5 "qabusnamə" VƏ onun müƏLLİFİ haqqinda
Yüklə 1,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Mündəricat MÜNDƏRICAT ................................................................................................................... 5 "QABUSNAMƏ" VƏ ONUN MÜƏLLİFİ HAQQINDA ................................................. 7 MÜQƏDDİMƏ .................................................................................................................. 32 BIRINCI FƏSIL ................................................................................................................ 34 ALLA H I DƏRK ETMƏK YOLU HAQQINDA ............................................................ 34 İKINCI FƏSIL .................................................................................................................. 36 PEYҒƏMBƏRLƏRİN YARANMASI HAQQINDA .................................................... 36 ÜÇÜNCÜ FƏSIL ............................................................................................................... 38 NE'MƏT SAHİBLƏRİNƏ MİNNƏTDARLIQ HAQQINDA ........................................ 38 DÖRDÜNCÜ FƏSIL ......................................................................................................... 40 İMKAN OLDUQDA İTAƏTİN ARTIRILMASI HAQQINDA ..................................... 40 BEŞINCI FƏSIL ................................................................................................................ 43 ATA VƏ ANAYA HÖRMƏT HAQQINDA ................................................................. 43 ALTINCI FƏSIL ............................................................................................................... 45 TƏVAZÖ VƏ BİLİYİN ARTIRILMASI HAQQINDA ................................................. 45 YEDDINCI FƏSIL ............................................................................................................ 55 NATİQLİK MƏHARƏTİNİ ARTIRMAQ HAQQINDA .............................................. 55 SƏKKIZINCI FƏSIL ........................................................................................................ 62 NUŞİRƏVAN ADİLİN NƏSİHƏTLƏRİNİN XATIRLADILMASI HAQQINDA ............................................................................................ 62 DOQQUZUNCU FƏSIL ................................................................................................... 66 QOCALIQ VƏ CAVANLIQ QAYDALARI HAQQINDA ........................................... 66 ONUNCU FƏSIL ............................................................................................................... 71 ÖZÜNÜ İDARƏ ETMƏK VƏ YEMƏK QAYDALARI HAQQINDA .......................... 71 ON IKINCI FƏSIL ............................................................................................................ 73 QONAQ ETMƏK, QONAQ ҜETMƏK VƏ ONLARIN ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA ...... 73 ON ÜÇÜNCÜ FƏSIL ........................................................................................................ 77 ZARAFAT, NƏRD, ŞAHMAT VƏ ONLARIN ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA ................... 77 ON DÖRDÜNCÜ FƏSIL .................................................................................................. 78 EŞQBAZLIQ VƏ ONUN QAYDALARI HAQQINDA ................................................ 78 ON BEŞINCI FƏSIL ......................................................................................................... 83 KEF ÇƏKMƏK QAYDALARI HAQQINDA ............................................................... 