsh hám qábiletleri tariyxiy rawajlaniwiniń belgili dárejesi. Adamlar turmisi hám xizmetiniń túrli koʻrinislerinde, sonday-aq, olar jaratip atirǵan materialliq hám ruwxiy bayliqlarda sáwlelenedi.
Sport		(fr. desporter - "oynaw", "ház etiw") qatnasiwshilardiń fizikaliq hám yaki aqiliq qábiletlerin salistiriwǵa hám/yaki zawiqlaniwina mólsherlengen, belgili qaǵiydalarǵa iye xizmet túri.
Sport		(ing . sport — oyin) — fizikaliq mádeniyattiń quramliq bólimi, fizikaliq tárbiya qurali hám usili, fizikaliq shiniǵiwlardi túrli jiyindilari boyinsha jarislar ótkeriw, tayarlaw hám ótkiziw sistemasi. Sporttiń maqseti adamlardiń den sawliǵin bekkemlew hám uliwma fizikaliq rawajlandiriw menen birge sport jarislarinda joqari nátiyje hám jeńislerge erisiw. Dáslepki sport jarislari Greciyada b.e.sh. 1580-jilda bolip oʻtken. 19-ásirdiń 2-yariminda, ásirese, 1894 j. Xaliq araliq olimpiada qomiteti (XAK) dúzilgeninen keyin sport júdá tez rawajlana basladi.
Din		(arab. — isenim, iseniw, boysiniw) — quday yaki qudaylar, gʻayritábiyiy kúshler bar ekenligine iseniw. Din belgili táliymatlar, sezimler, ibadatlar hám diniy shólkemlerdiń xizmetleri arqali kórinetuǵin, álem, ómir jaratiliwina kóz-qaras qiliwdiń óz aldina tárizi, oni biliwdiń ózine tán usili.
Watan		1) adamlardiń tuwilip ósken jeri, jurti, mámleketi; tariyxtan belgili xaliqqa tiyisli aymaq hámde oniń tábiyati, xalqi, ózine tán rawajlaniwi, tili, mádeniyati, turmisi hám úrip-‘adetleri jiyindisi. Watan ana kibi jalǵiz, muqaddes.
Bilim		(orıs.- prosvetlenie; ing.-enlightenment) - tálim tárbiya, ekonomikalıq, siyasiy, filosofiyalıq, diniy hám ruwxıy baylıqlardıń, olardı jáne de kópaytirib hámde rawajlanıwlashtirib barıw usıllarınń kompleksi.
Kadrlar		(frans. cadre — shaxsiy tarkib) — 1) korxona, muassasa, firma, hissadorlik jamiyatlari, banklar, kasaba uyushmalari va jamoat tashkilotlarida malakali xodimlarning asosiy tarkibi.
Xaliq bilimlendiriwi		mamlakatda tarbiyaviy, oʻquv va madaniymaʼrifiy muassasa va tadbirlar tizimi hamda ularni boshqarish organlari. Xalq taʼlimi tushunchasi 20-asrning 80-yillarida oʻzbek tili leksikasidan oʻrin oldi. Ungacha "xalq maorifi" atamasi qoʻllanilgan boʻlib, u kishilarning bilimi va ongini oshirish, umumiy saviyasini koʻtarishga qaratilgan taʼlimtarbiya tarzida, nisbatan torroq maʼnoda qoʻllanilgan. "Xalq taʼlimi" atamasi ilmfan yoki kasb-hunar sohalari boʻyicha egallanishi zarur boʻlgan maʼlumot va koʻnikmalar majmuini, taʼlimtarbiya, axloqodob, koʻrsatma, bilim, koʻnikma va malakalarni shakllantirish, yoʻlyoʻriq oʻrgatish tushunchalarini kamrab oladi.
Joqari bilimlendiriw		turli oliy maktablarda yuqori, oliy malakali muta-xassislartayyorlash. Oliy taʼlim oliy oʻquv yurtlari tomonidan xalq xoʻjaligi, fan va madaniyatning turli sohalari boʻyicha oliy malakali mutaxassis boʻlishni istagan va tegishli talablarni bajargan oʻrta maxsus yoki kasb-hunar taʼli-mini olgan kishilarga ilmiy-nazariy bilim berish hamda muayyan koʻnikmalar shakllantirish yoʻli bilan amalga oshiriladi.
