Zemfira haciyeva qarabağ xanliğI

ss.336-341).
Çiləbörd  mahalmm  ərazisi  qərbdə  Qırxqızdan  başlayıb 
şərqdə Bərdə və Bayat meşəsinin kənarına qədər, cənubda Xaçm 
və  Qabartı  çaymdan başlayıb  şimalda Tərtərçaya qədər uzanırdı. 
Bu  mahalda  toxumluq  buğda  və  başqa  taxıl  məhsulları  yaxşı 
yetişirdi.  Çiləbörd məliklərinin əsli Məğavizdən gəlmişdi. Mahal 
ərazisinin  böyük  bir  hissəsi  meşəlikdən  v ə  keçilməz  yerlərdən 
ibarət  idi.  Çiləbörd  məlikləri  «Çarmıx»  adlı  qalada yaşayırdılar. 
Mahalın  m əliyi  Allahqulu  Nadir  şahm  yanında  hərbi  xidmətdə 
olub şahdan sultan titulu almışdı (57,  s.13).
«M üfəssəl dəftər»ə  görə,  Çiləbörd nahiyəsində əhali buğda, 
arpa,  çəltik yetişdirir,  maldarlıq,  arıçılıq və  üzümçülüklə  məşğul 
olurdu.  Ən böyük kəndləri 44 nəfər qeyri-müsəlman kişinin yaşa- 
dığı Qıssaabad,  47 nəfər qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Yuxarı 
Qarabəy,  121  qeyri-müsəlman  kişinin  yaşadığı  Aşağı  Qarabəy 
kəndləri idi (29,  ss.363-373).
Talış (Gülüstan) mahalmm ərazisi qərbdə Murov və Gülüstan 
dağmdan  başlayıb  şərqdə  Kürün  sahilinədək,  cənubda  Tərtər 
çayından  başlayıb  şimalda  Gorana  qədər  uzanırdı.  Bu  mahalm 
məlikləri  əslən  şirvanlı  olub  Talış  kəndində  məskən  salmışdılar. 
M əlik Usub  Gülüstan  qalasmı  zəbt  edib  öz  iqamətgahı  etdikdən 
sonra  bu  mahala  həm  də  «Gülüstan  məlikliyi»  deyirdilər  (193, 
s.14).
Mahal  7  kənddən  ibarət idi.  Bu  kəndlərdə  cəmi  245  (143-ü 
vergiödəyən,  102-si  ödəməyən)  ailə yaşayırdı.  Ən  iri kəndlər  77 
ai'ənin yaşadığı Qaraçinar, 92 ailənin yaşadığı Ağcakənd idi. Ma- 
halda başlıca olaraq taxılçılıqla,  qismən maldarlıqla məşğul olur- 
dular.  Əhali yalnız xristianlardan ibarət idi.  Mahal üzrə xəzinəyə 
ildə cəmi 3546 manat 40 qəpik və  114 əşrəfı məbləğində vergi və 
ödənişlər  daxil  olurdu.  Ərazini  məlik  Yusuf (İosif)  idarə  edirdi 
(159,  s. 125—127).  XVIII  əsrin  1-ci  yarısında  Talış  və  Gülüstan 
ayn-ayn  nahiyələr  idi.  Talış  nahiyəsi  Osmanh hakimiyyəti  döv- 
ründə  Gəncə-Qarabağ  əyalətinin Gəncə  livasmın  tərkibinə  daxil

idi.  Nahiyənin  ən  böyük  kəndləri  105  qeyri-müsəlman  kişinin 
yaşadığı  Nurus  və  104  qeyri-müsəlman  kişinin  yaşadığı  Talış 
kəndləri  idi.  Üzümçülük və  arıçılıq daha çox, maldarlıq nisbətən 
az inkişaf etmişdi.  Nahiyədə buğda,  arpa,  darı əkilirdi.  Ən böyük 
kəndləri  58  qeyri-müsəlmanm  yaşadığı  Ağcakənd-Ballıca  kəndi 
və  53  qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı  Ağcakənd Oğul kəndi  idi 
(29,  ss.342-362).
