Zemfira haciyeva qarabağ xanliğI
Yüklə 5,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ZEMFİRA HACIYEVA QARABAĞ XANLIĞI: SOSİAL-İQ I'İSADİ MÜNASİBƏTLƏR VƏ DÖVLƏT QIJRULIJŞU AMEA A.A.Bakıxanov adma Tarix tnstitutu nozdindo yaradıIm ış Dissertasiya Şurasınm qorarı ilə çap olunur, imi i ^ t p u b l i k a a ı P r e ı l d B n t l n l n P R E Z I D E T A B X A N A S I «TÜHSİL»NƏŞRtYYAl'l BAKI - 2007 K B T 6 3 .3 {C ^ ^ .X r Vv! Elmi redaktorlar: Yaqub Mahmudov əməkdar elm xadimi, tarix elmləri doktoru, professor Tofiq Mustafazadə tarix elmləri doktoru, professor Rəyçilər: VaqifPiriyev tarix elmləri doktoru, professor Bəhruz Abdullayev tarix elmləri doktoru, professor H 33 Zemfıra Hacıyeva. Qarabağ xanlığı: sosial- iqtisadi münasibətlər və dövlət quruluşu. Bakı: «Təhsil», 2007, 254 səh. Monoqrafiyada Azərbaycan xanlıqları arasmda özünə- məxsus yeri olan Qarabağ xanlığmın sosial-iqtisadi tarixi, dövlət quruluşu, şəhər təsərrüfatı, aqrar münasibətlər və elmi içtimaiy- yətə az məlum olan bir sıra digər məsələlər işıqlandırılmışdır. Monoqrafiya geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. TT 1805080000 „n#V7 H -------— ------- 2007 © «Təhsil», 2007 G İ R İ Ş X X əsrin axirlarında dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçiliyini möhkərn- ləndirmək, müstəqilliyini daimi etmək üçün dövlətçilik tarixinin və ənənələrinin yenidən öyrənilməsinə böyük zərurət duyur. Bunun başlıca səbəbləri ötən dövrlərdə buraxılmış bağışlanılmaz səhvlərin yenidən təkrarlanmasına imkan verməmək, dövlət qu- ruculuğunda varisliyi qorumaq, keçmişin faydalı təcrübəsindən, ənənələrindən yararlanmaq, tariximizin şanlı səhifələrini yeni nəslə aşılamaq və dünya birliyinə tanıtdırmaqdır. Tarixçilər bu gün də mübahisə edir: tarixi necə tədqiq etmə- li? B izcə, elmi araşdırmaları dünya tarixşünaslığında geniş yayıl- mış formada, yəni Azərbaycan xalqımn tarixi istiqamətində apar- maq daha düzgün olardı. Çünki çoxəsrlik mövcudluğu inkar edilməyən azəri türkləri m üxtəlif dövrlərdə və m üxtəlif coğrafi ərazilərdə neçə-neçə dövlət qurumları yaratmışdır. Onların böyük hissəsi tarixi Azərbaycan və bugünkü Azərbaycan Respublikası- nın hüdudlarmı əhatə etmişdir. Zəmanəsinin möhtəşəm və qüd- rətli siyasi-hərbi quruluşları olan bu dövlətlərlə bərabər, Azər- baycan dövlətçiliyi tarixində xanlıqlar dövrü özünəməxsus yer tutur. Bu dövrdə Azərbaycanda qədim dövlətçilik ənənələri bər- pa edilmiş, m üxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblərdən vahid dövlət yaratmaq mümkün olmasa da, xalqımızm sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı üçün münbit şərait yaradılmışdır. İri, qüdrətli dövlətlərin əhatəsində olan xanlıqların öz müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda apardığı mübarizə Azərbaycan tarixinin ən şanlı səhifələrindəndir. M əhz buna görə xanlıqlar dövrü tarixinə diqqət son zamanlar xeyli artmışdır. Müstəqillik illərində Bakı, Şəki, Naxçıvan, Gəncə, İrəvan və Cənubi Azərbaycandakı xanlıqların tarixinə həsr edilmiş çoxsaylı tədqiqatlar (19-22, 40, 62b., 98, 143) meydana gəlmişdir. Özünün maddi və insan