1. Korparatsiya Mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishida korparatsiyaning ahamiyati

MAVZU: KORPARATIV BOSHQARUV
REJA:
1.Korparatsiya
2.Mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishida korparatsiyaning ahamiyati.
3. Korparativ boshqaruv
Korporatsiya (lotincha: corporatio — birlashma, uyushma, hamjamiyat) — rivojlangan yirik aksiyadorlar jamiyati, biron bir faoliyat uchun uyushgan huquqiy va jismoniy shaxslar majmui. Korporatsiya bir kasb yoki faoliyat sohasida fuqarolarni birlashtirishi ham mumkin. XIX-asr oʻrtalarida paydo boʻlgan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xoʻjalikning barcha tarmoqlarida asosiy mavqega ega. Korporatsiyalar negizini aksiyadorlik jamiyatlari tashkil qiladi. XIX-asrning II-yarmidan xalqaro korporatsiyalar keng rivoj topdi. Aksariyat hollarda korporatsiyalar bir xil mahsulotlarning asosiy ishlab chikaruvchilarini birlashtiradi, natijada ishlab chiqarish monopollashadi. Ayni paytda korporatsiya investitsiya kapitalining markazlashuviga yordam beradi, ilmiytexnika taraqqiyotini, mahsulotning raqobatbardoshligi va uzoq hayotiy shaklini taʼminlaydi. Mulk egaligi maqomiga koʻra, davlat, xususiy, aralash (qoʻshma) korporatsiyalarga, tarmoqlar boʻyicha sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa va boshqa turdagi korporatsiyalarga boʻlinadi. Rivojlangan mamlakatlarda sanoat tarmoqlari korporatsiyaga uyushgan hollar koʻp uchraydi (mas, „Daewoo“ korporatsiyasi). Oʻzbekistonda birinchi korporatsiyalar XIX-asrning 90-yillaridan boshlab sanoatning turli tarmoqlarida paydo boʻldi.
"Korporatsiya" atamasi quyidagilarni anglatishi mumkin:
- murakkab biznes muammolarini birgalikda hal qilish uchun bir nechta firmalarni birlashtirish;
- yirik kompaniya yoki ba'zi hollarda bir nechta sho'ba korxonalarni o'z ichiga olgan xolding kompaniyasi;
- yagona boshqaruv va qaror qabul qilish tizimiga ega bo'lgan siyosiy tashkilot - shahar yoki hatto davlat darajasida {textend}.
Ammo aksariyat hollarda korporatsiya xoldingi yoki ba'zan monopolistik (masalan, kartellar ko'rinishidagi) korxonalarning kombinatsiyasi sifatida tushuniladi. Tegishli xo'jalik yurituvchi sub'ekt muassislari hamda ularning sheriklari o'rtasidagi korporativ munosabatlar odatda fuqarolik va mehnat shartnomalari darajasida o'rnatiladi. Korporatsiya faoliyatini huquqiy qo'llab-quvvatlash qanchalik samarali bo'lsa, u biznesda, raqobatchilar bilan o'zaro aloqada shunchalik muvaffaqiyatli bo'ladi. Demak bundan ko’rinib turibtiki korparatsiyalar jamiyatda keng qamrovli ishchilarni o’ziga jalb qilib qolmasdan bozorlarda sog’lom raqobatni, raqobatchilar bilan do’stona aloqalarda bo’lishni, ishlab chiqarishni sezilarli o’sishini, rivojlanishga turtki bo’luvchi omillarni va bir qator iqtisodiyotga foyda keltruvchi vazifalarni ham bajarar ekan.