Qarabağ  xanlığmda  mahallarla  yanaşı  ayrı-ayrı  şəxslərin 
mülkiyyətində  olub, mülk sahibləri tərəfindən idarə  olunan xeyli 
ərazilər də var idi.
Mehdiqulu xanm arvadı Xanxanım ağaya məxsus 9 kəndin və 
oymağın 
6-sı  azərbaycanlı,  3-ü  qeyri-müsəlman  kəndləri  idi.  Bu 
kənd  və  oymaqlarda  cəmi  97  azərbaycanlı  və  110  qeyri-müsəl- 
man ailəsi yaşayırdı. Xanxanım ağaya məxsus kəndlərin ən böyü- 
yü  83  ailənin  yaşadığı  Qaladərəsi  və  27  ailənin  yaşadığı  İreben 
idi.  Bütünlüklə  Xanxanım  ağaya  məxsus  mülklərdə  207  ailə 
yaşayırdı. Kəndləri Xanxanım ağanın təyin etdiyi kəndxudalar və 
koxalar  idarə  edirdi.  Ümumiyyətlə,  xanm  qardaşları,  bacıları, 
əmisi uşaqları  və  xan ailəsinin  digər üzvlərinə məxsus  130 kənd 
və  oymaq  vardı.  Bu  kənd  və  oymaqlarda  2264  (914-ü  vergiö- 
dəyən,  1350-si ödəməyən)  ailə yaşayırdı.  Bunlardan  578-i  qeyri- 
azərbaycanlı ailəsi idi.
Bütün  bu  kəndlər  m üxtəlif  mahallara  səpələnmişdi.  lakin 
ərazisinə  daxil  olduqları  mahallarm  inzibati  idarəçiliyindən  kə- 
narda  qalmış,  torpaq  sahiblərinin  təyin  etdiyi  kəndxudalar,  ko- 
xalar və  yüzbaşılar tərəfmdən  idarə  edilirdi.  Gülməmməd  bəyə, 
onun qardaşı  Şirin bəyə,  onun  oğlu Rüstəm bəyə,  Mirzə  C’əfərin 
oğlu  Mirzə  Sadığa  məxsus  olan 
8  kənd  və  oymaqda  258  (133-ü 
vergiödəyən,  125-i ödəməyən) ailə yaşayırdı.  Bu ailələrdən cəmi 
29-u  (11,24%-i)  xristian,  2129-u  (88,76%-i)  isə  azərbaycanlı  idi 
(193,  ss.44-64).
Uğurlu  bəyə,  Əhməd  ağaya,  Divanbəyi  Məmmədqulu bəyə 
v ə divanxana mirzəsi Mirzə Y usifə məxsus 25 kənd v ə  oymaqda 
420  (304-ü  vergiödəyən,  116-sı  ödəm əyən)  ailə  yaşayırdı.  Bun- 
lardan  328-i  azərbaycanh,  cəm i  92-si  (21,90%-i)  qeyri-azər- 
baycanlı idi (193,  ss.57-61).
Xamn  general  M ədətova  bağışladığı  10  kənd və  3  oymaqda 
cəmi  1011  ailə vardı.  M ənbədə  həmin ailələrin etnik mənsubiy- 
yəti  göstərilməmişdir.  Şübhəsiz,  3  oymaqda  yaşayan  165  ailə 
azərbaycanlı  idi  (193,  s.64).  Bu  isə  bütün  ailələrin  16,32%-ni 
təşkil edirdi.
Kapitan  İsmayıl  bəyə,  onun  əmisi  oğlanlan  V əli  və  Nuru 
bəylərə məxsus 
2 kənd və oymaqda cəmi  192 (95-i vergiödəyən, 
97-si  ödəməyən)  ailə yaşayndı  (193,  ss.65-67).  Bunlardan  165-i 
azərbaycanlı,  cəmi 27-si qeyri-azərbaycanlı (27,19%) ailəsi idi.
