Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

oku-yor-um - oku-yor-du-m
kabi. 
vermek vermemek
ver-i-yor-du-m
ver-i-yor-du-n
ver-i-yor-du
ver-i-yor-du-k
ver-i-yor-du-nuz
ver-i-vor-lar-di
ver-mi-yor-du-m
ver-mi-yor-du-n
ver-mi-yor-du
ver-mi-yor-du-k
ver-mi-yor-du-nuz
ver-mi-yor-lar-di
H ozirgi zamon hikoyasi shak 
yasaladi:
sev-i-yor-mu-y-du-m? - sev-
oku-yor-mu-y-du-m? - oku-r
Y aqin o 'tg a n z a m o n n in g
hikayesi)
fe ’l negizining 
-di
yaqin 
shakliga yana bir 
- d i
yaqin o'tgan 
shidan hosil bo'ladi:
sev-di-m - sev-di-y-di-m;
oku-du-m - oku-du-y-du-m
к 
gelm ek gelmemek
ining so ‘ roq ко 'rinishi quyidagicha
mi-yor-mu-y-du-m?
ni-yor-mu-y-du-m?
kabi. 
hikoyasi 
(belirli geqmi§ zamamn
o 'tg an zam on qo'shim chasi olgan 
zam on qo'shim chasining qo'shili-
abi.
gel-di-y-di-m
gel-di-y-di-n
g el-d i-y-d i
g el-di-y-d i-k
g el-di-y-di-n iz
g el-d i-y-d i-ler
gelm e-di-y-di-m
gelm e-di-y-di-n
gelm e-di-y-di
gelm e-di-y-di-k
gelm e-di-y-di-niz
selm e-d i-v-di-ler
Yaqin o'tgan zam on hikoyasining so"roq shakli quyidagicha 
yasaladi:
sev-di mi-y-di-m? - sevm e-di mi-y-di-m?
oku-du mu-v-du-m? - okuma-di m i-y-di-m ?
kabi.
%
U zoq o 'tg a n z a m o n n in g hikoyasi 
(belirsiz gegmi$ zamanm
hikayesi).
Uzoq o'tg an zam onning hikoyasi fe’l negizining 
-т ц
uzoq
106

---

o4gan zamon qo'shimchasi olgan shakliga -di yaqin o ‘tgan zamon
qo‘shimchasining qo‘shilishidan hosil boiadi:
sev-mig-im - sev-mig-ti-m;
оки-тщ-ит - oku-mu§-tu-m kabi.
demek dememek
de-m i§-ti-m
dem e-m is-ti-m
de-mi^-ti-n
dem e-m i§-ti-n
de-m if-ti
dem e-m i$-ti
de-m i§-ti-k
deme-mi§-ti~k
de-m i$-ti-niz
dem e-m i^-ti-niz
de-m i$-!er-di
dem e-m if-ler-di
Uzoq o'tgan zamon hikoyasining so‘roq shakli quyidagicha
yasaladi:
sev-mi$ mi-y-di-m? - sevme-mi§ mi-y-di-m?
оки-тщ mu-y-du-m? - окита-тц mi-y-di-m? kabi.
Hozirgi-kelasi zamonning hikoyasi (geni§ zamanm hikayesi).
Hozirgi-kelasi zamonning hikoyasi f e i negizining -r(-ir) hozirgi-
kelasi zamon qo'shimchasi olgan shakliga —di yaqin o ‘tgan zamon
qo‘shimchasining qo'shilishidan hosil boiadi:
sil - er - im - sil - er - di - m;
sil - me - m - sil - mez - di - m kabi.
Hozirgi kelasi zamon hikoyasi shakli singarmonizm qoidasiga
bo‘ysunadi: sil - er - di -m, bak- ar - d i-m, bil- ir -di-m, oku- r -dii-m,
gor- Ur -dii-m kabi.
gezmek gezmemek
gez-er-di-m
gez-m ez-di-m
g ez-er-di-n
gez-m ez-di-n
g ez-er-d i
gez-m ez-d i
g ez-er-d i-k
gez-m ez-d i-k
g ez-er-di-n iz
gez-m ez-di-n iz
g ez-er-ler- d i
g ez-m ez-ler- d i
Hozirgi kelasi zamon hikoyasining so‘roq shakli quyidagicha
yasaladi:
sil-er mi-y-di-m? - sil-mez mi-y-di-m?
oku-r mu-y-du-m? - oku-maz rm -y-di-m? kabi.
107