Keling, ko'rib chiqilayotgan birlashmalar faoliyatining bunday tomonini manfaatlar muvozanati sifatida ko'rib chiqamiz. Bular korporatsiya asoschilari, menejerlar, oddiy xodimlar bo'lishi mumkin. Korporatsiyalar ishtirokchilarining manfaatlari har xil bo'lishi mumkin, ammo ularni ma'lum bir shaxs tomonidan yuqori darajaga topshirilishi ularni birlashtirgan. Shunday qilib, oddiy xodim o'z manfaatlarini himoya qilish uchun bo'lim boshlig'iga ishonadi. Bu, o'z navbatida, bo'ysunuvchidan olinganlarni hisobga olgan holda, o'z boshlig'iga, nisbatan aytganda, bo'limning boshlig'iga topshiradi. Shundan so'ng, foizlar kompaniyaning top-menejerlari darajasiga o'tkaziladi va ular tomonidan ularning ustuvor yo'nalishlarini hisobga olgan holda ko'rib chiqiladi. Agar inson bunday manfaatlar delegatsiyasidan qoniqsa, u, odatda, korporatsiya faoliyatiga muvaffaqiyatli qo'shiladi. Tegishli uyushmalar ishtirokchilarining biznesdagi o'zaro ta'sirining bu xususiyati ularning bir-biri bilan aloqasini tartibga soluvchi normalarni ishlab chiqish zarurligini oldindan belgilab beradi. Avvalo korparatsiya xodimlari o’zlarini ishchi sifatida emas bir oila sifatida ko’rganlari maqsadga mufiq bo’ladi deb hisoblayman sababi hammaning maqsadi bir tomonga qaratilgan bo’lsa va har kim o’z ishin mukammal ado etsa ko’zlangan maqsada yetib borish anchayin onson va tez bo’ladi. Bunday kata oilada hamma teng hisoblanishi zarur korparatsiya rahbaridan to eng oddiy farroshgacha sababi, korparatsiyani biz kata bir kema deb hisoblasak unda yolg’iz kapitanning o’zi hech narsa qila olmaydi. Shuning uchun har bir menedjer har bir ish boshqaruvchi har bir hodim o’ziga yuklatilgan ma’suloyatni yuksak did va mahorat bilan bajarmog’i lozim.
Korporativ normalar
Korporatsiyani samarali rivojlantirishning eng muhim sharti - bu uning xodimlariga o'z manfaatlarini ko'zlashda rioya qilishni maslahat beradigan qoidalarning mavjudligi {textend}. Ular odatda yuqori darajadagi markazlashtirish bilan ajralib turadi. Shuni ta'kidlash mumkinki, har xil turdagi korporatsiyalar moliya xususiyatlari, asosan, bir xil xususiyatga ega. Ular kompaniyaning yuqori darajadagi tuzilmalari tomonidan boshqariladi, ularni taqsimlash bo'yicha asosiy qarorlarni kompaniyaning top-menejerlari qabul qiladi.Korporatsiya normalari odatda mahalliy normativ hujjatlar darajasida o'rnatiladi. Ammo bu har doim ham shunday emas. Ehtimol, ular norasmiy bo'lib, korporatsiyaning bir a'zosidan ikkinchisiga og'zaki ravishda o'tkaziladi, ammo qat'iy rioya qilinadi. Shuni ta'kidlash kerakki, ba'zi bir korporativ tuzilmalarda rasmiy me'yorlar ko'proq ahamiyatga ega bo'ladi, boshqalarda - {textend} norasmiy deb aniqroq tasniflangan. Bu kompaniya ro'yxatdan o'tgan davlatdagi milliy an'analarga, kompaniyaning egalari, top-menejerlari siyosatiga, tashkilot rivojlanayotgan segmentning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Demak katta katta korparatisyalarning ma’lum bir davlat hudidida joylashgan ishlab chiqarshga mo’ljallangan korxonalari usha hududning mintaliteti diniy aqidalari insonlarini talab va istaklariga mos va hos ravishda ishlab chiqarishni amalga oshirsa maqsadga mufiq bo’ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, biznesda munosabatlarni samarali qurish uchun, qoida tariqasida, korporativ me'yorlarning ayrim formatlari emas, balki ularga rioya etilishini ta'minlaydigan mexanizmlar muhim ahamiyatga ega.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida korporatsiyalarning ahamiyati