83 ON ALTINCI FƏSIL ........................................................................................................ 84 HAMAMA ҜETMƏK QAYDALARI HAQQINDA ..................................................... 84 ON YEDDINCI FƏSIL ..................................................................................................... 85 YUXU VƏ İSTİRAHƏT HAQQINDA ......................................................................... 85 ON SƏKKIZINCI FƏSIL ................................................................................................. 87 6 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. OVA ҜETMƏK HAQQINDA ....................................................................................... 87 ON DOQQUZUNCU FƏSIL ............................................................................................ 89 ÇÖVKAN OYUNU HAQQINDA ................................................................................. 89 İYIRMINCI FƏSIL ........................................................................................................... 90 DÖYÜŞ HAQQINDA ................................................................................................... 90 İYIRMI BIRINCI FƏSIL ................................................................................................. 93 MAL-DÖVLƏT TOPLAMAQ QAYDALARI HAQQINDA ........................................ 93 İYIRMI IKINCI FƏSIL .................................................................................................... 96 ƏMANƏT SAXLAMAQ HAQQINDA ........................................................................ 96 İYIRMI ÜÇÜNCÜ FƏSIL ................................................................................................ 98 QUL ALMAQ VƏ ONLARIN ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA ............................................. 98 İYIRMI DÖRDÜNCÜ FƏSIL ........................................................................................ 104 EV VƏ TORPAQ ALMAQ HAQQINDA ................................................................... 104 İYIRMI BEŞINCI FƏSIL ............................................................................................... 106 AT ALMAQ HAQQINDA .......................................................................................... 106 İYIRMI ALTINCI FƏSIL .............................................................................................. 110 EVLƏNMƏK HAQQINDA ........................................................................................ 110 İYIRMI YEDDINCI FƏSIL ........................................................................................... 112 ÖVLAD TƏRBİYƏ ETMƏK VƏ ONLARIN QAYDALARI HAQQINDA ............... 112 İYIRMI SƏKKIZINCI FƏSIL ....................................................................................... 116 DOST SEÇMƏK VƏ ONUN QAYDALARI HAQQINDA ......................................... 116 İYIRMI DOQQUZUNCU FƏSIL .................................................................................. 119 DÜŞMƏNDƏN EHTİYATLI OLMAQ HAQQINDA ................................................. 119 OTUZUNCU FƏSIL ....................................................................................................... 125 CƏZA VERMƏK VƏ ƏFV ETMƏK QAYDALARI HAQQINDA ............................. 125 OTUZ BIRINCI FƏSIL .................................................................................................. 127 ELM ÖYRƏNMƏK VƏ FƏQİHLİK 134 HAQQINDA ............................................... 