ehtiyatlarına, habelə hərbi-iqtisadi qüdrətinə görə Azərbaycan xanlıqları arasında Qarabağ xanlığı xüsusi mövqeyə malik idi. Buna görə də bu xanlığın tarixini öy- rənmədən bütövlükdə Azərbaycan xanlıqları tarixinin obyektiv və dolğun mənzərəsini yaratmaq çətindir. Qarabağ xanlığı tari- xinin ayrıca mövzu kimi dərindən tədqiq edilməsi zəruriliyi hazırda Azərbaycan Respublikasınm üzləşdiyi siyasi-hərbi prob- lemlə də şərtlənir. Bu gün bədnam erməni qonşularımız Azərbay- cana asi kəsilmiş bir sn-a xarici qüvvələrin yardımmdan istifadə edərək doğma Qarabağımızı və ətraf əraziləri zəbt etmişlər. Onların təcavüzkar siyasəti nəticəsində 1 milyondan çox insan doğma yurd-yuvalarından didərgin düşmüşdür. Azərbaycan Respublikası ərazisinin 20%-nin işğalmı daimiləşdirməyə, ona qanuni don geyindirməyə çalışaraq bölgədəki separatçılar və Ermənistandakı hakim siyasi dairələr Qarabağm tarixən Ermənis- tanın bir hissəsi olduğunu isbatlamaq üçün siyasi-diplomatik, hər- bi səylərlə bərabər, tarixi uydurmalara da əl atmaqdan çəkinmir- lər. Onlarm Azərbaycana və onun əzəli torpağı olan Qarabağa iddialarmı gerçəkləşdirmə cəhdlərinin qarşısım almaqdan ötrü milli tarix elminə diqqət artırılmalı, tarixçilər isə Vətənin müsəl- ləh əsgəri olmalıdırlar. Vətəndaş borcunu yerinə yetirməyə, xal- qm əsgəri, Vətənin keşikçisi olmağa hər an hazır olmalı elm xa- dimləri qarşısında duran vəzifələrdən biri də ermənilərin sərsəm torpaq iddialarmın əsassız olduğunu elmi faktlarla isbatlamaq, Qarabağ tarixini, o cümlədən Qarabağ tarixində özünəməxsus yer tutan xanlıq dövrünü obyektiv və əhatəli tədqiq etməkdir. Biz də bu amala öz kiçik töhfəmizi vermək qərarma gəlmişik. Lakin xanlığm tarixi çox geniş mövzu olduğundan onu bir monoqrafl- yada əhatə etmək mümkün deyil. M əhz buna görə problem bütünlükdə deyil, ayrıca, yəni xanlıqda mövcud olmuş sosial-iqti- sadi və sosial-siyasi münasibətlər mövzusu çərçivəsində araş- dırılır. Qarabağ xanlığmın tarixini öyrənərkən, ilk növbədə sözü- gedən xanlıqda mövcud olmuş sosial-iqtisadi və sosial-siyasi mü- nasibətləri, habelə onun dövlət quruluşunu və siyasi sistemini tədqiq etmək zəruridir. Xanlığm sosial-iqtisadi münasibətlər və dövlət quruluşunun öyrənilməsi təkcə Qarabağın deyil, ümumiy- yətlə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, habelə Qafqazda və müsəlman Şərqində mövcud olmuş sosial- iqtisadi münasibətlərin öyrənilməsi baxımından da vacibdir. Sözügedən xanlıqda sosial-iqtisadi münasibətlərə və dövlət quruluşuna həsr edilmiş xüsusi tədqiqat olmasa da, mövzunun bəzi aspektləri mövcud tarixşünaslıq əsərlərində öz əksini tap- mışdır. Problemin tarixşünashğmdan danışarkən ilk növbədə şair, dramaturq və nasir Həsən Əli İxfanm (1893-1972) admı çəkm ək lazımdır. H.İxfa «Şuşanın tarixi» adlı əsərində Şuşanın bünövrəsi qoyulduğu gündən Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana qə- dərki dövrün tarixindən bəhs edir (32). Bu əsəri yazarkən m üəllif daha çox xalq rəvayətlərinə və ona məlum olan «Qarabağ- namə»lərə istinad etmişdir. M üəllifm Şuşadakı cümə m əscidi və Mirsiyab karvansarasmdakı kitabələrin bir neçəsinin mətnini öz əsərində verməsi də xüsusi maraq doğurur. X X əsrin 30-cu illərinin əw əllərin d ə T.