Joqari oqiw orinlari		xalq xoʻjaligi, fan va madaniyatning turli tarmoqlari uchun malakali mutaxassislar, ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlab berishga yoʻnaltirilgan oʻquv muassasalari. Ularda boʻlajak mutaxassislarga oliy taʼlim berishdan tashqari, nazariy va amaliy yoʻnalishdagi ilmiy ishlar ham olib boriladi, oliy va oʻrta maxsus maktablarning professor-oʻqituvchilari, tegishli yoʻnalishdagi ishlab chiqarish va madaniyat sohalarining mutaxassislari malaka oshiradilar. O.oʻ.yu.ga universitetlar, tarmoq (texnika, tibbiyot, ped., madaniyat, iqtisod va boshqalar) institutlari, oliy harbiy yoki texnika oʻquv yurtlari, oʻquv akademiyalari, oliy maktablar kiradi. O.oʻ.yu.ning dastlabki koʻrinishlari boʻlmish falsafa maktablari miloddan avvalgi 5— 3-asrlarda Afina va Rimda vujudga keldi. Musulmon Sharqida esa islom qabul qilinib, shiddat bilan yoyilgan 10-asrga kelib arab xalifaligiga qarashli Iroq, Suriya, Misr mamlakatlarida O.oʻ.yu.ning Madrasa shakli qaror topdi. Musulmon Renessansining yuzaga chiqishida Madrasa taʼlimi tizimi muhim ahamiyatga ega boʻldi.
Úzliksiz bilimlendiriw		oʻzaro mantiqiy izchillik asosida bogʻlangan hamda soddadan murakkabga qarab rivojlanib boruvchi va birbirini taqozo etuvchi bosqichlardan iborat yaxlit taʼlim tizimi.Oʻzbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash tizimining asosi, taʼlim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillaridan biri. 1997 y. 29 avg .da qabul qilingan "Taʼlim toʻgʻrisida"gi OʻzR qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida alohida tamoyil sifatida qayd etilgan.
Bakalavriat		koʻp mamlakatlarda oliy taʼlimning dastlabki bosqichi. Oʻzbekistonda B. mutaxassisliklar yoʻnalishi boʻyicha fundamental va amaliy bilim beradigan tayanch oliy taʼlimdir. Oʻqish muddati kamida 4 yil Bakalavrlik dasturi tugallangandan soʻng, bitiruvchilarga bakalavr darajasi berilib davlat attestatsiyasi yakunlariga koʻra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi oliy maʼlumot toʻgʻrisidagi diplom topshiriladi.
Bakalavr		(lot. baccalaria – vassalning yer-mulki) – koʻp mamlakatlardagi dastlabki ilmiy daraja. Oʻrta asrda Gʻarbiy Yevropa universitetlarida taʼlimning birinchi bosqichini tugallagan talabalarga berilgan. Oʻzbekistonda "Taʼlim toʻgʻrisida"gi qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" (1997) ga muvofiq universitet va boshqa oliy oʻquv yurtlarining 1bosqichi – bakalavriatni tugatganlarga B. darajasi beriladi hamda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shugʻullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi.
Magistratura		(lot. magistratus — boshliq) — 1) Qad. Rimda davlat lavozimi; 2) ayrim davlatlarda sud mahkamalari tizimi; 3) koʻp davlatlarda oliy taʼlim bosqichi; 4) Oʻzbekistonda aniq mutaxassislik boʻyicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida taʼlim muddati kamida 2 yil davom etadigan oliy taʼlim. Magistrlik dasturini tugallab, ilmiy yoki ilmiy texnikaviy mazmundagi magistrlik dissertatsiyasini himoya qilgandan soʻng , bitiruvchilarga davlat malaka attestatsiyasi yakunlariga koʻra magistr darajasi berilib, ularga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasbhunar va ilmiy faoliyat bilan shugʻullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi.
Doktarantura		oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar (fan d-rlari) tayyorlash shakli. Oʻzbekistonda uzluksiz taʼlim tizimining tarkibiy qismi va oliy bosqichi. D. Oʻzbekistan Respublikasi FA, vazirlik va idoralar tasarrufidagi ilmiy muassasalar, oliy oʻquv yurtlari va tashkilotlarda ochiladi.