Hacı Ağalar bəyin və Hacı Bəylər bəyin mülkiyyətlərində  15 
kənd  və  oymaq  vardı.  Bu  kənd  və  oymaqlarda  497  ailə  (115-i 
vergi  ödəyən,  382-si  ödəm əyən)  yaşayırdı.  Mənbədə  bu ailələr- 
aən  387-nin  dəqiq  azərbaycanlı,  74-nün  kürd  olduğu  göstərilir. 
İki kənd -  Qarakilsə kəndi (20 ailə) və Vişniy Qal kəndi (16 ailə) 
üzrə  etnik  mənsubiyyət  göstərilməyibdir.  Lakin  Qarakilsə  kən- 
dində  9  ailənin  Əliyanlı  oymağmdan  olduğu  göstərilir,  həmin 
oymağın  əhalsi  kürdlər  olduğuna  görə  onların  da  kürd  olduğu 
şübhəsizdir. Qarakilsə kəndinin qalan 2 ailəsi Naxçivandan, Vişni 
Qal  kəndinin  16  ailəsi  isə  İrəvandan  köçüb  gəlmişdi  (193, 
ss.68-71).  Beləliklə,  Hacı  Ağalar  bəy  və  qardaşı  Hacı  Bəylər 
bəyə məxsus  kənd və  oymaqlarda ə w ə llə r  əhalinin böyük əksə- 
riyyətini  azəri  türkləri  (80%-ə  yaxm)  və  qismən  (
20%-ə  yaxm) 
kürdlər təşkil  etmişlər.  Naxçıvan  və  İrəvandan  köçüb  gələnlərin 
erməni  olduğunu  nəzərə  alsaq  xanlığm  ləğvinə  yaxın  bu  mülk- 
lərdə  ermənilərin peyda olduğunu  deyə  bilərik.  Dem əli,  1822-ci 
ildə həmin mülklərdə 387 azəri türkü, 83 kürd ailəsi v ə ola bilsin 
ki,  27 erməni ailəsi yaşayırmış.  (77,87%,  16,70%,  5,43%ı).

Səfərəli  bəy  və  qardaşlarmın  mülkiyyətlərinə  16  kənd  və 
oymaq daxil idi.  Bu kənd və  oymaqlarda cəm i  233  (183-ü vergi- 
ödəyən,  50-si ödəm əyən) ailə yaşayırdı.  M ənbədə cəm i  142  ailə- 
nin yaşadığı  10 kənd və  oymağın  azərbaycanlı kəndləri,  46  ailə- 
nin yaşadığı 4 kəndin xristian kəndi, 2 kəndin isə qarışıq əhalidən 
ibarət olduğu göstərilmişdir.
Doğrudur,  16  ailənin  yaşadığı  Ağkənd  xristian  kəndi  kimi 
göstərilmişdir,  lakin  bu  kənddə  yaşayan  darğanm  admın  Məm- 
məd  olması  sübut  edir  ki,  hər  halda  darğa  xristian  olmamışdır. 
Digər 28  ailənin yaşadığı Dulus kəndinin də azərbaycanlı,  yaxud 
xristian  kəndi  olması  göstərilməyib.  Lakin  15  ailənin  yerli 
olduğu, azərbaycajalılardan və xristianlardan ibarət 
10 ailənin isə 
Naxçıvan,  Bəyazid,  X oy və  Təbrizdən  gəldiyi  qeyd olunur  (193, 
ss.78-84).  Bu  səbəbdən  də  kənd  sakinlərindən  14  ailənin  xris- 
tian,  13  ailənin isə müsəlman olduğunu fərz etmək olar.  Göstəri- 
lən 2 kənddə 29  (±)  qeyri-müsəlman və  14 (± )  müsəlman ailəsi- 
nin yaşadığını təsdiq etsək yanılmarıq.  Beləliklə,  Səfərəli bəy və 
onun  qardaşlarmm  mülkiyyətlərində  olan  16  kənd  və  oymaqda 
təqribən  156 müsəlman və  təqribən 75  qeyri-müsəlman  ailəsinin 
yaşadığmı söyləm ək olar.
