1-§. Quyish tizimi Suyuq metallni shlak va gazlardan tozalab, uni qolipga ravon uzatuvchi kanallar majmuasiga quyish tizimi deyiladi

1-§. Quyish tizimi Suyuq metallni shlak va gazlardan tozalab, uni qolipga ravon uzatuvchi kanallar majmuasiga quyish tizimi deyiladi. Quyish tizi mining turi va o‘lchamlari olinuvchi quymaning shakli hamda o‘lchamlariga, olish usuliga ko‘ra belgilanadi. Shuni qayd etish kerakki, quyish tizimi qolipga suyuq metallni kirishida ayrim joylarini shikastlamasdan to‘la to‘ldirishi lozim. To‘g‘ri tanlangan quyish tizimi metallni shlak va gazlardan tozalanib qolip bo‘shlig‘iga ravon kirishi uchun uning stoyak kanalning kesim yuzi (Fs), shlak tutgich kanalining kesim yuzi (Fsh)dan, u esa ta’minlash kanalining kesim yuzi (Ft)dan kattaroq bo‘lishi lozim. Amalda, bular Ft:Fsh:Fs = 1:1,1:1,15 nisbatlarda olinadi. Quyish tizimini ta’minlash kanali qismining kesim yuzi olinuvchi quyma massasiga (Qk), metallning qolipga quyilish solishtirma tezligi (y)ga va 71 metallning qolipga quyilish vaqti (t)ga ko‘ra quyidagi formula bo‘yicha aniqlanishi mumkin: 3 ,cm Q F k t   = Misol. Quyma cho‘yandan 41-rasmda tasvirlangan massasi 1000 kg li cho‘yan quyma olish uchun quyish tizimi model elementlarining o‘lchamlari aniqlansin. 33-rasm. Normal quyish tizimi: 1 - quyish kosachasi; 2 - stoyak; 3 - shlak tutqich; 4 - ta’minlash kanallari; 5 - vipor kosachalari; 6 - vipor stoyaklari. 34-rasm. Quyma olish sxemasi: 1 - quyma; 2 - quyish kosachasi; 3 - stoyak; 4 - shlak tutqich; 5 - na’minlagichlar. 72 Bu masalani yechish uchun metallning qolipga quyish solishtirma tezligi va quyish vaqti (y va t) larning qiymat- larini ayni quymaga tegishligini spravochniklardan olsak, unda у = 2 kg/sm2-s va t = 60 s bo‘ladi. Endi yuqoridagi formula bo‘yicha F ning qiymatini hisoblaymiz: 3 2 8 2*60 1000 , = =  = cm Q F k t   So‘ngra F ыр va F ы qiymatlarni topamiz: ΣF1 : Fsh : Fs = 8 : (8 · 1,1) : (8 · 1,15) bu yerdan Fsh = 8 · 1,1 = 8,8 sm2 Fs = 8 · 1,15 = 9,2 sm2 Shuni qayd etish kerakki, Fsh kesimi ko‘pincha trapetsiya shaklida olingani uchun uning kesim yuzini quyidagi formula asosida aniqlaymiz: h a b Fsh  + = 2 , bu yerda, a va b – trapetsiya asoslari; h – balandligi; a, b va h qiymatlar interpolatsiyalab topamiz, bunda b>a deb olinadi. Stoyak diametrini esa quyidagi formula bo‘yicha aniqlaymiz: sm sm F d c 3.4 34 3.14 4 4 9.2 = =  =   Quyma shakliga ko‘ra ikkita ta’minlagich olamiz. Undahar bir ta’minlagich kesimining yuzi 2 2 4 40 2 8 2 sm mm F F = = = =   bo’ladi. Amalda hisoblash asosida aniqlangan o‘lchamlarning to‘g‘riligini quymalar olib sinab ko‘riladi, zarur bo‘lsa, o‘lchamlari biroz o‘zgartiriladi. 73 Shuni ham qayd etish kerakki, ayniqsa, yirik quymalar olishda qolip bo‘shlig‘idan havo hamda gazlarni tashqariga chiqarishga va uni metall bilan to‘la to‘lganligini kuzatishga xizmat qiluvchi kanali ham quyish tizimiga kirib, unga vipor deb ataladi. Vipor soni va o‘lchamlari quymaning shakli va o‘lchamiga bog‘liq. Odatda oddiy shaklli mayda va o‘rtacha kattalikdagi quymalar olishda bitta, murakkab shaklli yirik quymalar olishda bir necha vipor kanallari qilinadi. Vipor kanali qolipning eng yuqori qismida olinib, uning diametri devori qalinligining 0,5-0,7 qismiga teng olinadi. Qolip ustiga o‘rnatiladigan ustama qolipga esa pribil deyiladi. Qolipdagi metallning hajmiy kirishuvida pribil qismidagi suyuq metall qolipni to‘ldirib turadi. Natijada asosiy qolipda hosil bo‘ladigan kirishuv bo‘shlig‘i ustama qolipga o‘tadi. Qolip asosiy qolip ustiga bo‘lgani uchun unga gazlar va metallmas qo‘shimchalar ham o‘tadi. Pribil shakli va o‘lchami shunday belgilanishi kerakki, undagi metall asosiy qolipdagi metalldan keyin qotsin. Quyma tayyor bo‘lgach, pribil metall kesib olinib, qayta eritish uchun yuboriladi. Keyingi vaqtlarda yuqorida ko‘rilgan qoliplardan tashqari uning bo‘shlig‘iga kiritiladigan aralashma moddalar, (masalan, bo‘rli birikmalar) dan foydalanilmoqda. Chunki bo‘rli birikmalar suyuq metall ta’sirida gazlar ajratib, bu gazlar metallga bosim berib, suyuq metall pribil qismidan quyma qolipga o‘tishini ta’minlaydi.