2 – ma’ruza. Mikrobiologiya tadqiqodlarinining asosiy metodlari (2 s.) Reja 1

---

2 
– ma’ruza.
Mikrobiologiya tadqiqodlarinining asosiy metodlari (2 s.) 
 
Reja
1. Toza kulturalar va ularning olinishi. 
2.  Mikroorganizmlar preparatlarini tayyorlash texnikasi.  
3. Oddiy va differentsial bo‘yash. Gram usulida bo‘yash va uning mikroorganizmlar 
klassifikatsiyasidagi ahamiyati.  
4. Mikroorganizmlarni mikroskop yordamida o‘rganish usullari.  
5. Zamonaviy mikroskoplar: yorug‘ va qorong‘i maydonli, faza-kontrast, lyuministsent 
va elektron mlkroskoplar.  
6. Biologik mikroskoplar imkoniyatlarining kimyoviy tavsifi. Fiksirlangan, bo‘yalgan 
va tirik preparatlar tayyorlash. 
7.  Boyitilgan va toza kulturalar haqida ma‘lumotlar va ularni mikroorganizmlarni
sistematikasi va fiziologo-biokimeviy xususiyatlarini o‘rganishdagi ahamiyati. 
8.  Mikroorganizmlarni tabiatda azot, temir, oltingugurt, uglerod va boshqalarni 
aylanishida ishlatiladigan metodlar. 
 
Mаvzugа оid tаyаnch ibоrа vа tushunchаlаr: tоzа kulturа, mikrоskоp, mikrоskоpik 
prеpаrаt, grаm usulidа bo‘yаsh, fаzа kоntrаts, biоlоgik mikrоskоp vа elеktrоn 
mikrоskоp
 
 Mikroorganizmlar bilan ishlashda rioya qilinadigan aseptika qoidalari. 
Tirik mikroorganizmlar populyasiyasiga bakteriya kulturasi deyiladi. Laboratoriyada
mikroorganizm kulturalari turli shaklda o‗stiriladi (suyuq oziqa muhitlarida, agarli 
"qiyshiq agar‖ (―kosyak")larda (sterillangan agarli oziqa muhit ma‘lum burchak ostida 
qiyshaytirilib 
qotiriladi), 
Petri 
likopchalaridagi 
qattik 
oziqa 
muhitlarida). 
Mikroorganizmlar kulturasi faqat bir turdan iborat bo‗lsa u sof kultura deyiladi. 
Mikrobiologlar deyarli hamma vaqt sof bakteriya kulturalari bilan ish olib boradilar. 
Agar kultura bittadan ortiq mikroorganizmlar turini tutsa, u kultura aralash yoki iflos 
kultura deyiladi. SHuning uchun sof kulturalarning tozaligini saqlash 
mikrobiologlarning asosiy vazifalariga kiradi. Aks holda tadqiqodlarda olingan 
natijalar noto‗g‗ri bo‗ladi. Mikroorganizmlarning atrof muhitda keng tarqalganligi 
tufayli ularning sof kulturalarga tushmasligini ta‘minlash uchun muhofaza choralarini 
ko‗rish muhim, ya‘ni aseptika texnikasiga amal qilish lozim. 
Demak, aseptika texnikasiga ko‗ra, mikroorganizmlar sterillangan oziqa 
muhitida o‗stiriladi va bu muhitni atrofdan mikrorganizmlar tushishidan muhofaza 
qiliinadi. Sof kultura oziqa muhitga ekilganda quyidagi aseptika texnikasi 
qoidalariga amal kilinadi: 1) sof kulturaga tegishi mumkin bo‗lgan barcha 
buyumlar oldindan sterillanadi; 2)oziqli muhit sterillanadi; 3) ekish va qayta ekish 
vaqtlarida kultura ifloslanishidan saqlanishi uchun extiyot qilinadi. Buning uchun 
quyidagi choralar amalga oshiriladi: a) barcha idish va oziqli muhitlar tayyor 
bo‗lishi bilan darxol sterillanadi; b) havodagi mikroblar tushmasligi uchun oziqli 
muhitlar yopiq idishlarda saqlanadi. Bunda paxta va dokadan tayyorlangan 
tiqinlardan foydalaniladi va ular faqat ekish vaqtida olib turiladi, lekin hech 