Şıxov «Qarabağ xanlığmın iqtisadiyyatına dair» adlı bir məqalə dərc etdirmişdir. T əəssüf ki, kitabxanalarda həmin məqaləni tapmadıq, yalnız mərhum akademik Ə.S.Sumbatzadənin bu m əqaləyə yazdığı rəylə tanış olaraq sözügedən məqalə haqqmda m üəyyən təsəw ü r əldə etdik (213). Öz məqaləsində T.Şıxov, əsasən Qarabağ xanlı- ğındakı maliyyə-vergi sistemini nəzərdən keçirmiş, habelə xan- lar, bəylər və darğaların qarşılıqlı əlaqəsini işıqlandıraıışdır. Ötən əsrin ortalarında Ə.Şükürzadə xanlığın dövlət qurulu- şuna aid dissertasiya yazmışdır. T əəssü f ki, bu dissertasiyanı da Azərbaycan və Rusiyanm kitabxanalarmdan, habelə elmi arxiv- lərdən əldə etmək mümkün olmamışdır. M.M.Mustafayevin iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi dissertasiyada problemlə bağlı bəzi məsələləri araşdırmışdır (185). Dissertasiyada bir sıra mənbələr- dən, ilk növbədə 1823-cü ildə tərtib olunmuş Qarabağ əyalətinin təsvirindən, 1836-cı ildə nəşr edilmiş «Qafqazarxası rus mülkiə- rinin icmalı»ndan gcniş istifadə olunmuş, Qarabağ xanlığmda iqtisadiyyatm vəziyyəti tədqiq edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu əsərdə o zamankı tarix elminin səviyyəsindən irəli gələn bir sıra nöqsanlar və çatışmazlıqlar vardır. M üəllif 1823-cü ildə Qarabağ əhalisinin etnik tərkibinin müxtəlifliyini qeyd etməklə kifayətlənərək əhalinin etnik tərkibi haqqmda heç bir rəqəm vermir (185, s.22). Bundan başqa, əsərdə m üəllif faktlara əsaslan- madan xarici basqınlar nəticəsində Qarabağ xanlığmı tərk edən- lərin çoxunun erməni olduğunu da iddia edir (185, s.22). Müəlli- fin fıkrincə, guya «xanlığm təbii-coğrafi şəraiti xanlıqda əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərirdi və məhsuldar qüw ələr çox ləng inkişaf edirdi» (185, s.23). 21-ci səhifədə isə M.Mustafayev bir vaxtlar bütün Azərbaycanm Qarabağ xanlığına tabe olduğunu söyləyir. Daha sonra m üəllif I Şah Abbasm döv- ründən başlayaraq Qarabağm inzibati-siyasi cəhətdən ayrı-ayrı məlikliklərə bölündüyünü iddia etməklə ciddi yanlışlığa yol verir, bununla da o, Qarabağın sərhədlərini daraltmış olur. Halbuki məlikliklər Qarabağm yalnız dağlıq hissəsini əhatə etmişlər və Nadir şahm dövrünə kimi inzibati-siyasi vahidlər kimi mövcud olmayıb xırda, irsi feodal malikanələr idilər. «Qarabağ xanlığınm tarixindən» adlandırılan III fəsildə hadisələr elə şəkildə şərh edilir ki, guya nəinki Qarabağ, bütün Azərbaycan İran dövlətinin ucqar əyaləti olmuşdur. M üəllif yazır: «Mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi və uzaqlığı, ümumiyyətlə... Qarabağ xanlığına müstəqil feodal dövlət kimi baxmağa imkan vermir» (185, s. 101). M.Mustafayev dissertasiyada arxiv materialmdan istifadə etməmişdir. Halbuki təkcə Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivinin Hərbi Dairə Rəsm i Fondunda 14 saylı sənəddə Qarabağ xanlığı- nm tarıxi ilə bağlı yetərincə maraqlı materiallar var.. Əsərdə tez-tez ziddiyyətli fikirlər səslənir. M ü əllif bir yan- dan, Qarabağın xristian məliklərinin hər birinin hakimiyyətinin, adətən