127 OTUZ IKINCI FƏSIL .................................................................................................... 134 TİCARƏT HAQQINDA ............................................................................................. 134 OTUZ ÜÇÜNCÜ FƏSIL ................................................................................................. 139 TİBB ELMİ QAYDALARI HAQQINDA ................................................................... 139 OTUZ DÖRDÜNCÜ FƏSIL ........................................................................................... 146 NÜCUM VƏ HƏNDƏSƏ ELMİ HAQQINDA ........................................................... 146 OTUZ BEŞINCI FƏSIL .................................................................................................. 148 ŞAİRLİK QAYDALARI HAQQINDA ....................................................................... 148 OTUZ ALTINCI FƏSIL ................................................................................................. 152 MUSİQİŞÜNASLIQ QAYDALARI HAQQINDA ..................................................... 152 OTUZ YEDDINCI FƏSIL .............................................................................................. 155 www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib ŞAHA XİDMƏT ETMƏK HAQQINDA ..................................................................... 155 OTUZ SƏKKIZINCI FƏSIL .......................................................................................... 159 NƏDİMLİK QAYDALARI HAQQINDA ................................................................... 159 OTUZ DOQQUZUNCU FƏSIL ..................................................................................... 162 KATİBLİYİN QAYDALARI VƏ ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA ...................................... 162 QIRXINCI FƏSIL ........................................................................................................... 168 ŞAHA VƏZİRLİK ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA ............................................................. 168 QIRX BIRINCI FƏSIL ................................................................................................... 173 SİPƏHSALARLIQ QAYDALARI VƏ ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA .............................. 173 QIRX IKINCI FƏSIL ..................................................................................................... 174 ŞAHLIQ QAYDALARI VƏ ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA .............................................. 174 QIRX ÜÇÜNCÜ FƏSIL .................................................................................................. 183 KƏNDÇİLİK VƏ BAŞQA BİLDİYİN PEŞƏLƏRİN QAY. HAQ. .............................. 183 QIRX DÖRDÜNCÜ FƏSIL ............................................................................................ 184 CAVANMƏRDLİK QAYDALARI HAQQINDA ...................................................... 184 QEYD VƏ ŞƏRHLƏR .................................................................................................... 198 M ÜQƏDDIMƏ ................................................................................................................ 198 http://duddud.com saytından yüklənilib "QABUSNAMƏ" VƏ ONUN MÜƏLLİFİ HAQQINDA Fars nəsrinin ilk mərhələsində elə kitab göstərmək olmaz ki, o, məzmununun rəngarəngliyi, dilinin səlisliyi, oxucular arasında qazandığı şöhrət nöqteyi-nəzərindən "Qabusnamə" ilə müqayisə edilə bilsin. "Qabusnamə"nin dönə-dönə başqa dilləra tərcümə edilməsinin əsas səbəblərindən biri də budur. 