Pán olimpiadasi		oʻrta, yuqori va professional bilim yurtlari oʻquvchilari orasida uyushtiriladigan bellashuv. Fan olimpiadalarida qatnashuvchilar maʼlum bir fan boʻyicha bilimlarini sinashadi.
Qaraqalpaqstan Respublikasi		Qoraqalpogʻiston hududi — Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi respublika maqomidagi Ózbekiston Respublikasi subyekti. 1924-yil 14-oktabrda bosqinchi bolsheviklar tomonidan Turkiston ASSR tarkibida Muxtor viloyat sifatida tashkil etilgan. Maydoni 166,6 ming km². Aholisi 1869,7 ming kishi (2019). Boshkenti – Nukus shahri tarkibida 16 tuman, 12 shahar, 14 shaharcha va 124 fuqarolar yigʻini bor.
Joqarǵi Keńes		oraqalpogʻiston Respublikasining oliy davlat hokimiyati organi, respublika parlamenti. 1995 yil 25 dek.da tashkil etilgan. Bungacha Qoraqalpogʻiston Respublikasi Oliy Kengashi deb atalgan. Respublika Joʻqorgʻi Kengesi hududiy saylov okruglaridan koʻppartiyalilik asosila 5 yil muddatga saylanaligan 86 deputatdan iborat. Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesining huquqiy maqomi Qoraqalpogʻiston Konstituniyasi (1993 yil 9 aprel) va "Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi toʻgʻrisida"gi qonun (1994 yil 24 seit.; yangi tahrirda 1998 yil 28 yanvar)da belgilab berilgan.
Ekologiya		(yun. — uy, turar joy va ...logiya) — organizmdan har xil darajada yuqori turadigan sistemalar; populyatsiyalar, biotsenozlar, biogeotsenozlar (ekosistemalar) va biosferaning tuzilishi, ularda kechadigan jarayonlarni oʻrganadigan biol. fanlari majmui. E.ni organizmlar va ular bilan atrof muhit oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni oʻrganadigan fan sifatida ham talqin qilinadi. E. oʻrganadigan obʼyektlariga koʻra, umumiy va xususiy E.ga ajratiladi.
Bilimlendiriw		bilim berish, malaka va koʻnikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. T. jarayonida maʼlumot olinadi va tarbiya amalga oshiriladi. T. tor maʼnoda oʻqitish tushunchasini anglatadi. Lekin u faqat turli tipdagi oʻquv yurtlarida oʻqitish jarayonini emas, oila, ishlab chiqarish. va boshqa sohalarda maʼlumot berish jarayonini ham bildiradi.
Aral teńizi		Oʻrta Osiyodagi eng katta berk shoʻr koʻl. Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining yarmidan koʻproq janubi-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston (Qoraqalpogʻiston), shimoli-sharqiy qismi Qozogʻiston hududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda toʻrtinchi (Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori koʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin), Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi oʻrinda edi.
Ádebiy-mádeniy miyras		ótmish moddiy-madaniy boyliklari. Ajdodlardan avlodlarga qolgan xalq oǵzaki ijodi, yozma adabiyoti, sańati, me’morlik va hokazo namunalari. Adabiy-madaniy meros uni yaratgan xalq tarixi bilan iz-chil va mustahkam boǵlangan bóladi; shu xalqning qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha yaratgan va saqlanib kelgan adabiy-mánaviy yodnomalari, moddiy-madaniy obidalarini óz ichiga oladi.
Xaliq dóretiwshiligi		xalq ommasining badiiy, ijodiy-amaliy va havaskorlik faoliyati; anʼanaviy moddiy va nomoddiy madaniyatning xalq ogʻzaki badiiy ijodi (folklor), xalq musiqasi (musiqa folklori), xalq teatri (tomosha sanʼati), xalq oʻyinlari (raqs), qoʻgʻirchoqbozlik, dor va yogʻoch oyoq oʻyinlari (xalq sirki), xalq tasviriy va amaliy bezak sanʼati hamda texnikaviy va badiiy havaskorlik kabi ijodiyot turlari.