Xanlar ağanm,  onun qardaşı Əhməd xanm, anası Bikə ağanın 
və  Əhməd xanm arvadı  Şəmşədinli N əsib  sultan  qızının  mülkiy- 
yətində 20 kənd və oymaq var idi. Həmin kənd və oymaqlarda 948 
(o  cümlədən  578-i  vergiödəyən,  370-i  ödəməyən)  ailə  yaşayırdı 
(193,  s.78-84).  Bu  ailələrin  əksəriyyəti  -   869-u  və  ya  91,67%-i 
müsəlman,  cəmi  79-u,  yaxud 8,33%-i qeyri-müsəlman idi.
Rüstəm bəyə məxsus  14 kənd və  oymaqda 405  (218-i  vergi- 
ödəyən,  187-i ödəm əyən) ailə vardı.  11  müsəlman kəndində  268,
2 qeyri-müsəlman kəndində isə 29 ailə yaşayırdı.  Qorunzur kəndı 
(108  ailə)  mənbədə  xristian  kəndi  kimi  göstərilmişdir.  Eyni 
zamanda,  elə  həmin  mənbədə  bu  kənddə  yerli 
2  müsəlman 
ailəsinin,  Naxçıvandan  gəlmiş  2  azərbaycanlı  ailəsinin,  Ağa
Nəzirin 2 əmisinin və onların 2 rəncbərinin yaşadığı qeyd olunub 
(193,  s. 18-84).  Deməli,  Qorunzur kəndində ən azı 
8  müsəlman 
ailəsi  yaşayırdı.  Beləliklə,  Rüstəm  bəy  və  onun  qardaşlarına 
məxsus  mülklərdə  ən  azı  276  müsəlman  ailəsinin  və  127  qeyri- 
müsəlman ailəsinin (68,15 və 31,35%) yaşadığı m əlum  olur.
Ə səd bəyə məxsus 
6 kənd və oymaqda 379 (237-si vergiödə- 
yən,  142-si ödəməyən) ailə vardı. Mənbənin məlumatlarına görə,
3 müsəlman oymağmda 
88 ailə,  1  kürd (Sultanlı kürd) oymağında
142,  2 xristian kəndində  134 ailə yaşayırdı. Bir kənddə -  Qızılqış- 
laqlıda 2  xristian rəncbər v ə 4 müsəlman rəncbər yaşayırdı  (193, 
s.78-84).  Beləliklə,  Əsəd  bəyin  mülkiyyətində  olan  7  kənd  və 
oymaqda 92 müsəlman ailəsi (24,27%>),  142 kürd ailəsi (37,46%>) 
və  145 xristian ailəsi (38,26%) yaşayırdı.
Cəfərqulu  ağanın  mülkiyyətində  79  kənd  və  oymaq var  idi. 
Həmin  kənd  və  oymaqlarda  cəmi  1222  (o  cümlədən  792-si  ver- 
giödəyən, 430-u ödəməyən) ailə yaşayırdı. Bu ailələrin tam əksə- 
riyyəti -   1042-si  (85,27%))  müsəlman,  cəmi  180-i  (14,73%)  xris- 
tian  idi  (193,  ss. 106-108).
Nəhayət, Mehdiqulu xanın şəxsi mülkiyyətində olan 28 kənd 
və  oymaqlarda  cəmi  500  (241-i  vergiödəyən,  259-u  ödəməyən) 
ailə yaşayndı.  Bu kənd və  oymaqlarm 28-də yalnız müsəlmanlar 
vaşayırdı.  İki  qeyri-müsəlman  kəndində  (Bağmanlar  və  Xan- 
kəndi)  cəmi  55  ailə  var  idi.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  40 
ailədən  ibarət  Xankəndi,  mənbənin  məlumatına  görə,  yenicə 
salınmışdı.  Dem əli,  Mehdiqulu  xanm  mülklərində  yeni  gəlmiş 
xristianları  nəzərə  almasaq  445  müsəlman  (96,74%),  15  xristian 
ailəsi  (3,26%o)  yaşaymnış.  Yeni  gələnlərin  hesabma xristianlarm 
faizi  bir  qədər  artaraq 
1 l%o-ə  yüksəlmiş,  azərbaycanlılann  sayı 
isə bir qədər azalaraq 89%o-ə enmişdi.