bir kəndə yayıldığım qeyd edir, digər tərəfdən kəndliləri itaətdə saxlamaq və istismar etmək üçün hər bir m əlikin öz ordusuna malik olduğunu yazır (185, s.29). Təəccüblüdür, cəm i bir kəndin hesabma hansı ordunu saxlamaq olardı?! Bütün bu çatışmazlıqlara və nöqsanlara baxmayaraq, M.Mus- tafayevin dissertasiyası XX əsrin ortalarmda təkcə Qarabağ xanlı- ğınm yox, ümumiyyətlə, Azərbaycan xanlıqları tarixinin öyrənil- məsi yolunda atılan ilk mühüm addımlardan biri olmuş və bu günlərə kimi Qarabağ xanlığmm iqtisadi tarixinə həsr edilmiş yeganə əsər kimi qalmışdır. Y.Ağamalı «Qarabağ xanlığmın qonşu xanlıqlarla v ə digər dövlətlərlə münasibətləri» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdaflə etmişdir (4). Adından göründüyü kimi, m üəllifln qarşı- smda Qarabağ xanlığının tarixini bütövlükdə araşdırmaq, o cüm- lədən xanlıqdakı sosial-iqtisadi münasibətləri m üəyyənləşdir- m ək vəzifəsi durmamışdır. Sözügedən dissertasiyanm mənbəşü- naslıq bazası o qədər geniş deyil, çap olunmuş tədqiqatların heç də hamısından istifadə olunmamışdır. III fəslin adında göstərilsə də, dissertasiyada xanlığın inzibati bölgüsü işıqlandırılmamışdır. Ədalət naminə qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan xanlıqlarının öyrənilməsində görkəmli şərqşünas İ.P.Petruşevskinin əsərləri mühüm rol oynamışdır (200-205). Bu əsərlərdə xanlıqlarm ya- ranmasmın siyasi və iqtisadi səbəbləri, onlarda mövcud olmuş vergi sistemi və torpaq mülkiyyəti formaları, xanlıqlardakı sosial- iqtisadi münasibətlər ətraflı tədqiq olunduğundan yeri gəldikcə Qarabağ xanlığmdakı sosial-iqtisadi və sosial-siyasi münasibət- lərdən də söhbət açılmışdır. V.N.Leviatovun 1948-ci ildə nəşr olunmuş «XVIII əsrdə Azərbaycan tarixindən xülasələr» adlı əsərində də Azərbaycan xanlıqlarında sosial-iqtisadi və sosial-siyasi' münasibətlərə müəy- yən yer verilmişdir (169). Ümumi kontekstdə Qarabağ xanlığına mühüm yer ayrılmışdır. Azərbaycan xanlıqları tarixinin görkəmli tədqiqatçılarından biri də H.B. Abdullayev olmuşdur. Onun əsərləri (84-8 6) əsasən Quba xanhğının tarixinə həsr olunsa da, m üəllif bütövlükdə Azərbaycan xanlıqlannın, o cümlədən Qarabağ xanlığının sosial- iqtisadi və dövlət quruluşuna da müəyyən yer ayırmışdır. Ayrı- ayn xanlıqların tarixinə həsr olunmuş əsərlərdə (74 -8 3) həmin xanlıqların sosial-iqtisadi və sosial-siyasi quruluşu tədqiq olun- muşdur və bunun da mövzunun öyrənilməsi üçün mühüm didak- tik əhəmiyyəti vardır. H.Ə.Dəlilinin (19, 20) və N.Mustafayevanın (62) Cənubi Azərbaycan xanlıqlarınä həsr olunmuş əsərlərində həmin xan- lıqlann sosial-iqtisadi v ə sosial-siyasi həyatx ilə bağlı irəli sürülən mülahizələr də Qarabağ xanlığında oxşar münasibətlərin anlaşıl- masma yardım edir. C.M.Mustafayevin Azərbaycan xanlıqlarında sənətkarhğın vəziyyətinə həsr olunmuş əsərlərində (58-61) yeri gəldikcə Qarabağ xanlığında sənətkarlığm vəziyyətinə toxunulur. Müəllifm məqaləsində Şuşa şəhərinin salınma tarixi ilə bağlı maraqlı və əsaslandırılmış mülahizələr irəli sürülmüşdür. Şuşa şəhərinin salmması və quruluşu haqqmda maraqlı məlumatlar A.Salamzadə, E.Avalov, R.Salayevm birgə hazn-ladıqları kitabda da yer almışdır (219). Burada Şuşa şəhərinin yaranma tarixi araş- dınlır, onım memarlığmm ən vacib inkişaf mərhələləri təhlil edi- lir. Müəlliflər şəhərin bir çox tarixi tikililəri haqqıöda vacib məlumatlar verir, onlarm şəkil və sxemlərini göstərirlər. Şəhərin qədim hissəsinin tarixi görkəminin bərpa olunması ilə bağlı təkliflər də maraq doğurur. M övzu ilə bağlı əsərlər sırasmda akademik İ.