Savickiy muzeyi		I.V.Savitskiy nomidagi Qoraqalpoǵiston davlat sańat muzeyi - respublikadagi yirik muzeylardan; Nukus shahrida 1966 yilda tashkil topgan, 1984 yildan N.V.Savitskiy nomi bilan ataladi. Muzeyga I.Savitskiyning sáy-harakati va u tóplagan qoraqalpoq xalq amaliy sańati asarlari negizida asos solingan. Muzeyning umumiy maydoni 6,9 ming kv.m. Muzey xalq amaliy sańati, qadimiy va órta asrlar Xorazm sańati, 1920-30-yillar ózbek va rus tasviriy sańati, qoraqalpoq zamonaviy rang-tasviri va haykaltaroshligi, ilmiy-márifiy bólimlar, kutubxona (10 ming dona asar), fond hamda támirlash usta-xonasiga ega. Fondida 85 mingdan ortiq eksponat mavjud (2004).
Siyasiy processler		(orıs.- politicheskie protsessbi; ing.-political processes) - hár qıylı siyasiy institutlar, sociallıq gruppalar, shólkemler individler munasábeti sıpatında kórinetuǵın boladı.
Siyasiy partiya		- (latınsha “Part”, “Pars” - bólim, gruppa, eski ózbekchada arabsha “Firka” sózi - gruppa topar) - ulıwma ideya hám máp, sociallıq siyasiy maqsetler tiykarında adamlardı ixtiyori túrde pátiyalasıwshı turaqlı shólkem, puqaralıq jámiyeti menen mámleketlikti biri-birine baylaw eń zárúrli qurallardan biri, házirgi zaman xuquqiy demokratiyalıq mámleketi ómiriniń zárúriy faktorlarıdan biri. Siyasiy partiyalar saylaw sisteması jardeminde oraydaǵı yamasa orınlardaǵı hákimiyatni qolǵa kirgiziw yoxud odaǵı lawazımlardı saylawdaolgan úleslerine qaray muttanosib túrde bóliwlab alıwǵa háreket etedi.
Kóppartiyalılıq		- házirgi zaman jámiyetiniń ajıralmaytuǵın belgisi, onıń demokratiyalashuvidarajasining áhmiyetli tiykar kórsetkishi bolıp tabıladı. Kóppartiyalılıqdıń ayriqsha belgisi, bul siyasat túrme-túrlıq, jámiyette bir neshe siyasiy partiyanıń mavjukdligi bolıp tabıladı. Siyasiy partiyalar puqaralardıń sociallıq máplerinparlament mámleketlik hákimiyati, jergilikli wákillik keńseleri, xalıqtıń ózin- ózi basqarıw awqamlalri hám xakozolar arqalı ańlatpa etiw halda ámelge asıriw maqsetinde iskerlik kórsetiwshi kisiler birlespeleri bolıp tabıladı.
Agressiya		bir mámleketlik tárepinen ekinshi mámleketlikke salıstırǵanda territoriyani qolǵa kirgiziw, onıń ǵárezsizligin joq etiw yamasa sheklew, xalqın bóysundirish maqsetinde hár qanday kúsh isletiw, tuwrıdan-tuwrı quraldı agressiya - (qaraqshılıq).
Anneksiya		zorlıq jolı (basıp alıw) menen bir mámlekettiń, basqa mámleketlik, xalqni basıp alınıwı hám basqa mámleketlik shegarasıda májbúran ustap turılıwı, koloniyaǵa aylantirilishi. Anneksiya sharayatında mámleketlik shegaraları zorlıq jolı menen xalıq eriksi esapqa alınbaǵan halda ótkeriledi bul xalıq ara huqıq qaǵıydaları hám BMT ustaviga tuwrı kelmeydi.
Antisemitizm		irqiy shovinizmning eń keskin formalarıdan biri, evrey milletin taqib etiw hám oǵan dushpanlarsha munasábette bolǵan ideologiya hám siyasat. Fashistlar Germaniyasında antisemitizm mámleketlik siyasatı dárejesine kóterilgen. Antisemitizm xalıq ara hamjamiyat tárepinen qoralangan.