Mənbənin məlumatma əsaslanaraq qətiyyətlə deyə bilərik ki, 
xanlıq ləğv olunan dövrdə  139  cəbrayıllx ailəsi İrana qaçmışdır.

Göstərilən rəqəmləri yekunlaşdıraraq belə qənaətə gəlirik ki, 
xanlıq ləğv olunan  ərəfədə  Qarabağda 629 kənd və  oymaqda ya- 
şayan  17031  ailədən  12.182-si  (±100)  azərbaycanlı,  4.621-i 
(±100)  xristian,  228-i  m ənşəcə  kürd  idi.  Alınan  nəticəyə  Şuşa 
şəhərində  yaşayan  1532  ailənin,  m ənbəyə  əsasən,  etnik  mənsu- 
biyyətini müəyyənləşdirdikdən sonra 969 müsəlman,  533 xristian 
və  30  kürd  ailəsini  (63,25%,  34,79%  və  1,96%)  əlavə  etmək 
lazımdır. Beləliklə, Qarabağ xanlığmda cəmi  18563 ailə yaşayırdı 
ki,  bunlardan  13151-i (±100), yaxud 79,85%-i müsəlman,  5154-ü, 
yaxud 27,20%-i xristian,  258-i və ya  1,39%-ni kürd ailələri təşkil 
edirdi.
Bir daha qətiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki,  1805-ci  ildə Ru- 
siya Qarabağ  xanlıgmı  öz  himayəsi  altma  aldıqdan  sonra  müsəl- 
manları sıxışdırmağa başlamış, özünə sosial dayaq yaratmaq məq- 
sədi  ilə  İran  və  Türkiyə  ermənilərini  Qarabağda  yerləşdirməyə 
m üvəffəq  olmuş,  nəticədə  artıq  1822-ci  ilə  kimi  minlərlə  azər- 
baycanlı ailəsi xanlığm hüdudlarmı tərk edərək qaçmış, əvəzində 
yüzlərlə, bəlkə də minlərlə erməni ailəsi Azərbaycan torpaqlarm- 
da  məskunlaşmışdı.  Bundan  əlavə,  Qafqazdakı  rus  qoşunlarmm 
komandanı,  general  Yermolovun  polkovnik  Radinskiyə  göndər- 
diyi  15  noyabr  1816-cı  il tarixli  göstərişdən məlum olur  ki,  İbra- 
him xəlil  xanm  oğlu  Əbülfət  xan  özü  ilə  4  min  ailəni  xaricə 
aparmışdı  (193,  ss. 187-208).  Bu  ailələr,  şübhəsiz ki,  müsəlman- 
lardan  (əsasən  azəri  türklərindən)  ibarət  olmuşdu.  Faktlara 
əsaslanaraq  xanlıqda yaşamış  azəri  türklərinin  sayına  4  min  aılə 
əlavə  edə bilərik.  Bütün bunları  nəzərə  alaraq belə  qənaətə  gəl- 
m ək olar ki,  XIX əsrin əw əllərin d ə Qarabağ xanlığında təqribən 
22500  ailə  yaşamışdır  ki,  onlarm  da  17  min  nəfərdən  çoxunu 
azəri  türkləri  təşkil  etmişdir.  D em əli,  Qarabağ  xanlığmda 
xristianların sayı 
20 %-ə yaxm, müsəlmanlarm sayı isə  80 %-dən 
artıq olmuşdur.
S.Qlinkanm verdiyi məlumatä əsasən,  II rus-İran müharibəsi 
qurtardıqdan  sonra  3  ay  yarım  ərzində  Cənubi  Azərbaycandan 
Cənubi  Qafqaza 
8  min  erməni  ailəsi  köcürülmüşdür  (194,  s.92). 
Bu,  40 min nəfər demək idi.