Əliyevin «Dağ- lıq Qarabağ: tarix, faktlar, hadisələr» əsəri qeyd olunmalıdır (89). Azərbaycan tarixşünaslığmda ilk dəfə olaraq bu kitabda Qarabağ xanlığmın Azərbaycan dövləti olması təsbit edilir, onun erməni- lərə heç bir aidiyyəti olmaması vurğulanır. Dağlıq Qarabağın tarixi keçmişinə qısa formada nəzər salan m üəllif erməni «tədqi- qatçıları»nın bütün uydurmalarma tutarlı faktlarla cavab verir və bununla Qarabağm əzəli Azərbaycan torpağı olmasmı bir daha təsdiqləyir. Kitabda xanlığm sosial-iqtisadi quruluşu barədə cüzi məlumat olsa da, xanlıqda mövcud olmuş sosial-siyasi əlaqələr haqqında m üəyyən məlumat mövcuddur. Son dövrlərdə Qarabağ xanlığmın tarixinə həsr olunmuş əsərlər sırasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasınm Ar- xeologiya və Etnoqrafıya İnstitutunda çapa hazn-lanmış «Qara- bağ» adlı məqalələr toplusu xüsusi qeyd olunmalıdır (158). Gör- kəmli tarixçi, arxeoloq, etnoqraf alimlərin məqalələrindən ibarət olan bu toplu təkcə nəfıs tərtibatı ilə deyil, yüksək elmi səviyyəsi ilə də seçilir. Məqalələrdə xronoloji ardıcıllıqla Qarabağm dünəni və bu günü təsvir edilir, zəngin faktik material əsasmda erməni- lərin işğalçı siyasəti, onlann heç bir tarixi əsası olmayan torpaq iddiaları əyani surətdə göstərilir. Monoqrafıya üzərində iş zamanı topluya daxil olan məqalələrin hamısına diqqət yetirilmiş, lakin tədqiqatda F.Əliyevin «Qarabağ xanlığı (XVIII əsr)» adlı məqa- ləsinə üstünlük verilmişdir. M əqalədə m üəllif əsas diqqəti siyasi hadisələrin gedişinə yönəltsə də, xanlıqda mövcud olmuş sosial- iqtisadi və sosial-siyasi m əsələlərə, o cümlədən xanlıqda idarəet- mə aparatmm qurulmasına m üəyyən yer vermişdir. Qarabağm memarlıq abidələri, burada m övcud olmuş sən ət növləri, mədəniyyətin inkişaf səviyyəsinə həsr olunmuş məqalələr də tədqiqat baxımmdan önəmlidir. 2005-ci ildə Azərbaycan M illi Elmlər Akademiyasınm A.Ba- kıxanov adına Tarix İnstitutu «Qarabağ: Kürəkçay müqaviləsi - 200» adlı məqalələr toplusunu nəşr etmişdir (111). Adından gö- ründüyü kimi, toplu əsasən Qarabağ xanlığını Rusiya imperiya- sına birləşdirmiş məlum Kürəkçay müqaviləsinə həsr olunmuş- dur. Bununla belə, tərtibçilər məqaiələri xronoloji ardıcıllığı nəzərə almmaqla toplamış, nəticədə təkcə müqavilə deyil, Qara- bağm ən qədim keçmişindən 1805-ci ilədək olan tarixi nəzərdən keçirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu topluda Qarabağm xan- lıq dövrünə önəıiıli yer ayrılmış və ayrı-ayrı məqalələrdə məlik- lər, onların Qarabağ xanlarma olan münasibətləri, habelə xanlığm inzibati quruluşu və dini-etnik tərkibi, Şuşa şəhərinin yaranma tarixi, eləcə də problemlə bağlı olan bir sıra mənbəiər haqqmda müfəssəl məlumat verilmişdir. Həm arxeologiya və etnoqrafiya, həm də tarix institutlarınm nəşr etdikləri toplulara nəzər yetirdikdə bir müsbət xüsusiyyət dərhal diqqəti cəlb edir: məqalələr zəngin, nəfis illüstrasiya və fotoşəkillərlə tamamlanmışdır. M əhz buna görə topluların hər bir məlumatı bu əlavələrle daha aydın və əyani şəkildə qavranılır. Ə.Qubaydulin (70, 115-1-18), F.M.