Yirik korporativ tuzilmalarning tashkil etilishi XX asrda iqtisodiy rivojlanishning muhim tendensiyasi bo‘ldi. Kopnoratsiyalar o‘z rivojlanish yo'lida va ularning jamiyat tomonidan qabul qilinishida fan-texnika, iktisodiyotning rivojlaiishi, aholi malakasi, ma’lumot darajasi bilan bog‘liq qator bosqichlarni bosib o‘tdi. Mazkur bosqichlaming har birida korporatsiyalar vujudga kehshiga har bir mamlakatda yuzaga kelgan korporativ madaniyat katta ta’sir ko‘rsatdi. Hozirgi vaqtda korporativ sektorda mahsulot va xizmatlaming asosiy qismi ishlab chiqarilmoqda. Son nisbatiga k.o‘ra sanoati rivojlangan mamlakaUarlarda korporatsiyalar, korporatsiyalarning umumiy sonida kata salmoqqa ega. Shu bilan birga, ular YalM ishlab chiqarishda va davlat byudjetining daromadlarida yetakchi mavqeni egallaydi. 2002-yilda Germaniyada 10 ta yirik korporatsiya (biznes-guruh)ga sanoat ishlab chiqarishining 15 foizi, AQSHda 27 foizi, Janubiy Koreyada 30-32 foizi, Rossiyada 38,7 foizi to‘g‘ri keldi .Jahonda yirik korporatsiyalar hal qiluvchi rol o‘ynashi haqida yana shu narsa dalolat beradiki, butun jahon ishlab chiqarishi hududining 1/4 qismiga yaqinini taxminan 600 ta moliya-sanoat guruhi nazorat qiladi. Ayniqsa, ko‘p ilm talab qiluvchi eng yangi ishlab chiqarishlar sohasida ularning salmog‘i yuqori, chunki aynan yirik birlashmalar yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga katta mablag' sarflashga qodir. Masalan, AQSHda elektron sanoat uchun jihozlar ishlab chiqarishda mingdan ortiq firma band, sotuvlaming yarmidan ko‘pi esa bor-yo‘g‘I 14 kompaniyaning ulushiga to‘g‘ri keladi. Kompyuterlar ishlab chiqarishning to‘rtdan uch qismi to‘rtta yirik firma tomonidan amalga oshiriladi. Germaniya, Fransiya, Yaponiya va boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham xuddi shunday holat kuzatiladi. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va Yaponiyaning urushdan keying tarixi shuni ko‘rsatmoqdaki, milliy sarmoya faqatgina qudratli moliyasanoat tuzilmalariga birlashib, davlat organlari bilan o‘zaro jips hamkorlik qilsa hamda milliy va jahon iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga oluvchi huquqiy rejimda ishlasa, transmilliy korporatsiyalar va chet el moliya-sanoat guruhlari bilan raqobatlashishga qodir boladi. Yirik sanoat koiporatsiyalarining shakllanishi rivojlangan mamlakatlarda turlicha yo‘llar bilan kechdi. U G'arbiy Yevropa va AQSHda erkin bozor sharoitida kompaniyalarning qo‘shib olinishi va qo'shilishi yo‘lidan bordi. Osiyo mamlakatlari (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan)da ko‘p tarmoqli savdo-sanoat biriashmalari davlatning yordami bilan tashkil etildi. Davlat ularga hozir ham iqtisodiy beqarorlik holatlarida yordam ko‘rsatib turadi . Hozirgi paytda jahonda xo‘jalik subyektlari korporativ integratsiyalashuvining faol jarayoni kechmoqda. Korporativ integratsiyalashuv tadbirkorlikni tashkil etishning nafaqat samarali, balki jahon xo‘jaligidagi zamonaviy o'zgarishlarga tez moslashadigan shakli bo‘lib qoldi.