---

Kelasi zamonning hikoyasi (gelecek zamanin hikayesi) f e i
negizining -ecek kelasi zamon qo'shimchasi olgan shakliga -di yaqin
o'tgan zamon qo‘shimchasining qo‘shilishidan hosil boiadi:
sil-ecek - sil-ecek - ti;
sil-me -y-ecek - sil-me-y-ecek- ti kabi.
Kelasi zamon hikoyasi shakli singarmonizm qoidasiga
bo‘ysunadi: si I -ecek -ti-m, bak- acak -ti-m kabi.
silmek silmemek
sil-ecek-ti-m
silme-y-ecek-ti-m
sil-ecek-ti-n
silme-y-ecek-ti-n
sil-ecek-ti
silme-y-ecek-ti
sil-ecek-ti-k
silme-y-ecek-ti-k
sil-ecek-ti-niz
silme-y-ecek-ti-niz
sil-ecek-ler-di
s ilme-y-ecek-ler-di
Kelasi zamon hikoyasining so‘roq shakli quyidagicha yasaladi:
sil-ecek mi-y-di-m? - silme-y-ecek mi-y-di-m?
oku-y-acak mi-y-di-m? - okuma-y-acak mi-y-di- m? kabi.
Rivoyat murakkab zamon shakli (Rivayet Birle§ik Zamam)
Fe’llarning rivoyat murakkab zamon shakli i-тек feiining uzoq
o'tgan zamon shakli (imi§) vositasida yasaladi: ЫИг-пщ-im, bilmi§-
mi§, bilse-y-mi§-iz kabi.
Rivoyat murakkab zamonning buyruq mayli shakli ham
yo;q. Qolgan barcha f e i zamon shakllarining rivoyati mavjud. Bu
tuslanishda i-тек feiining qo‘shimchasi o ‘tgan zamonning hikoyasini
ifodalab keladi.
Turk tilida rivoyat murakkab zamon shakli to‘rtga ajratiladi:
hozirgi zamonning rivoyati, uzoq о 'tgan zamonning rivoyati, hozirgi-
kelasi zamonning rivoyati, kelasi zamonning rivoyati.
Hozirgi zamonning rivoyati (§imdiki zamanin rivayeti).
Hozirgi zamonning rivoyati shakli -iyor hozirgi zamon qo'shimchasi
va -mi§ uzoq o ‘tgan zamon qo‘shimchasining qo’shilishidan hosil
boiadi:
bil-i-yor-um - £il-i-yor-тщ-ит;
оки-уог-ит - оки-уог-тщ-ит kabi.
vermek vermemek
108

---

ver-i-yo r-т щ -ит
ver-rni-yor-т щ -ит
ver-i -yor-m щ -s un
ver-m i-yor-m u§-sun
v er-i-yo r-т щ
ver-m i-yor-m щ
ver-i -yor-m щ -uz
ver-m i -yor-m щ -uz
ver-i-yor-m u§ -s unuz
ver-m i -yor-m щ -s un uz
ver-i -yor-lar-m ц
ver-m i-yor-lar-пщ
Hozirgi zamon rivoyatining so'roq shakli quyidagicha yasaladi:
bil-i-yor-тщ muyum? - bil-rni-yor-тщ muyum?
оки-уог-тщ muyum? - окити-уог-тщ muyum? kabi.
Yaqin o ‘tgan zamonning rivoyati (belirli (gorulen) gegmi§
zamanm rivayeti). Yaqin o'tgan zamonning rivoyati f e i negizining
-di yaqin o ‘tgan zamon qo'shimchasi olgan shakliga -пщ uzoq o ’tgan
zamon qo'shimchasi qo'shilishidan hosil boiadi:
sev-di-m - sev-di-y-т ц-т ;
oku-du-m - oku-du-y-тщ-ит kabi.
gelmek gelmemek
gel-di-y-m i$-im
gelme~di-y~mi$-im
gel-di-y-m i$-sin
gelm e-di-y-m i§-s i n
g e l-d i-y -т ц
gelm e-di-y-m i§
gel-di-y-m ig-iz
gelm e-di-y-m i§-iz
ge I
-
di-y-m i$-s iniz
gelm e-di-y-m i§-siniz
g el-d i-y-m if-ler
gelm e-di-y-m i$-ler
Yaqin o'tgan zamon rivoyatining so'roq shakli quyidagicha
yasaladi:
sev-di-y-тц miyim? - sevme-di -y- mi$ miyim?
oku-du-y-тщ muyum? - okiima-di-y-пщ miyim? kabi.
Uzoq o ‘tgan zamonning rivoyati (belirsiz gegmi$ zamanm
rivayeti). Uzoq o'tgan zamonning rivoyat shakli f e i negizining
-пщ uzoq o'tgan zamon qo'shimchasi olgan shakliga yana bir -пщ
qo'shimchasining qo'shilishidan hosil boiadi:
sev-mi;у - im - sev-mig -mi$ -im
оки-тщ -um - оки-тщ-тщ-ит kabi.
gelmek gelmemek
109