Köçürülənləri  İrəvan  və  Naxçıvan  xanhqlarmm  ərazisində 
yerləşdirmək  nəzərdə  tutulmuşdu.  Lakin  bu  ərazilərdə  əhalinin 
saymm kəskin  artımı  çörək  qıtlığı problemi yarada biləcəyindən 
ehtiyatlanaraq hökumət qaçqmlan kifayət qədər ərzaq ehtiyatmm 
olduğu  Qarabağa  göndərmək  barədə  göstəriş  vermişdir  (194, 
s.92).
2. 
Xanlıqda idarəçilik sistemi və hərbi 
müdafiə işinin təşkili
Xanlığı  xan  idarə  edirdi.  Tədqiqatçı  V.Leviatov  xanm  haki- 
miyyətini  səciyyələndirərək  qeyd  edirdi:  «Bu,  dövlətə  və  xana 
məxsus olan mülk əsasmda fərq qoymayan və onları eyniləşdirən 
feodal  hakimiyyəti  idi.  Xanlıqlarda  olan  vəziyyət  göstərir  ki, 
onlarm  idarəsi  xanlarm  şəxsi  mülklərinin  idarəsi  kimi  idi»  (169, 
s.45).  Səyyah İ.Berezin yazırdı ki,  «xan tam müstəqil şəxs idi.  O, 
heç  kimdən  soruşmadan,  heç  kimə  hesabat  vermədən  kimisə 
edam  edər,  bağışlayar,  qovar  və  yaxud  cəzalandıra  bilərdi.  Xan 
bütün  icra  və  m əhkəmə  hakimiyyətini,  hətta  şəriət-dini  qanun 
işlərini də öz əlində cəmləşdirmişdi» (102, s.45). N.Dubrovin xan 
hakimiyyətini qatı müstəbid rejim kimi qiymətləndirərək yazırdı: 
«Müsəlman əyalətlərinin bütün silkləri xanm vahid idarəsinə tabe 
idilər.  Özbaşmalıq  xan  idarəsinin  əsasmı  təşkil  edirdi.  Əhalinin 
heç bir hüququ yox idi,  onlar xanm qullan idi.  Xanm arzusundan 
asılı  olaraq  bugünkü  qul  sabah  bəy  və  yaxud  əksinə  ola  bilərdi. 
Hətta  xanm  ən  yaxm  adamları  belə  ən  kiçik  günah  üzündən 
ölənəcən döyülürdü»  (126,  ss.398-399). Dubrovinin yazdığmdan 
belə çıxır ki, xanlar hətta şəriətlə belə  hesablaşmırdılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, xan hakimiyyətini heç bir çərçivəyə 
sığmayan  özbaşınalıq  rejimi  kimi  səciyyələndirm ək  düzgün 
deyildir. Xan hakimiyyəti müstəbid rejimlərə yaxın olsa da, İslam 
v ə  xalqın  qədim  adət-ənənələri  çərçivəsindən  kənara  çıxmırdı. 
Görkəmli  Azərbaycan tarixçisi  A.A.Bakıxanov yazırdı  ki,  xanlar 
şəriətin  əsas  qanunlarım  v ə  xalqın  adət-ənənəsini  pozmaq 
hüququna malik deyildilər  (100,  ss. 142-143).  İ.P.Petruşevski  isə 
qeyd  edirdi  ki,  «Azərbaycanda  hökm  sürən  siyasi  pərakəndəlik 
və  xanlıqlararası  müharibələr şəraitində xanlar kəndli kütlələrini 
hədsiz  dərəcədə  qıcıqlandırmamaq  üçün  feodal  istismarını 
m üəyyən  həddə  saxlamağa  çalışır,  hətta  ona  bəzən  patriarxal 
adət-ənənə  donu  geyindirməyə  cəhd  göstərirdilər.  Onlar  kənd 
icmalarının  hüquqlarx,  adət-ənənəsi  ilə  hesablaşmalı  olurdular» 
(203,  s.12).