8 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. "Qabusnamə" həyatın müxtəlif sahələrinə həsr edilmiş qırx dörd fəsildən ibarətdir. Allahın vəsfinə həsr olunmuş birinci fəsil və peyğəmbərlərin yaranmasına həsr edilmiş ikinci fəsil nəzərə alınmazsa, "Qabusnamə" başdan ayağa həyati məsələləri öyrətmək, yaşamaq qayda-qanunlarını. X-XI əsr feodal İran cəmiyyətinin yaşayış normalarına uyğun olaraq, təbliğ etmək arzusundan ibarətdir. "Qabusnamə" dünyanın isti-soyuğunu görmüş, acı-şirinini dadmış, ara vermədən bir hökmdarın taxta çıxaraq başqa birisinin şahlığı itirdiyini görmüş, müxtəlif təriqətlər, dini çarpışmalar, saray çəkişmələri, ticarət hiyləgərlikləri, insan dəllallığı, qul alveri şahidi və iştirakçısı olmuş qoca bir atanın öz oğluna vəsiyyəti, nəsihət kitabıdır. Ömrünün sona çatdığını, öz dediyi kimi, "saç-saqqalına çəkilmiş ağ xətlərin ölüm fərmanı" olduğunu duyan ata oğlunun taleyi haqqında narahat olmağa başlayır. Mümkün qədər ayıq, gözüaçıq. öz mühitinə uyğünlaşmaq, çətin vəziyyətlərdən çıxıb bir parça çörək tapmaq, ya şahlıq taxtına oturub rəiyyət dolandırmaq üçün nələri bilmək lazım olduğunu oğluna öyrətmək fikrinə düşür, nəhayət, bu kitabı yazıb yadigar qoymaq qərarına gəlir. O, kitabın müqəddiməsində oğluna müraciətlə deyir: "Ey oğul, öz adımı bu dünyadan köçənlər siyahısında gördükdə, belə qərara gəldim ki, "köç naməsi" mənə çatmamış mən sənə bir "namə" yazım, orada dünyanın yaxşı və pis işlərini, dövranın düz və gəc gərdişini təsvir edim, fürsət əldən getməmiş yaxşı bir ad qoyum. Ata məhəbbəti naminə qoy o sənə də yar olsun [atadan oğula yadigar olsun]". "Ey oğul, zəmanə səni yumşaltmamış sən öz ağlının gözləri ilə mənim sözlərimi oxu və ona əməl et". "Amandır, sən çalış bu kitabda deyilənlərə qulaq as. Sən mənim dediklərimdən yaxşı fayda götürə bilməsən də, heç olmazsa mən atalıq borcumu yerinə yetirmiş olaram. Bir də elə adamlar tapıla bilər ki, onlar dəyərli sözlərə qulaq asıb ona əməl etməyi qənimət sayarlar" ("Qabusnamə", səh. 31). "Qabusnamə" müəllifi səhv etməmişdi. Öz övladını sırf "praktik" adam olmaq ruhunda tərbiyə etmək istəyən valideynlər, feodal-zadəgan adət-ən'ənələrini tələbələrinə aşılamaq istəyən müdərrislər rəiyyətlərini müti halda saxlamağı arzu edən hökmdarlar, qul alverindən mənfəət götürmək istəyən tacirlər, at saxlayan, torpaq bəsləyən dehqanlar, din xadimləri, sufilər, yazıçılar, katiblər, ümumiyyətlə, feodal cəmiyyətində özünə ağ gün ağlamaq istəyən hər bir adam "Qabusnamə"ni www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib oxumağa can atır, onda olan ibrətli, hikmətli hekayələri əzbərləməyə çalışırdılar. Az keçmədən kitab bütün Şərq ölkələrində, Orta Asiyada, Zaqafqaziyada, Kiçik Asiyada böyük şöhrət qazanır. Kitabda olan bir sıra tarixi hadisələr, feodal- zadəgan münasibətləri və iqtisadi-siyasi əl-aqələrin şərhi, dini- fəlsəfi mühakimələrin izahı alimlərin diqqətini cəlb etməyə başlayır, kitabı başqa dillərə tərcümə etmək təşəbbüsləri meydana çıxır. Görkəmli sovet alimi Y. E. Bertels "Qabusnamə"nin Şərq ölkələrində, o cümlədən Orta Asiyada böyük şöhrət tapdığını xüsusi olaraq qeyd edir 1 . Bu əsərin fars ədəbiyyatında tutduğu mövqeyi isə Məlik- üş-şüəra Bahar özünün məşhur "Səbkşünasi" əsərində yüksək qiymətləndirir 2 . Bə'zi mənbələrə görə, "Qabusnamə" Ziyarilər xanədanının son hökmdarı Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus ibn Vəşmgir ibn Ziyar tərəfindən 475-ci hicri qəməri (1082- 1083 