---

gel-mi!)-mi§-im
gelme-m i$ -mi$-im
gel-mi$-mi§-sin
gelme-mi§-mi§-sin
gel-mi$-mis
gelrne-тц-тц
gel-mi§-mi§-iz
gelme-miy-mis-iz
gel-mi§-mi§-siniz
gelme-mi§-mi§-siniz
gel-mi§-ler-mi§
gelme-mi§-ler-mi§
gei-mi§-mi$-ler
gel-me-mi§-mi§-ler
Uzoq o ‘tgan zamon rivoyatining so'roq shakli quyidagicha
yasaladi:
sev-mi§-mi§ miyim? - sevrne-тц-тц miyim?
оки-тщ-тщ muyum? - okuma-mi§-mi§ miyim? kabi.
Hozirgi-kelasi zamonning rivoyati (geni§ zamanin rivayeti)
f e i negizining -r (-ir) hozirgi-kelasi zamon qo'shimchasi olgan
shakliga -тц uzoq o ’tgan zamon qo'shimchasining qo'shilishidan
hosil boiadi:
sev-er -im - sev-er - mi§ -im
oku-r- um - оки-тщ-ит kabi.
Hozirgi kelasi zamon rivoyati shakli singarmonizm qoidasiga
bo'ysunadi: sev -er -miy-im, bak- ar -mijim, bil-ir-mi$im, gor-iir-
тщит kabi.
gitmek gitmemek
gid-er-mif-im
git-mez-mi$-im
gid-er-mi§-sin
git-mez-mi$-sin
gid-er-тЦ
git-rnez-тц
gid-er-mi$-iz
git-mez-mi$-iz
gid-er-mi§-siniz
git-mez-mi§-siniz
gid-er-mi$-ler
git-mez-mi§-ler
(gid-er-ler-тц)
(git-mez-ler-mi§)
Hozirgi kelasi zamon rivoyatining so’roq shakli quyidagicha
yasaladi:
sev-er-пщ miyim? - sev-mez-пщ miyim?
оки-г-тщ muyum? - оки-таг-тц miyim? kabi.
Kelasi zamonnimg rivoyati (gelecek zamanin rivayeti). Kelasi
zamonning rivoyati f e i negizining -ecek kelasi zamon qo'shimchasi
110

---

olgan shakliga -mi§ uzoq o ’tgan zamon qo'shimchasining qo'shilishi­
dan hosil boiadi:
sev - ecek - sev-ecek - mi§
oku-y-acak - оки-у-асак-тц kabi.
Kelasi zamonning rivoyati shakli turkiy singarmonizm qoidasiga
bo'ysunadi: sev -ecek -m iyim . bak- acak -т ц-vn kabi.
bilmek bilmemek
bil-ecek-mi$-im
bilme-y-ecek-mizj-im
bil-ecek-mi§-sin
bilme-y-ecek-mif-sin
bil-ecek-mi$
bilme-y-ecek-mi$
bil-ecek-mi$-iz
bilme-y-ecek-mi§-iz
ЬП-есек-тц-siniz
bilme-y-ecek-mi$-siniz
Ы1-есек-упц-1ег
bilme-y-ecek-mif-ler
(bil-ecek-ler-тц)
(bilme-y-ecek-ler-mi§)
Kelasi zamon rivoyatining so'roq shakli quyidagicha yasaladi:
sev-ecek-тц miyim? - sevrne-y-ecek-тц miyim?
оки-у-асак-тц miyim? - akuma-y-acak- тц miyim? kabi.
F e’lning shart murakkab zamon shakli
(§art Birle§ik Zaman §ekii)
Feining shart murakkab zamon shakli i-тек feiining shart
mayli qo'shimchasi vositasida yasalgan murakkab tuslanish shaklidir:
igiyor-sa-niz, beklemis-sek, gdrdii-y-mii§-se, gelecekler-se kabi. Bu
tuslanishda i-тек feiining qo'shimchasi shartni ifodalaydi. Buyruq,
shart va istak mayllari shakllarining shart murakkab zamon shakli
mavjud emas. Qolgan barcha xabar mayli shakllarining shart murak­
kab zamon shakllari mavjud.
Shart murakkab zamon shakli 6 xil ko'rinishga ega:
1. Hozirgi zamonning sharti (gel-iyor-sa-m);