Qarabağ xanmm yanmda məşvərətçi orqan -  divan fəaliyyət 
göstərirdi. Divan xanm yaxınlarından v ə ali müsəlman din xadim- 
lərindən  təşkil  edilmişdi.  Divanda  başlıca  olaraq  müharibə  və 
sülh  m əsələləri,  vergilərin  bölüşdürülməsi,  yeni  vergilərin  təyin 
edilməsi, mülki və cinayət işləri müzakirə edilirdi (196). Müzaki- 
rəyə çıxarılan hər hansı bir mühüm m əsələ ilə bağlı son söz xana 
məxsus olsa da, bəzi hallarda xan divan üzvlərinin rəyi ilə hesab- 
laşmalı olurdu.  Digər xanlıqlara nisbətən  Qarabağ  xanlığında  di- 
van yüksək nüfuza malik idi.  Mirzə  Adıgözəl bəy  Şuşa qalasımn 
əsasmm  qoyulması  m əsələləri  ilə  bağlı  yazırdı:  «Mərhum  xanrn 
hüzurunda  olan  əmirlər onun  işarəsi  ilə  belə  m əsləhət gördülər: 
.. .möhkəm bir yer və meydan tapıb orada şəhər və hasar binasmı 
qoyaq,  bürc  və  divar  saldıraq.  Düşmənin  hücum  və  sədəməsin- 
dən  arxaym  olaq»  (53,  s.40).  Mirzə  Camal  yazırdı  ki,  Pənahəii 
xanm göstərişi ilə  Şuşa qalasmm əsasmm qoyulmasi ilə əlaqədar 
«işgüzar və  bacanqh  adamlar»  m əsləhət  üçün  yığışmışdılar  (44, 
s.115).
Xandan  sonra  ali  silkin  növbəti  pilləsini  bəylər  və  məliklər 
tuturdu.  Qarabağ xanlığında Vərəndə, Dizaq,  Talış,  Xaçm v ə  Çi- 
ləbörd  hakimləri  məlik  titulu  daşıyırdı.  B əy  və  m əlik  titulları 
irsən  keçirdi.  Lakin  hər  dəfə  bu  hüququ  xan  xüsusi  fərmanla 
təsdiq etməli  idi.  Məliklər geniş  m əhkəmə və inzibati  hüquqlara 
malik idilər.
Pənahəli  xanın  iki  oğlu var  idi:  İbrahimxəlil  ağa və  Mehralı 
bəy.  B əzi  məlumatlara  görə,  onların  Talıbxan  bəy  adlı  daha  bir 
qardaşları olmuşdur (14,  s.284).  İbrahimxəlil xanm sağlığmda bir 
anadan  olmuş  böyük  oğlanları  Cavad  ağa  və  M əhəm m ədhəsən 
ağa  vəfat  etmişdilər.  Onun  xanımlarmdan  biri  Nusəl  xanm  qızı 
Bikə  ağa  idi.  Xanm  ondan  Əhməd  adlı  oğlu  vardı.  İbrahimxəlil 
ağanm  digər  xanımı  Gəncəli  Şahverdi  xanm  qızı  Xurşid  bəyim 
Mehdiqulu xanm anası,  onun digər arvadı gürcü qızı Cavahir xa- 
mm  isə  Gövhər ağanın anası idi. Xanın dördüncü arvadı cəbrayıl- 
lı  (əslində  isə  Cavanşir  minbaşısı)  V əli  bəyin  qızı  idi.  Xanım 
M əhəm m ədhəsən  ağanın  anası  idi.  Bunlardan  başqa,  xanm  siğə 
edilmiş arvadları da vardı (14,  s.2 8 1).