Bugungi kunga kelib dunyo miqyosida keng qollaniladigan tushunchalardan biri shak-shubhasiz korporativ boshqaruv tushunchasidir. “Korporativ boshqaruv oldindan mavjud, shuningdek ushbu atama yangi hamdir”. Bunga korporativ boshqaruv organlari tomonidan faoliyati samarali tashkil etilib kelinayotgan yirik aksiyadorlik kompaniyalari, transmilliy korporatsiyalar va hokazolaming milliy va jahon iqtisodiyotidagi o‘m i sabab bolmoqda. Shundan kelib chiqqan holda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida, xususan mamlakatimizda ham korporativ boshqaruv tizimini samarali tashkil etish masalasiga jiddiy e’tibor qaratilib kelinmoqda. Keltirilayotgan jihatlar sabab korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati, uning maqsad va vazifalarini to'gVi anglash maqsadga muvofiq. Korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati uzoq yillardan buyon o'rganilib kelinmoqda va bu borada tadqiqotchilarning flkrlari xilma-xilligiga guvoh bo'lish mumkin. Masalan M.Xamidulin esa “Korporativ boshqaruv - korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlami korporativ munosabatlaming barcha ishtirokchilari o'rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlami belgilash, ta’riflash va qabul qilishga doimiy va real ta’sirini ta’minlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir”, deb izohlaydi. Tashkiliy huquqiy shakl sifatida korporatsiyalar barcha mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda qoTlanilmaydi. Shu nuqtayi nazardan korporatsiyalar, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlari va boshqalami umumlashtirgan holda korporativ tuzilma tushunchasi bilan ifodalaymiz. A.Xoshimovning taTddlashicha “Korporativ boshqaruvning asosiy mazmuni aksiyadorlik jamiyatining faoliyatiga*. jalb etilgan turli shaxslar manfaatlari muvozanatini oVnatishdan iborat” 5 . Mazkur izohda korporativ boshqaruv faqatgina aksiyadorlik jamiyatlari bilan boglangan. Vaholanki korporativ boshqaruv yirik mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda ham joriy etilishi mumkin. D.Suyunov tomonidan “Korporativ boshqaruv - bu mulk shaklidan qat’i nazar amaldagi huquqiy-me’yorlarga asoslanib, boshqaruvning malum bir tamoyillari asosida korxona maqsadiga erishish uchun amalga oshiriluvchi faoliyat majmuidir” 6, deya berilgan ta’rif korporativ boshqaruvning mohiyatini nisbatan toliqroq ochib berilgan. Bob Trikker esa korporativ boshqaruv tushunchasini operatsion, o'zaro aloqadorlik, aksiyadorlar, moliyaviy-iqtisodiy va ijtimoiy nuqtayi nazarlardan ta’riflaydi7. Xususan, operatsion nuqtayi nazardan korporativ boshqaruvga kompaniyalar boshqariladigan va nazorat qilinadigan tizim sifatida qaraladi va bunda direktorlar kengashi kompaniyani boshqarishga mas’ul hisoblanadi. Boshqaruvda aksiyadorlarning roli esa direktorlar va auditorlami tayinlash va o‘z manfaatlarini qanoatlantiradigan darajada boshqaruv tarkibini shakllantirishdan iborat. O'zaro aloqadorlik nuqtayi nazaridan esa korporativ boshqaruv tuzilmasi tashkilotdagi turli xil ishtirokchilar o'rtasidagi huquq va majburiyatlar taqsimotini belgilab beradi. Bunda aksiyadorlar, kengash a’zolari, menejerlar va boshqa hissadorlar oVtasida qaror qabul qilishdagi jarayonlar va