Aparteid		(Afrikaans tilinden alınǵan bolıp - bólek jasaw mánisin ańlatadı). Mámleket xalqınń pútkil gruppaların irqiga qaray, keskin teńsizlik awhali soluvchisiyasiy, puqaralıq jáne social- ekonomikalıq huqıqlardan maxrum etiwshi irqiy etishning eń jerkenishli formalarıdan biri.
Aristokratiya		1.Mámleketlik hákimiyat jeńillikli aslzodalar qolıda bolǵan basqarıw forması.Basqarıw forması sıpatında aristokratiya monarxiya hám demokratiyaǵa qarsı turadı.2. Ol yamasa bul jeńillikli klasstıń jeńillikli bólegi (Rimdagi patritsiylar, dvoryanlar... ) yamasa sociallıq gruppalar (M: Finans aristokratiyasi) bólek huqıq hám jeńilliklerge iye bolǵan bólim.
Bajıxana		- mámleketlik shegarasıdan ótetuǵın hám ótkeriladigan moi-muikiar hámde transport qurallarını qadaǵalaw etiwshi, sonıń menen birge, júk iyelerinen belgilengen tártipte (poshlina) hám basqa jıynawlardı undiruvchi mámleketlik shólkemi.Bajıxana mámlekettiń ekonomikalıq máplerin qáwipsizlik etiwshi shólkemlerinen biri bolıp tabıladı.
Volyuntarizm		- (latınsha “volentare” - erik) 1.Filosofiyada volyuntarizm idealistik aǵıslardan biri bolıp erikti bolmısnıń eń joqarı printspı dep qaraydı.2. Psixologiyada volyuntarizm erikti insan psixik ómirinń tiykarǵı faktorı dep qaraydı.3. Siyasatda volyuntarizm haqıyqıy, insan sanasından ózbetinshe túrde ámeldegi bolǵan nizamlıqlardı biykar etip, múmkinshilik hám sharayatlardı itibarǵa almaǵan halda shaxsning óz subektiv eriksi arqalı iskerlik kórsetiw bolıp tabıladı.
Geosiyosat		- Geopoliticsat - (grekshe “geo”-er hám “politike”-mámleketlikti basqarıw kórkem óneri.) - mámleketlikler sırtqı siyasatını ámelge asırıwǵa geografiyalıq faktorlar (mámleketlik iyelep turǵan aymaqdıń qolaylıǵı yamasa qolaysızlıǵı, úlken yamasa kishi ekenligi, topıraǵınıń mol hasıllıǵı, taw hám sahrau-shólning kóp-kamligi hám t.b.) ga bólek pát beriw geopolitika teoriyasıǵa qaray milletlerdiń hám mámlekettiń tábiyatı, geografiyalıq jaylasqanlıǵına baylanıslı.Geosiyosat globallasıwınan paydalanıp XVIII-XIX ásirlerde kolonizator mámleketlikler óz qaraqshılıq siyasatını ámelge asırdılar. XV asirde fashistlar Germaniyası, YAponiya hám kebiro istebdod mámleketi geosiyosiy siyasatti ámelge asırdı.Házirgi zaman geosiyosati jaxon hám xar bir mámleketlik siyasatda etakchi orınlardan birin iyeleydi.Lekin házirgi zaman siyasatı tınıshlıq, xamkorlik, jaratıwchanlik siyasatını ámelge asırıwǵa qaratılǵan, umujaxon demokratiyası, xalıqlar tengligi jámiyetshillerine súyenedi.
Globallasıw		- latınsha “glob” sózinen alınǵan bolıp, áyne onı “Dumaliklashuv” dep awdarmalaw múmkin. Er sharınıń, er qurrasining pán texnika jetiskenlikleri sebepli insaniyat ixtiyoridagi tap bir pútkil sharga, kurraga aylanıwını túsindiriw ushın isletiledi.Globallasıwdıń unamlı tárepi shunlan ibarat, ol xalıqlardıń, mámleketlerdiń, milliy materiallıqa hám ekonomikasınıń jaqınlanishinituzlashtiradi, olardııń rawajlanigi ushın jańa múmkinshilikler ashadı. Onıń unamsız tárepi sonnan ibarat mayda, qalaq, etik gruppalar hám mámleketlerdń mádeniyatı, tili úrp - ádeti kuyaayib baratırǵan globallasıw processleridaqayta milletler, iri mińlaǵan mádeniyatlar, bay tiller menen básekilana almay óz - ózindeni jtimoiy - ekonomikalıq, insaniy - tiliy turmıstan shetke shıǵıp keledi. Bunday sharayatta xar bir sanalı puqaranıń wazıypası - óz milletiniń básekige shıdamlılıǵın kórsetiw, onıń ushın onıń aktiv siyasatı, isbilermenlik ekonomikası, mádeniyatında salmaqlı salmaqlı jetiskenlikleri ushın gúresedi.