miladi) ildə oğlu Gilanşaha bir "vəsiyyətnamə" ya "nəsihətnamə" kimi yadigar olaraq yazılmışdır. Keykavus haqqında tarixi mənbələr çox cüz'i mə'lumat verir. Bu mə'lumatın əksəriyyəti onun "Qabusnamə"də özü haqqında dediyi hekayətlərə, başına gəldiyi hadisələrə, xidmət etdiyi yerlərə, uşaqlıqda aldığı elm, tərbiyə və vərdişlərə əsaslanır. E'tiraf etmək lazımdır ki, Keykavus "Qabusnamə"də özü, atası, babası, anası və başqa qohumları haqqında, çox müfəssəl olmasa da, muəyyən mə'lumat vermişdir. Keykavus "Qabusnamə"nin birinci səhifəsində yazır: "...Bu kitabı tərtib edən əmir Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn 1 Бах: Е. Э. Бертельс, "Кабус-намэ", М., 1958, сящ.5-6. 2 رﺎﻬﺑ ءاﺮﻌﺸﻟا ﻚﻠﻣ ﺪﻠﺟ , ﻰﺳﺎﻨﺷ ﻚﺒﺳ , ص ناﺮﻬﺗ , مود 114 10 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. Qabus ibn Vəşmgir ibn Ziyar mövla əmirəlmö'minin öz oğlu Gilanşaha belə deyir". Bir neçə səhifədən sonra ana xətti ilə kimlərdən olduğunu belə başa salır: "Ey oğul, bilməlisən ki, sənin valideyninin tayfası böyük və əsil-nəcabətli hökmdarlardandır. Baban Şəmsülməali Qabus ibn Vöşmgirdir. Nəslin Gilan şahlarından olan Keyxosrov və Əbul-Müəyyəd övladlarının xanədanlarındandır. Firdövsi onların tərcümeyi-halını öz "Şahnamə"sində təsvir etmişdir. Sən öz əcdadının yadigarısan. Sənin nənən, mənim anam, "Mərzbannamə" əsərinin müəllifi şahzadə Mərzban ibn Rüstəm ibn Şərvinin qızı idi. Onun on üçüncu babası Ənuşirəvan Adil padşahın qardaşı Kavus ibn Qubad idi. Sənin anan Məlik qazı Soltan Mahmud Nasirəddinin qızı idi. Mənim nənəm Deyləmilər hökmdarı Firuzanın qızı idi" ("Qabusnamə", səh. 32). "Qabusnamə" müəllifinin öz əsil-nəsəbi haqqında verdiyi bu mə'lumat bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən şübhə altına alınsa da, əksər mənbələr, xüsusilə "Qabusnamə" yayılıb şöhrət tapdıqdan sonra, burada verilən mə'lumatı əsas götürürlər. Məsələn, "İran tarixi..." kitabında oxuyuruq: "İbn-əl-Əsirin nəql etdiyinə görə, Mərdavic (Ziyarilər xanədanının ilk nümayəndəsi, Keykavusun ulu babalarından biri. -R. S.) iflasa uğramış deyləmli bir kəndli olmuş, əkinçiliyi ataraq muzdlu əsgərliyə getmiş, hərbi şöhrət qazanmışdır. Qısa demiş olsaq, o da vaxtilə Yəqub ibn Leys Səffari olduğu kimi, mütəqəllib idi". 1 1 Н. В. Пигулевскап, А. КЗ. ЛкубовскиИ, И. П. Петрушевскии, Л. В. С т р о е в а, Л. М. БелениикиА. Историл Ирана с древнеиших времен до кониа 18 векац- Изд. ЛГУ, 1958, сəһ. 129. www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib Hamin kitabın aşağısında haşiyədə, çıxarış 1-də yazılır: "Mərdavicin Sasanilərdən olduğu haqqında əfsanə sonralar yaltaq tarixnəvislər tərəfindən yaradılmışdır". "Qabusnamə" müəllifinin dediyinə görə isə o, ata xətti ilə deyil (Mərdavic xətti ilə deyil), ana xətti ilə Sasanilərlə bağlı idi. Keykavusun anasının onüçüncü babası məşhur Ənuşirəvanın qardaşı olmuşdur. "Qabusnamə"nin bu barədə verdiyi mə'lumat da bə'zi tədqiqatçıların fikri ilə düz gəlmir 1 . Ümumiyyətlə, "Qabusnamə"də bu kimi tarixi şəxsiyyətlər, tarixi. hadisələr haqqında ixtilaf və ziddiyyətlərə tez-tez təsadüf edilir. Bu, əsasən, "Qabusnamə -nin özünə deyil, bu kitabla başqa mə'xəzlər arasındakı fərqlərə aiddir. Məsələn, "Qabusnamə"də müəllifin özünün hökmdarlığı haqqında heç bir mə'lumat olmadığı halda, onu bə'zi mə'xəzlər Deyləmilər hökmdarı adlandırır. "Qabusnamə"nin verdiyi mə'lumata görə, Sultan Modudun 1041—1048-ci illər arasında hökmdarlıq etdiyi, yə'ni təqribən səkkiz il əmir olduğu nəzərə alınsa, Keykavusun bütün bu illəri onun yanında nədim olduğu aşkara çıxar. Səlcuqilərin də 1041-ci ildə