Əliyev (24), F.Ağamalı (3), T.T.Mustafazadə (62a), M.M.Gülmalıyev (30), M.Q.Abdul- layev (1), A.P.Novoseltsev (190) və başqalarının (21, 22, 40, 143, 178) əsərlərində də Qarabağ xanlığmın tarixinin m üəyyən aspekt- lərinə toxunulmuşdur. Yeddicildlik Azərbaycan tarixinin III cil- dində Azərbaycanda xanlıqların yaranmasmm tarixi şəraiti haqqmda qısa da olsa, xanlıqlarm siyasi-iqtisadi, mədəni həyatına dair ümumiləşdirilmiş material vardır (12). Qısa tarixşünaslıq icmalmdan göründüyü kimi, Qarabağ xan- lığı tarixinin bir sıra aspektləri tədqiq edilsə də, xanlığm tarixi bu günə kimi bütövlükdə, kompleks yanaşma şəklində tədqiqat ob- yekti olmamış, nəticədə xanlıq tarixinin bir sıra m əsələləri işıq- landırılmamışdır. M üəllifi olduğum bu monoqrafiyada isə qarşıya Qarabağ xanlığmın tarixini və ilk növbədə xanlıqda mövcud olmuş sosial- iqtisadi və sosial-siyasi münasibətləri arxiv sənədləri v ə ilk tarixi mənbələr əsasmda tədqiq etmək məqsədi qoyulmuşdur. Bundan başqa, nəzərə alınmışdır ki, bu tədqiqat bir daha bədnam qonşu- larımızın orazi iddialarmın əsassız olduğunu sübut etm əyə yardım edə biləcək, beləliklə, Milli tarixşünaslığa kiçik bir töhfə olacaq. Təqdim olunan əsər yazılı mənbələrə əsaslanır. Qarabağ xanlığmm sosial-iqtisadi və sosial-siyasi quruluşunu öyrənmək üçün hər hansı bir tarixi problemin tədqiqində olduğu kimi, ilk mənbələrin müstəsna əhəm iyyəti vardır. Bütövlükdə xanlıqların, o cümlədən Qarabağ xanlığmm sosial-iqtisadi və siyasi tarixinə aid məlumatlar çox az və səpələnm iş vəziyyətdədir. Bilavaşitə xanlıqlar dövründə əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti və sosial-siyasi münasibətləri haqqmda m üfəssəl məlumat verən m ənbələr yox- dur. Lakin təsərrüfat fəaliyyətinin səviyyəsinin yüz illər ərzində tədricən dəyişdiyini nəzərə alaraq xanlığın yaranm ası ərəfəsin- də və ləğvindən dərhal sonra tərtib olunmuş sənədlərdən istifadə etmək mümkündür. Bu səpkidə olan materiallardan danışarkən ilk növbədə «Gəncə-Qarabağ əyalətinin m üfəssəl dəftəri»ni qeyd et- mək lazımdır. Məlumdur ki, 1722-ci ildə əfqanlarm S əfəvi döv- lətinin mərkəzi hissəsini işğal etməsindən istifadə edən Rusiya və Osmanlı dövlətləri Azərbaycanı müvəqqəti olaraq öz aralarm- da bölüşdürmüşdülər. Azərbaycan ərazisinin çox hissəsi, o cüm- lədən sonralar Qarabağ xanlığmı təşkil etmiş ərazi Osmanlı döv- lətinin idarəçiliyinə keçmişdi. Osmanlılar vergi toplanmasmı nizama salmaq üçün bölgənin əhalisini yə təsərrüfat subyektlərini siyahıya almışdılar. M əhz həm in tarixi dönəmdə, daha doğrusu, 1728-ci ildə «Gəncə-Qarabağ əyälətinin m üfəssəl dəftəri» tərtib olunmuşdur (29). Tədqiqatçı H.M əm mədov bu qiymətli mənbəni Yüklə 5,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|