Birlesken Milletler shólkemi (BMSH)		— Jer júzinde tinishliqti bekkemlew hám qáwipsizlikti támiyinlew, mámleketlerdiń óz-ara birge islesiwin rawajlandiriw maqsetinde dúzilgen xaliq araliq shólkem. 1945-jilda dúzilgen. BMSHni dúziw haqqindaǵi qarar SSSR, AQSH, Angliya hám Qitay sirtqi isler ministrleriniń Moskvadaǵi keńesinde 1943-jilda, Ustavi bolsa SanFransisko konferensiyasinda 1945-jilda qabil qilindi. BMSH Ustavina daslep 51 mámleket qol qoyǵan, 2000-jilda bolsa olar sani 189 ǵa jetti. BMSHniń turaqli jumis orni (shtab kvartirasi) — NyuYork.
YUNESKO (UNESCO) (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization		— Birlesken Milletler Bilimlendiriw, Ilim hám Mádeniyat Shólkemi), Birlesken Milletler Shólkeminiń arnawli shólkemlerinen biri bolip, 2-jer júzlik uristan soń, 1946-jil dúzilgen. Bul shólkemniń quriliwina, 1945-jil Noyabr ayinda Londonda 44 mámlekettiń wákilleri qatnasqan halda qarar qilinǵan. Shólkemniń orayi Parijde. Úsh organnan — Uliwma jiynalis, Basqariw, Sekretarliqtan ibarat bolǵan UNESCO shólkeminiń bas maqseti, bilimlendiriw, ilim hám mádeniyatti, oǵan aǵza bolǵan hár bir mámlekettegi Milliy komissiyalar arqali ámelge asiriw. UNESCO — Birlesken Milletler Shólkeminiń aǵartiwshiliq, ilim hám mádeniyat máseleleri menen shuǵillaniwshi shólkem — xaliq araliq húkimetler araliq shólkem. BMSHniń qánigelesken shólkemi. Mámleketler ortasinda aǵartiwshiliq, ilim, mádeniyat hám kommunikaciyalar tarawinda birge islesiwdi rawajlandiriw joli menen tinishliqqa hám xaliq araliq qáwipsizlikke kómeklesiw maqsetinde 1946-jil dúzilgen. 188 mámleket (sonnan, Oʻzbekstan Respublikasi 1993-jil 26 oktyabrdan) agʼza (2004). UNESCO nizamina koʻre, "... rasasi, jinisi tili hám dininen qátiy názer, barliq xaliqlar ushin ádalatqa, nizamliliqqa, insan huquqlari hám tiykarǵi erkinliklerine uliwmaliq húrmetti taʼmiyinlaw maqsatinde bilimlendiriw, ilim hám mádeniyatti rawajlandiriw arqali xaliqlar birge islesiwine" koʻmeklesiw shólkemniń ústin waziypasi. 400 ge jaqin xaliq araliq mámleketlik emes shólkemler hám fondler, xaliq araliq hám aymaqliq bilespeler YUNESKO menen birge islesedi. YUNESKO byudjeti agʼza mámleketler tólemlerinen quraladi. Shólkem xizmetiniń tiykarǵi baǵdarlari jalpi sawatsizliqqa qarsi gúres, aǵartiwshiliq sistemasi hám kadrlar tayarlawdi rawajlandiriw, milliy mádeniyatlardi úyreniw hám tarqatiw, qorshaǵan ortaliqti hám mádeniy esteliklerdi qorǵaw, okeanografiya, geologiya, gidrologiya, sociologiya, kommunikaciya hám basqa da tarawlarda global ilimiy mashqalalrdi sheshiwde birge islesiwden ibarat.
