3-mavzu. Ishlab chiqarish (hizmat ko’rsatish) korxonasining biznes – rejasi reja

3-mavzu. Ishlab chiqarish (hizmat ko’rsatish) korxonasining biznes – rejasi
REJA:
3.1.Biznes-rejaning mohiyati va vazifalari
3.2.Biznes-rejani tayyorlash bosqinlari
3.3.Biznes-reja tuzilmasi (strukturasi)
3.1. Biznes-rejaning mohiyati va vazifalari
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o’tishi bilan korxonalarda ishlab chiqiluvchi oldingi texnika-sanoat rejalari, qurilish rejalari, transport-moliya rejalari qaysi tarmoqqa qarashli ekaniga qarab uz o’rnini biznes-rejalarga bushatib berdi. Biznes-rejada biznes falsafasi, korxonaning joriy va istiqboldagi strategiyasi aks ettiriladi.
Ko’pchilik, ayniqsa, amaliyotchilar ushbu xujjatni tayyorlashning nafaqat muxim, balki juda murakkab ekanligidan xam xabardorlar. «Bir laxzada tayyorlanuvchi biznes- reja» kitobii mualliflari Gustav Berl va Pol Kirshnerning «biznes-rejaga ega bo’lib, siz professionalga aylanasiz, uz biznesingizni rivojlantirishingiz mumkin bo’ladi»¹ deb aytganligi bejiz emas, albatta. Haqikatdan xam, biznes-reja bu biznes ummonidagi mayoq, biznesning xozirgi va kelajaqdagi xolatining suratidir. U yangi paydo bulayotgan biznesning yuragidir.
Aytish kerakki, biznes-reja xujalik boshqaruvi vositasi sifatida mamlakatimizdagi korxonalar ish amaliyotiga kungildagidek tez kirishib ketgani yuq. Masalan, oz fursat davomida turli yondashuv va nuqtai nazarlarning mavjudligi biznes- rejalarning axamiyati va mohiyatiga xam, ularni ishlab chiqish usullariga xam aniqlik kiritmagan. Ayniqsa, iqtisodiy isloxotlarning dastlabki yillarida zarur ilmiy-uslubiy adabiyotlarning yetishmasligi uz ta’sirini ko’rsatdi. SHu va boshqa sabablarga ko’ra ko’plab korxonalarning biznes-rejalari yuqori darajada asoslanganlik bilan ajralib turmadi va ko’p xollarda bank muassasalari tomonidan ularni moliyalashtirishda inkor qilindi.
Biznesni rejalashtirish bo’yicha xorijiy adabiyotlar oqimining usishi ushbu soxaga ma’lum bir aniqlik kiritib, uning ilmiy-uslubiy asoslarini boyitdi. Ayrim mualliflik fikr va muloxazalarini keltirib o’tishga xarakat qilamiz.
Masalan, yuqorida aytib o’tilgan «Bir laxzada tayyorlanuvchi biznes-reja» asarida bu savol asosan yakka tartibda uz biznesini ochish niyatida bo’lgan shaxslarga bogliqdir. Unda, xususan, «biznes-reja korxonangiz gullab-yashnashi uchun kerakli yo’lni tanlab olishingizga xizmat qiluvchi xujjatdir. Biznesingiz bilan bogliq bo’lgan eng axamiyatli xolat bu menejmentdir. Qisqasi bu - siz».
Edvard Bleqvellning «Qanday qilib biznes-reja tuzish» asarida ko’rsatilishicha: «Biznes-reja bank yoki boshqa moliyaviy muassasalardan pul olish kerak bo’lganda, shuningdek, aktsiyalar emissiyasida foydalaniluvchi rejadir».
1998 yilda Gruzinov V.P. muxarrirligi ostida nashr qilingan «Korxona iqtisodiyoti» darsligida qayd etilishicha: «biznes-reja biron-bir tijorat loyixasini amalga oshirish yoki yangi korxona yaratish uchun muljallangan asoslangan xatti-xarakatlar yigindisini ifodalovchi xujjatdir»². 1996 yilda Gorfinkelь V. L. va Kupryakova Ye.M. muxarrirligi ostida chiqarilgan xuddi shunday kitobda aytiladiki «tadbirkorlik biznesining asosiy maqsadi foyda olishdir. Ko’zda to’tilgan bitimni rejalashtirishda avvalo qanday summa olishga umid qilish va loyixa umuman kutilayotgan miqdorda foyda keltirishga qodirligiga ishonch xosil qilish lozim»³.
Biznes-reja quyida keltirilgan uchta asosiy funktsiyalarni bajarishga bog’liq degan fikr xam mavjud:

• 
  biznes yuritish qontseptsiyasini ishlab chiqish;
  
• 
  korxona faoliyatining amaldagi natijalarini baxolash;
  
• 
  pul mablag’larini jalb qilish zarurligini asoslab berish.
  