tartiblar belgilab beriladi. Aksiyadorlar nuqtayi nazaridan korporativ boshqaruv kengash faoliyati hamda uning aksiyadorlar, menejerlar, tashqi auditorlar va boshqalar bilan aloqadorligini nazarda tutadi. Korporativ boshqaruv kompaniyaning ta’sischilar (aksiyadorlar) oldidagi javobgarligi va huquqlarini ifodalovchi jarayon sifatida ifodalanadi. Moliyaviy-iqtisodiy nuqtayi nazardan korporativ boshqaruv kompaniyaning moliyaviy ta’minotchilari va ulaming mablaglari qaytib kelishi o'rtasidagi munosabatlami ifodalaydi. Bunda egalik huquqi va investorlar huquqlari himoyasiga alohida e’tibor qaratiladi. Ijtimoiy nuqtayi nazardan korporativ boshqaruv ijtimoiy va iqtisodiy hamda jamoa va individual maqsadlari o'rtasidagi muvozanatni ta’minlash bilan izohlanadi. Korporativ boshqaruvning asosiy maqsadi - past qiymatda investitsiyalar jalb qilish, aksiyadorlarga tolanadigan dividendlami maksimallashtirish, kompaniyaning bozordagi ulushi va kapitallashuv darajasini oshirib borishdir. Shuningdek umumiylik nuqtayi nazaridan korporativ boshqaruvning maqsadini korporativ tuzilma mulkidan samarali foydalanish ustidan mulkdorlaming nazorati hamda istiqbolni belgilab berishi sifatida ham ifodalash mumkin. Korporativ boshqaruvning asosiy vazifalari esa quyidagilardir: - korporativ tuzilma joriy moliyaviy-xo'jalik faoliyatini nazorat qilib borish; aksiyadorlar (shu jumladan minoritar aksiyadorlar) huquqlarini himoya qilish va qonuniy manfaatlarini ta’minlash; - aksiyadorlik jamiyatlari investitsion jozibadorligini oshirib borish orqali biznes qiymatini maksimallashtirish; - rivojlanish strategiyalarini belgilash va ulami amalga oshirib borish ustidan nazorat o‘matish va boshqalar. Korporativ boshqaruvning tarixan rivojlanishi korporativ boshqaruv nazariyalari shakllanishiga ham xizmat qildi. Bunday nazariyalar quyidagilar:
- aksiyadorlar nazariyasi;
- agentlik nazariyasi;
- shartnomalar nazariyasi;
- manfaatdor tomonlar nazariyasi;
- korporativ ijtimoiy mas’uliyat nazariyasi.
Bizga malumki, korporativ tuzilma va uning ishtirokchilari o'rtasida korporativ munosabatlar o‘rnatiladi. Bunday munosabatlar korporativ tuzilmani boshqarishda yaqqol ko'zga tashlanadi hamda majburiylik va boshqaruv xususiyatlariga ega hisoblanadi. Korporativ boshqaruv obyekti sifatida esa korporativ munosabatlar va korporativ mulk qaraladi. Korporativ tuzilmalar o‘z faoliyati davomida turli subyektlar munosabatlarga kirishadi. Bunda munosabatlarga kirishuvchi subyektlar o‘z manfaatlari, faoliyat xususiyatlari va boshqa jihatlarga ko‘ra tasniflanishi mumkin. Umuman korporativ boshqaruv subyektlari quyidagilar: - emitent sifatida aksiyadorlik jamiyatlari; - aksiyadorlar, ya’ni investorlar; - korporativ tuzilma menejerlari; - davlat; - kreditorlar va boshqa manfaatdor shaxslar. Umumiy holda munosabatga kirishuvchi birinchi navbatdagi subyekt bu aksiyadorlar (ulushga ega shaxslar) hisoblanadi. Hozirgi kunda davlat, jismoniy va yuridik shaxslar aksiyador bolishlari mumkin. Ular mulkdor sifatida o‘z kapitallarini aksiyadorlik jamiyatlariga kiritadilar va albatta bundan manfaat (foyda, samara) kutadilar. Bundan tashqari eng asosiy jihat bu aksiyadorlaming aksiyadorlik jamiyatini umumiy boshqarish huquqini o‘z