Shanxay birge islesiw shólkemi (SHBSH)		— aymaqliq qáwipsizlik hám ekonomikaliq birge islesiw shólkemi. Qitaydiń Shanxay qalasinda 6 mámleket — Qazaqstan, Qitay, Qirǵizstan, Rossiya, Tájikstan hám Ózbekstan mámleket basshilari ushirasiwinda dúzilgen (15-iyun 2001-jil). SHBSHniń júzege keliw tariyxi „Shanxay besligi“ dep atalǵan birlespe xizmeti menen baylanisli. Dáslep Qazaqstan, Qitay, Qirǵizstan, Rossiya, Tájikstan mámleketleri basshilari („Shanxay besligi“) ushirasiwi bolip oʻtken. Onda shegaralas mámleketler ortasindaǵi isenimdi bekkemlew (1996) hám qurama shegarada quralli kúshler hám qural-jaraqlardi qisqarttiriw (1997) haqqinda 2 pitimge qol qoyǵan edi. 1998 jildan „beslik“ mámleketleriniń oʻz-ara birge islesiwi burinǵi Sovet Aqami – Qitay shegarasi boylap áskeriy-siyasiy jaǵdaydi turaqlastiriw máselelerinen aymaqliq qáwipsizlik hám kóp tárepleme ekonomikaliq birge islesiwdi támiyinlew ilájlarina ótiwge qaratildi. SHBSHniń Dushanbe (2000) sammitinde Oʻzbekstan Respublikasi birinshi márte baqlawshi sipatinda qatnasti. Áne usi sammitte „beslik“ negizinde koʻp tarmaqli shólkem dúziw haqqinda usinis alǵa súrildi. SHBSH shólkemlestiriwshilerinen biri sipatinda qatnasiw haqqindaǵi qarardi Oʻzbekstan oʻz milliy máplerinen kelip shiǵip, Orayliq Aziya regionindaǵi áskeriy-siyasiy jaǵdaydi esapqa alǵan halda qabil qildi. Shanxay sammitinde (2001-jil iyun) jańa shólkemniń maqset hám waziypalarin járiyalaǵan Deklaraciya, sonday-aq, Terrorizm, ayirmashiliq hám ekstremizmge qarsi gúres haqqindaǵi konvensiya qabil qilindi.
Evropa qáwipsizlik hám birge islesiw shólkemi (EQBSH)		— mámleketler ortasinda qáwipsizlik hám birge islesiwdi taʼmiyinlewge qaratilǵan háreketlerdi muwapiqlastiriwshi hám olardiń rawajlaniw princplerin belgilep beriwshi, sonday-aq socialliq-siyasiy processlerdi demokratlastiriwǵa koʻmeklesiwshi xaliq araliq shólkem. Dáslep uliwma Evropa keńesi (AQSH hám Kanada qatnasiwinda) sipatinda xizmet kórsetip Evropada qáwipsizlik hám birge islesiw boyinsha keńes ati menen atalǵan (1973—91). 1973-jil 3-7 iyulda Helsinki qalasinda keńestiń 1-basqish (Evropadaǵi 33 mámleket sirtqi isler ministry qatnasiwinda), 1973-jil 18-sentyabrden 1975-jil 21-iyulina shekem Jeneva qalasinda 2-basqish (35 mámleket wákilleri qatnasiwinda) hám 1975-jil 30-iyuldan 1-avgustqa shekem Helsinki qalasinda 3-basqish (35 mámleket siyasiy hám mámleket basshilari qatnasiwinda) ushirasiwlari bolǵan. Nátiyjede juwmaqlawshi hújjet qabil qilinip, ol Evropada tinishliqti taʼmiyinlewdiń áhmiyetli faktorina aylanǵan. Keńestiń Madrid konferensiyasi (1991-jil aprel)nda Evropa qáwipsizlik hám birge islesiw shólkemi Parlament assambleyasin dúziwge qarar qilindi (1991-jil iyulda engizilgen). Evropada júz bergen processler, „salqin uris“tiń tamam boliwi nátiyjesinde júzege kelgen ózgerisler keńestiń shólkem sipatinda toliq qáliplesiwine alip keldi. Oʻzbekstan 1992-jil 30-yanvarda Evropa qáwipsizlik hám birge islesiw shólkemine qabil qilindi. Bul menen Oʻzbekstanniń Evropa mámleketleri, sonday-aq, AQSh, Kanada menen hár tárepleme birge islesiwine jańa jol ashildi.