---

qachon stol yoki boshqa buyumlarga qo‗yilmaydi; v) sterillangan idishlarni ichki 
va ulardagi steril oziqli muhitlarga hamda sof kulturalarga tegishi mumkin 
bo‗lgan barcha vositalar avvaldan sterillanadi, masalan, bakteriologik ilmoq; g) 
ekish va kayta ekish vaqtida ishlatiladigan probirka va kolbalarni og‗zi ishdan 
oldin flambirlanadi va iloji boricha kam vakt davomida ochiq holda qoldiriladi: d) 
ish joyini mikroorganizmlar bilan ifloslanishdan saqlanadi, bakterial ilmoqlar 
ishlatilgandan so‗ng ham sterillanadi, pipetkalar esa dezinfeksiya qiladigan 
suyuqliklarga solinib ko‗yiladi. 
Laboratoriya 
sharoitida 
probirkadagi 
suyuq 
muhitdan 
boshqa 
probirkadagi muhitga ekish yoki Petri likopchasidagi agarli qattiq muhitga ekish 
kabi ishlar tez-tez amalga oshirilib turadi. Talabalar bunday mashg‗ulotlarni 
bajarib, aseptika texnikasi qoidalarini amalda ko‗llashni o‗rganishlari lozim. 
Probirkadan probirkaga ekishda quyidagi ishlar bajariladi: 
1. Mum qalam yordamida ekiladigan probirkalarga talabaning ismi, guruhini 
raqam soni yoziladi. 
2. Ilmoq alanganing yuqori qismida cho‗g‗ holatigacha flambirlanadi va 10 
daqiqa davomida sovutiladi, lekin stolga qo‗yilmaydi. 
3.CHap qo‗l bilan kulturali probirka olinadi va ilmoq ushlagan qo‗lni bo‗sh 
barmoqlari bilan probirkani tiqini olinadi, lekin tiqin stolga qo‗yilmay ushlab 
turiladi. Probirkaning og‗zi alangada qisqa vaqt qizdiriladi. 
1-rasm 
2-rasm 
3-rasm
4-rasm 

---

5-rasm 
4. Ilmoqdan foydalanib probirkadagi suyuqlikdan olinadi, bunda ilmoq 
probirkaning ichki tomoniga tegmasligi kerak. 
5. Probirkani og‗zi va tiqini alangada qizdirilib, probirka yopiladi va shtativga 
qayta qo‗yiladi. 
6. Bo‗sh qo‗l bilan ekiladigan probirka olinadi va yuqoridagidek ochilib, og‗zi 
sterillash uchun qizdiriladi. 
7. Ilmoqdagi suyuq kultura probirkaga asta solinadi so‗ng aralashtiriladi. 
8. Ilmoqdagi tomchilarni probirkani ichida qoldirish uchun ilmoq probirkani 
ichidagi suyuqlik tugagan joyiga tegiziladi. 
9. Ilmoq asta chiqariladi va probirkani og‗zi bilan tiqin flambirlanadi, probirka 
yopiladi va shtativga qo‗yiladi. 
10. Ilmoq cho‗g‗ holatigacha qizdiriladi. 
Probikadan Petri likopchasiga ekishda qo‗yidagi ishlar amalga oshiriladi:
1. Petri likopchasining ustiga mum qalam yordamida talabaning ismi, 
guruhining raqam soni, sana yoziladi.
2. YUqorida aytilganday, probirkadan ilmoq bilan kultura solinadi. 
3. Bo‗sh qo‗l bilan Petri likopchasining qopqog‗i ochiladi, lekin stolga 
qo‗yilmaydi va likopcha ustida ushlab turiladi. 
4. Petri likopchasidagi oziqli muhitga ilmoqdagi kultura "shtrix" usulida ekiladi. 
Bunda agarni o‗ymasdan extiyot qilib ekish lozim. 
6-rasm 

---

5. Petri likopchasi yopiladi. 
6. Ilmoq flambirlanadi va joyiga qo‗yiladi.Ekmalar 28 gradus0S da keyingi 
darsgacha o‗stiriladi. 
Yorug‗lik mikroskopining kattalashtirishi 3000 martagacha bo‗ladi. U 0,1 
- 0,2 mkm bo‗lgan zarralarni ko‗rish imkoniyatini beradi (1mkm(mikrometr) - 
10
-3
mm).
Zamonaviy elektron mikroskoplarning ko‗rsatish qobiliyati 0,15 nm 
(1nm(nanometr)= 10
-3
mkm = 10
-6
mm) gacha bo‗lib, bunday elektron 
mikroskoplar ko‗rilayotgan namunalar (bakteriyalar, viruslar) va ularning 
tashkil qiluvchi noziq qismlarini ham ko‗rish imkoniyatini beradi. Bunday 
mikroskoplar o‗rganiladigan ob‘ektni 750000 martagacha kattalashtiradi. 
Odatda 
mikroorganizmlarni 
optik 
mikroskopda 
1000-1500, 
elektron 
mikroskopda esa 30000 - 100000 marta kattalashtirib ko‗riladi (Mishustin, 
Emsev, 1987). Elektron mikroskop yordamida bakteriya hujayrasining noziq
struktura lari-xivchinlar,fimbriylar, pililar, hujayra devori, sitoplaz matik 
membrana, sitoplazmada joylashgan ribosoma, nukleoid, har xil zahira 
moddalarning shakllari haqida to‗liq axborot olishga erishiladi.