zimmalarida qoldirishidir. Aksiyadorlar aksiyadorlik jamiyatini umumiy boshqargan holda maxsus boshqaruvni, joriy moliy aviy-xo ‘j alik faoliyatini boshqarishni menejerlarga shartnoma asosida yuklaydi. Natijada menejerlar ham korporativ munosabatlarga kirishadi hamda faoliyatni samarali tashkil etish maqsadida xodimlar faoliyatini o'zaro muvofxqlashtirib boradi. Xodimlar korporativ tuzilma bilan tuzilgan mehnat shartnomasi asosida malum bir funksional vazifalami bajaradilar va tegishli ravishda ish haqlari hisoblanishi va tolanishi natijasida moliyaviy munosabatlarga kirishadilar. Agarda xodim aksiyadorga 15 aylanadigan bo “Isa, munosabatlar doirasi yanada kengaygan holda boshqaruv munosabatlaridagi ishtiroki ham yuzaga kel^di. Korporativ tuzilmalar, jumladan aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatni tashkil qilish yoki kengaytirib borish nuqtayi nazaridan turli moliyaviy tuzilmalar, xususan fond biijalari, banklar, sug'urta kompaniyalari bilan ham munosabatlarga kirishadilar. Moliya institutlari bir tomondan o'zlarining asosiy faoliyatlaridan kelib chiqqan holda korporativ tuzilmalar bilan munosabatlarga kirishsa, boshqa tomondan qo'shimcha faoliyat sifatida aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarini xarid qilish orqali aksiyadorga aylanishi natijasida korporativ boshqaruvda ham ishtirok etishlari mumkin boladi. Bunda moliya institutlari asosiy faoliyati orqali korporativ tuzilmalar bilan munosabatlar deyilganda aksiyalami joylashtirish nuqtayi nazaridan fond biijalari bilan, qo'shimcha mablaglar jalb qilish nuqtayi nazaridan banklar bilan, risk darajasini kamaytirish maqsadida sug4irta kompaniyalari bilan nazarda tutilmoqda. Yana bir eng asosiy jihat bu korporativ tuzilmaning o‘z asosiy faoliyatini oshirishi uchun hamkor tadbirkorlik tuzilmalari bilan yuzaga keladigan munosabatlaridir. Ular ham korporativ tuzilma faoliyatidagi ishtirokidan kelib chiqqan holda manfaatdor tomonga aylanadi va bilvosita bolsada korporativ boshqaruv jarayonida malum holatlarda ishtirok etadi. Korporativ boshqaruvda davlat bilan munosabatlar ham jiddiy e’tibor talab qiladigan masalalardan biri hisoblanadi. Bunda davlat tomonidan qo'yilayotgan atrof-muhit muhofazasi, bandlikni qo'llabquwatlash, ijtimoiy muammolami hal qilish kabi masalalar korporativ tuzilma mulkdorlari tomonidan strategik qarorlar qabul qilishda hisobga olinishi talab etiladi. Davlat bilan munosabatlarda soliq munosabatlari qamrovi kengligi va majburiy va davomli ekanligi bilan ham xarakterli hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari davlatning aksiyador sifatidagi faoliyati korporativ boshqaruvda davlatning ishtirokini kafolatlaydi va bu amaliyot dunyo miqyosida keng qollanilishini alohida taTddlab o‘tish lozim. Korporativ munosabatlarda subyektlar manfaatlaridan kelib chiqqan holda quyidagilar bo'yicha muammoli holatlar uchraydi: - pul oqimlarini boshqarish; - foydani taqsimlash; - faoliyat yo'nalishlarini kengaytirish va hokazolar. Korporativ boshqaruvda eng asosiy subyektlar shubhasiz mulkdorlar (aksiyadorlar) va menejerlardir. Shu nuqtayi nazardan korporativ munosabatlarda korporativ boshqaruv va korporativ menejment umumiy va xususiy tarzda ko'rib chiqiladi.