Deyləm və Təbəristana gəldikləri mə'lumdur. Buradan, tamamilə haqlı olaraq Y. E. Bertelsin dediyi kimi, elə bir ehtimal meydana çıxır ki, Keykavusun Qəznəyə Sultan Modudun yanına getməsinə səbəb məhz Səlcuqilərin Xəzər dənizi cənubuna etdikləri hücumlar olmuşdur. Keykavus 1021 -1022-ci illərdə anadan olmuşdur. Bu zaman Ziyarilər xanədanından Mənuçehr hakimiyyət başında idi. Mənuçehrün ölüm tarixi 1039-cu il yazılmışdır. Ondan sonra 1049-cu illərə qədər Ənuşirəvan əmir olmuşdur. Keykavus 1041-ci ildə iyirmi yaşında bir gənc ikən Qəznəya nədimliyə getmişdir. Ondan sonra isə onun hökmdarlığa çatması üçün heç bir tarixi şərait olmamışdır və "Qabusnamə"də də bu barədə bir işarə yoxdur. 1 Е. Э. Бертельс. "Кабус-намэ", сəһ. 266. 12 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. "Qabusnamə" müəllifinin ölümü haqqında da tarixi dolaşıqlıq var. Məsələn, XV əsr tarixçisi Zəhirəddin onun 460-cı hicri, yə'ni 1067-1068-ci illərdə, Rzaqulu xan hidayət 462-ci, yə'ni 1069-1070-ci illərdə vəfat etdiyini qeyd edir. "Qabusnamə" müəllifi özü isə kitabın 475-ci il, yə'ni 1082- 1083-cü illərdə yazıldığını söyləyir. "Qabusnamə"də mübahisəyə səbəb olan məsələlərdən biri də kitabın adıdır. Əsərin özündə kitabın necə adlandırıldığı barədə xüsusi bir göstəriş yoxdur. O, bütün Şərq və Qərb aləmində "Qabusnamə" kimi şöhrət tapmış, bütün dillərə bu ad altında tərcümə edilmişdir. Buna baxmayaraq tədqiqatçılar bu adın düzgün olmadığını irəli sürürlər. Məsələn, "Qabusnamənin son iki nəşrini hazırlayıb 1312 və 1320 -ci illərdə (1933 və 1941) çap etdirmiş məşhur İran alimi Səid Nəfisi bu kitabın "Qabusnamə" deyil, əslində "Nəsihətnamə" adlandırıldığını iddia edir. "Qabusnamə"ni geniş müqəddimə və ətraflı şərhlə birlikdə ilk dəfə olaraq rus dilinə tərcümə etmiş məşhur sovet şərqşunası, mərhum Y. E. Bertels də S. Nəfisinin fikrini müdafiə edir1. Bunun tam əksinə olan fikirlər də vardır, yə'ni bir sıra alimlər Keykavusun bu kitabı məhz babası Qabusa həsr etdiyini yazır və onu əsaslandırmağa da çalışırlar. Məsələn. akademik A. Krımski bu məsələyə xüsusi bir fəsil ayırır və Qabusun guya həmin Keykavus olduğunu iddia edən Rzaqulu xan Hidayəti kəskin tənqid edir2. "Qabusnamə"nin doğrudan Keykavusun öz babasına həsr edib etmədiyi haqqında fikrimizi söyləməzdən əvvəl onu xatırlatmaq istəyirik ki, Rzaqulu xan Hidayətin nəşri əsasında çap olunmuş və bizim əlimizdə olan "Qabusnamə" nüsxəsində belə bir iddia yoxdur. Rzaqulu xan heç yerdə iddia etmir ki, "Qabusnamə" Keykavus tərəfindən öz babası Qabus ibn 1 Е. Э. Бертельс, "Кабус-намэ", М., 1958, сəһ. 27-28. 2 А. К р ы м с к и й. История Персии, ея литературы и дервишской теософищ, т. I, М., 1912, сəһ. 530-531. www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib Vəşmgirin adına yazılmamışdır. A. Krımskinin bu nəticəsi bizim üçün tamamilə qaranlıq qalmışdır. Rzaqulu xan Hidayətin bizim əlimizdə olan nüsxəsində bunun tam əksi yazılmış və məhz "Qabusnamə"nin Şəmsülməali Qabusa həsr edildiyi deyilmişdir. Yalnız burada "Qabus" sözünün farsca hamin "Kavus olduğu qeyd edilmişdir, Rzaqulu xanın yazdığı müqəddimədə oxuyuruq: Kataloq: front -> files -> libraries -> 1524 -> books books -> Beyn lxalq Oftalmologiya urası (International Council of Ophthalmology) books -> Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil books -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi books -> Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova books -> Anar İsayev Ramil Rəhimov Abituriyentlər üçün hazırlıq vəsaiti Yüklə 1,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|