Baharlınm verdiyi  məlumata görə,  İbrahimxəlil xanm böyük 
oğlu,  atasının sağlığmda vəfat etmiş Cavad  ağa Cavanşir minba- 
şısının  qızı  Xamm  bəyimdən  idi  (14,  ss.282-283).  İbrahimxəlil 
xanm  vəliəhdi  ə w ə lc ə   M əhəm m ədhəsən  ağa  olmuşdur  (216, 
s.695).  Xanın  ən  çox  səlahiyyət verdiyi  oğullan M əhəmmədhə- 
sən ağa,  Əhməd xan və Mehdiqulu ağa idi (14,  s.282-283).  İbra- 
him xəlil  xanm  qızlarından  biri  Ağabəyim  ağa  Fətəli  şaha,  digər 
qızı Gövhər ağa Şəki xanına ərə getmişdi (14, s.283). Xanm digər 
oğlanları Xanlar ağa, xan rütbəsi almış Əbülfət xan, M əhəmməd- 
qasım ağa, Fətəli ağa, Süleyman ağa, Hüseynqulu ağa və Səfıqulu 
idi.  1847-ci ilə kimi sağ qalan oğlanları xan qızlarmdan doğulmuş 
Mehdiqulu  xan  və  Əhməd  xan  idi,  habelə  onun  kənizdən 
doğulmuş  «Şeyxəli xan»  adlı bir oğlu da var idi.  1845-ci ilə kimi 
qalan  qızları:  Gürcü  Tavadınm  qızmdan  doğulmuş  Gövhər  ağa,

Gürcüstan  çannın vəziri  Mirzə  Rəbinin qızından doğulmuş  İzzət 
bəyim idi;  II İraklı öz vəzirlərinin üç qızını xana v ə  onun iki oğlu
-  Əbülfət xan və M əhəmm ədqasım  ağaya vermişdi  (53,  s.147).
İbrahimxəlil  xan  Kürəkçay  müqaviləsini  imzaladığı  zaman 
varislik v ə  vəliəhdlik  admı  böyük oğlu  M əhəm m ədhəsən  ağaya 
vermişdi.  M əhəm m ədhəsən  ağanın  ikinci  oğlu  Tiflisdə  Qafqaz- 
dakı rus  ordusunun baş  komandam general  Sisianovun yanma gi- 
rov kimi göndərilmişdi.  M əhəm m ədhəsən ağa h ələ İbrahimxəlil 
xanm  sağlxğmda,  1806-cı  il  fevralm  24-də  xəstələnib  qəflətən 
vəfat etmişdi (51, s. 176). Xanm qalan oğlanları arasmda ən böyü- 
yü  general-mayor Mehdiqulu ağa idi,  odur ki,  varislik və  vəliəh- 
dlik  sənədi  xanm  v ə   Qarabağın  başqa  əyanlarmm  möhürü  ilə 
Mehdiqulu  ağaya verilmişdi.  Mayor Lisaneviç  İbrahimxəlil  xanı 
qətlə  yetirdikdən  sonra  general  Nesvetsayevə  raport  yazmış  və 
həm in  raporta  əsasən,  1807-ci  ildə  çar  I  Aleksandr  Mehdiqulu 
xana xanlıq  fərmanı,  hakimiyyət bayrağı  və  cəvahirlə  bəzənmiş 
qılmc göndərmişdi (55,  ss. 147-148).
Mehdiqulu xan İrana qaçdıqdan  sonra Qafqazdakı qoşunlarm 
baş komandanı,  general Yermolovun göstərişi ilə   1806-cı ilin əv- 
vəlində vəfat etmiş M əhəm m ədnəsən ağanın yerinə yeni vəliəhd 
təyin edilmişdi.  Cəfərqulu ağanı isə oğlu Kərim Cavanşirlə birgə 
həbs  edərək  Simbirskə  sürgün  etmişdilər  (160,  s.41).  Cəfərqulu 
ağa  1827-ci  ildə  yeni  varis  haqqmda  rus  çarı  I  Nikolaya  ərizə 
yazaraq  bildirirdi:  « ...  keçmişdə  saxtakarlıqla  knyaz titulu  aldıq- 
dan  sonra  daha  da  hannlamış  və  Qarabağda  böyük  özbaşınalıq 
törətmişdir.»  Cəfərqulu  ağa  yazırdı  ki,  İbrahimxəlil  xan  qətlə 
yetirildikdən  sonra  vəliəhdin  oğlu  olduğu  üçün  xan  taxtı  o ıa  
çatmalıymış. Lakin rus komandanlığı yanlış addım ataraq Mehdi- 
qulu xanı hakimiyyətə gətirmişdir (162,  ss.46-4 7).  Çar hökuməti