Yuqorida keltirilgan sharxdan qurinib turibdiqi, biznes-rejani tuzish zarurati ayrim xollarda uz biznesini yaratish bilan, ikkinchi xolda bank yoki boshqa moliyaviy muassasadan pul olish niyati bilan, uchinchidan esa tijorat loyixasini amalga oshirish, yangi korxona yaratish zarurati bilan asoslanadi.
G’arblik iqtisodchi olimlarning uz mamlakatlari xuqumatlari bilan birgalikda jamiyatda tadbirkorlik ruxini yaratishga xarakat qilayotganliklarini tushunish mumkin (Ameriqaliklar shiorini eslaylik «biznesmen - millatning oltin fondi»). SHu sababli ular uz tavsiyalarining aksari qismini yangi ish ochish, uz biznesi bilan shugullanish niyatida bo’lgan shaxslarga yunaltiradilar.
Biroq oddiy, aytaylik, non va non maxsulotlari, loq-buyoq materiallari yoki oyoq qiyimi ishlab chiqarish bilan shugullanuvchi xamda yangi qurilish yoki yangi loyixani amalga oshirishni xayoliga xam keltirmaydigan korxonalar bilan nima bo’ladi? bu xolda biznes-reja kerak bo’ladimi yoki korxona ishlab chiqarish-xujalik va iqtisodiy faoliyat uchun oddiy reja tuzish bilan cheqlanib qolaveradimi?
Biznes-rejalarning axamiyati va zarurligini shubxa ostiga quymagan xolda aytish joizqi, bu xujjatni ishlab chiqish xorijda keng qo’llanishi sababligina urf-odatga aylanib qolmasligi lozim. Shuningdek u boshqa korxonalar xam shunday qilayotganligi uchungina ishlab chiqilmasligi kerak. Biznes-rejani tayyorlash, uning maqsad va vazifalarida aniqlik bulishi zarur. Busiz yuqorida eslab o’tilgan V.P. Gruzinovning «Korxona iqtisodiyoti» darsligida ko’rsatilgan xolat kelib chiqishi mumkin: «Korxona biznes-rejasi - yangi korxona yaratishni ko’zda tutuvchi xujjatdir»⁴.
Uzbeqiston sharoitlarida korxonalarning katta qismi (80% atrofida) xodimlar soni 10 qishidan 50 qishigacha bo’lgan kichik korxona va miqrofirmalardan iboratligi bilan bog’liq xususiyatni xisobga olish zarur. Aynan ular biznes va tadbirkorlikning tashkiliy shakllari xisoblanadi. SHu munosabat bilan tabiiy savol tug’iladi: bunday korxonalarga zamonaviy darsliklar va garb adabiyotlarida taklif qilinayotgan strukturaviy mazmunli biznes-rejalar kerakmi? Kichik korxonalar yirik korxonalarning biznes-rejalarnidan nusxa kychirib olmaydilarmi?
Bizningcha, biznes-reja avvalo yirik korxonalarda va ayrim xollarda o’rta korxonalarda ishlab chiqilishi lozim. bunda uni ishlab chiqish korxonani rivojlantirish strategiyasidan tashqari, ularni amalga oshirish uchun ayni paytda korxonadan qushimcha moliyaviy resurslar talab qiluvchi yangi loyixalarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta ta’mirlash va texnik jixozlash, maxsulot diversifikatsiyasi, ichki va tashqi bozorlarda uzi uchun joy egallash bilan bog’liq bulishi lozim. Chunki biznes-reja korxonaning kundalik faoliyatidan ko’ra bank muassasalari tomonidan yuqorida ko’rsatilgan va shunga uxshash tadbirlarni moliyalashtirishda muxim axamiyat kasb etadi. Boshqa xollarda esa korxona uz biznes- rejasini nima deb atashining unchalik axamiyati bulmaydi, bu korxonaning uz ixtiyorida bo’ladi.
Gap shundaqi biznes-reja xar qanday muammolardan ximoya qiluvchi vosita bula olmaydi, u korxonaning uzi bajarishi lozim bo’lgan vazifalarni uzidan-uzi xal qilmaydi. Amaliyotning guvoxlik berishicha, reja juda yaxshi ishlab chiqilgan bo’lsada, undan notugri foydalanishda korxona zarar qurishi mumkin. Biroq bu biznes-reja umuman kerak emas degan fikrga olib kelmasin. Masalan, banklar, investitsiya firmalari va boshqa muassasalar aniq va tugri tuzilgan biznes-rejani olmaguncha korxonalardan moliyaviy qo’llab-quvvatlash bo’yicha ariza olmaslikqa xarakat qiladilar.
Biznes-reja birinchidan, korxonaning barcha bo’lim va xizmatlari majburiyatlari va javobgarligini aniqlashga imkon beradi, ikkinchidan, ularni korxona istiqboli bilan shugullanish xamda korxona maqsadlarini va ularga erishish yullarini aniqlashga majbur qiladi, uchinchidan, korxona faoliyatining muxim yunalishlari bo’yicha ko’rsatkichlarni belgilab beradi, turtinchidan esa, korxonaning bozordagi kutilmagan o’zgarishlarga yanada moslashuvchan va tayyor qilib quyadi.