Lobbizm	- Nizamlıq organında iskerlik kórsetiwshi iri monopoliyalar agentligi yamasa shólkemlestirilgen gruppa bolıp olar manfatlarni ańlatpa etken nızamlardı, zakazlarini, járdemge beriletuǵın aqshanı (subsidiyani) alıw jolında nızam shıǵaruvchilarni májbúrlew (kerek bolsa satıp alıwı) jolin tutatuǵın túsinik.
Monarxiya	- Mámleketlik basqarıw forması bolıp, ol jaǵdayda hákimiyat tárepinde bir shaxsning qolıda mámleketlik baslıǵıda bolıp, ol nasildan naslge, áwladdan áwladga miyraslar bolıp ótiw (padsio, patsha, imperator, sultan hám basqalar) ayrıqshalıqına iye. Monarxiya hár qıylı sırtqı kórinislerde nomoyon boladı: shegaralanbaǵan monarxiya, bul qóldorlik hám feodal basqarıw princpılarda ámel etedi. CHeklangan monarxiya (Parlament monarxiyasi) - hákimiyat monarxiya parlament tárepinen sheklengen. M: Ullı Britaniya, Norvegiya, SHvetsiya, Daniya hám basqalar.
Neakanesrvatizm	- neakonservatorlar axolining kem támiyinlengen qatlamları paydasına resursdarni qayta bólistiriw máselesinde iri kapitalǵa solinayotgan salıqlarǵa qarsı shıǵadılar. Olar teń bólistiriwdiń ashadi dushpanı sıpatında mámlekettiń sociallıq programmaların kemeytiwi talap etediler.Olardıń pikricha, házirgi mámleketlik kisiler ushın nátiyjeler emes balkt múmkinshilikler teńligin jaratıp beriwi zárúr. Mámlekettiń “Sogin siyir” ga aylanıwı insandı buzadi, isten shıǵaradı, xar bir kisi óz iskerlikte mámleketlikke emes, bálki óziniń kúshine ıseniwi kerek.
Neoliberalizm	- ideologiyanıń harqanday kórinisi ózgeromasdan qola almasligi sıyaqlı liberalizm da ózgermeytuǵınnan kelmadi. Ol sociallıq-ekonomikalıq ózgerislerdń tásiri astında XX ásirdiń 30 jıllarında neoliberalizmga ósip ótti.Neoliberallar mámlekettiń ekonomikalıq munasábetlerin tártipke salıw, aktiv sociallıq siyasat aparıw zárúr ekenligin tán aladılar.Olar siyasiy programmanıń negizin basqarıwshı hám basqarilayotganlarning óz-ara shártlesiwi, siyasiy processda ommaning qatnasıwı zárúrligi, siyasiy qararlardı qabıllaw ámeliyatın demokratiyalastırıw quraydı.
Plebissit	- (latınsha “pledius” - ápiwayı xalıq, “Seium” - qarar) - putkil xalıq dawıs beriwi arqalı xalıqtıń pikri - xoxishini biliw usıllarınan biri bolıp tabıladı. Plebissit xalqning saylawlarda dawıs beriw usıllarınan biri sıpatında qollanıladı. Ol mámleketlikti basqarıw formasını ózgertiw tuwrısındaǵı másele maydanıdan ótkeriledi.
Siyasiy shólkemler	- (orıs.- politicheskie organizatsii; ing.- political organizations) - siyasiy partiyalar, hár qıylı sociallıq qatlam hám gruppalardıń mápleri, maqsetlerin bildiredi.
Avtoritarizm	- (orıs.- avtoritarizm; ing.- authoritarianism) - socialliq ómir tarawlarıda qadaǵalaw etińmeytuǵın hákimiyattıń payda bolıwı, hákimniń qol astındaǵılıq hám huquqsızlıq.