Biroq shunday bo’lsada, biznes-rejani bank yoki boshqa muassasalar tomonidan korxonaning iqtisodiy xolatini yaxshilash va uning ishlab chiqarish saloxiyatidan unumliroq foydalanish tashlangan qutqarish vositasi deb tushunmaslik kerak. Gap shundaqi, turli maslaxatchilar, bankirlar, xuquqshunoslar, moliya xizmatchilari, buxgalterlar va boshqalar rejada biznesni ko’rsatish uchun turli nuqtai nazarga ega bo’ladilar. Aynan shu moment biznes-rejani korxonaning oddiy rejalaridan farqli qilib quyadi. SHu sababli biznes-rejani ishlab chiqish biirnchidan, qogozda qolib ketmasdan amaliyotda qo’llanishi, ikkinchidan, ekspertiza tomonidan rad qilinmasligi va uchinchidan foydaning usishi va korxonaning umumiy moliyaviy xolati yaxshilanishiga xizmat qilishi maqsadida o’ziga aloxida e’tibor va chuqur uylab chiqilgan yondashuv talab qiladi.
3.2.Biznes-rejani tayyorlash bosqinlari
Mavjud ilmiy va uslubiy adabiyotlar biznes-rejani ishlab chiqish uchun yagona tugri yul yuqligiga aloxida e’tibor qaratadi. Biznes-rejaning tarkibi, tuzilmasi, ko’rsatkichlari va boshqa jixatlari odatda korxonaning xajmi (quvvati), yunalishi, iqtisodiy va moliyaviy xolati, shuningdek, gap uz ishini endi boshlayotgan tadbirkorlik yoki mavjud korxona xaqida borayotganligiga bog’liq bo’ladi. Agar gap barcha tashvishlar uz ishini boshlash va buning uchun zarur bo’lgan boshlangich kapitalni, jumladan, bank qerditlari xisobiga shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan tadbirkorlik xaqida borsa, biznes-rejaning mazmuni va uni tayyorlash bosqichlari bitta (umumiy) ko’rinishga ega bulishi, yangiliklar kiritish yoki bankrot yoqasida turgan korxona xaqida boradigan bo’lsa boshqa ko’rinishga ega bo’ladi. SHunday bo’lsada, xar qanday biznes-rejada tanlangan biznes qontseptsiyasi ochib beriluvchi, taklif qilinayotgan maxsulot, ish yoki xizmatlarnig o’ziga xosligi tavsiflanuvchi, shuningdek, istiqbolda olinishi lozim bo’lgan foyda (daromad) va biznesni kengaytirish aks ettiriluvchi bo’limlar mavjud bo’ladi.
Xujalik amaliyotining dalolat berishicha, umuman rejalashtirish, va xususan biznesni rejalashtirish ikki bosiqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda biznes- rejaning loyixa varianti ishlab chiqilib, unda utgan yilda erishilgan natijalar taxlili va kelgusi yillar uchun uz imkoniyatlarini baxolash xisobiga dastlabki xisob- kitobilar amalga oshiriladi. Biznes-reja barcha xisob-kitobilarda belgilangan texnologiq jarayonlarga, ichki zaxiralardan to’liq foydalanishga asoslanishi xamda zarur xollarda tashkiliy va texnik-iqtisodiy tadbirlar bilan mustahkamlanishi lozim.
Ushbu bosqichda chiqariladigan maxsulotga jamiyat extiyojlari va bozor talabini aniqlash katta axamiyatga ega. Gap shundaqi, jamiyatning aniqlangan extiyojlaridan tashqari iste’molchilar maxsulotni xarid qilish uchun sarflovchi va korxona ushbu extiyojlarni qondirish uchun maxsulot ishlab chiqarishga sarflovchi resurslarning cheqlanganligi xam mavjud. SHuning uchun «extiyoj - resurslar» bog’liqligi biznes- rejaning asosiy bugini xisoblanadi. Extiyojlarni aniqlash korxonani iste’molchilik talabiga ega bulmagan maxsulot chiqarish uchun xarajatlar sarflashining oldiini oladi, talab qilinuvchi resurslar xisob-kitobii esa xato va kamchiliklarga yul quymaydi.
Ikkinchi bosqich bu biznes-rejani yakuniy ishlab chiqish va uni korxonaning rasmiy xujjati sifatida tasdiqlashdir. Aynan shu sifatda biznes-reja xuquqiy kychga ega bo’lib, turli idora va muassasalarga, xususan, banklardan moliyaviy resurslar olish uchun taqdim etilishi mumkin. Agar uni ishlab chiqish uz navbatida korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy (moliyaviy) strategiyasini ishlab chiqishga imkon beruvchi marketing tadqiqotlari va bozor taxliliga asoslansa tugri bulur edi.
Ayrim mutaxassislar bitta biznes-rejaning ikki xil ko’rinishga ega bulishini - xamkorlar, investorlar, aktsiyadorlarga taqdim etiluvchi rasmiy biznes-reja va korxona raxbariyati va uning komandasi uchun tuzilgan ishchi biznes-rejani tavsiya qiladilar.
Ishchi biznes-reja xuddi rasmiy biznes-reja kabi tartibda va xuddi shu bo’lim va nomlardan iboart bo’lib, tavsiya qiluvchilarning fikricha, quyidagi vazifalarni bajarishga xizmat qilishi lozim:

1. 
   Rasmiy biznes-rejaning muximligini tushunish.
   
2. 
   Yangi tadbirkorlik ishini boshlashdan ancha avval bajariluvchi xatti- xarakatlar dasturini aniqlash.
   
3. 
   Yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolar variantlarini detalli ko’rib chiqish.
   
4. 
   Ichki va tashqi risqlarni baxolash.
   
5. 
   Bozor muxitidagi doimiy o’zgarishlarni xisobga olgan xolda ish xolati nazoratini amalga oshirish.
   

Bugungi kunda korxonalar turli xil xisobot, reja, statistika, normativ va boshqa materiallardan foydalanadilar. Agar «bitta xujjat kam, bitta xujjat ko’p» tamoyiliga rioya qilinadigan bo’lsa berilayotgan tavsiya e’tiroz uygotmasligi mumkin. Biroq ma’lumki, gap sonda emas, balki biznes-rejalarning amalga oshishi, ularning real vjqtlikka mos kelishidadir. Korxona ikkita (rasmiy va ishchi) biznes-rejaga ega bo’lsada, biroq muvaafiqiyatga erishmasligi xam mumkin. Bitta, lekin korxona faoliyatining kychli va zaif tomonlarini xisobga oluvchi, mavjud ishlab chiqarish saloxiyatidan eng samarali foydalanish va kutilayotgan miqdorda foyda (daromad) olishga yunaltirilgan real biznes-reja ko’proq muvaffqaiyatga erishishi mumkin.
Har qanday istiqbolli xujjat kabi, biznes-reja xam iste’mol bozorida va umuman iqtisodiyotda ro’y berayotgan o’zgarishlarni xisobga olgan xolda vaziyatga ko’ra qayta ko’rib chiqilishi, zarur xollarda o’zgartirishlar kiritilishi mumkin. Eng asosiysi u korxonaning bozordagi ulushini saqlab qolishga ko’maklashishi, kelgusida ishlab chiqarish va sotish biznes-rejaning asosiy qismidan urin egallovchi maxsulotning xayotiylik davrini uzaytirishga xizmat qilishi lozim. Biznes-rejani ishlab chiqishning birinchi bosqichidagi xisob-kitobilar qanchalik aniq va bexato bajarilgan bo’lsa, uning boshqaruv xujjati va xujalik yuritish vositasi sifatidagi ishonchliligi shunchalik yuqori bo’ladi. Biznes-reja bosqichlarini ishlab chiqish o’rtasida uzoq tanaffus bulmasligi va ortiqcha axborot bilan tuldirib tashlanmasligi lozim. amaliyotning ko’rsatishicha, katta xajmdi tuzilgan biznes-reja xali to’liqlik va yuqori sifatlilikni anglatmaydi. Masalan, bank xizmatchisi korxona ikki yuz yoki besh yuz ming sum kredit olish uchun yuz varaqdan ortiq biznes-reja olib kelgan taqdirda uni uqib xam utirmaydi. Unga yuz million sum kredit olish uchun tayrlangan biznes-reja bir necha varaqdan iborat bo’lib, asosiy mazmun bir nechta gap bilan ifodalangan bulishi xam katta ta’sir ko’rsatmaydi.
To’liq biznes-rejaning qompьyuterda terilgan matni ellik varaqdan oshmasligi lozim. Biroq so’nggi yillarda, xususan, raqobat kychli bo’lgan soxa va tarmoqlarda qisqartirilgan biznes-rejalar keng qo’llanayotgan bo’lib, ularning xajmi 10-15 varaqdan ortmayapti. SHunday bo’lsada, biznes-reja xar qanday variantida korxona missiyasini bajarish va uning pirovard maqsadlariga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim.