Mündəricat
MÜNDƏRICAT ................................................................................................................... 5
"QABUSNAMƏ" VƏ ONUN MÜƏLLİFİ HAQQINDA ................................................. 7
MÜQƏDDİMƏ .................................................................................................................. 32
BIRINCI FƏSIL ................................................................................................................ 34
ALLA
H
I
DƏRK
ETMƏK
YOLU
HAQQINDA ............................................................ 34
İKINCI FƏSIL .................................................................................................................. 36
PEYҒƏMBƏRLƏRİN
YARANMASI
HAQQINDA .................................................... 36
ÜÇÜNCÜ FƏSIL ............................................................................................................... 38
NE'MƏT
SAHİBLƏRİNƏ
MİNNƏTDARLIQ
HAQQINDA ........................................ 38
DÖRDÜNCÜ FƏSIL ......................................................................................................... 40
İMKAN
OLDUQDA
İTAƏTİN
ARTIRILMASI
HAQQINDA ..................................... 40
BEŞINCI FƏSIL ................................................................................................................ 43
ATA
VƏ
ANAYA
HÖRMƏT
HAQQINDA ................................................................. 43
ALTINCI FƏSIL ............................................................................................................... 45
TƏVAZÖ
VƏ
BİLİYİN
ARTIRILMASI
HAQQINDA ................................................. 45
YEDDINCI FƏSIL ............................................................................................................ 55
NATİQLİK
MƏHARƏTİNİ
ARTIRMAQ
HAQQINDA .............................................. 55
SƏKKIZINCI FƏSIL ........................................................................................................ 62
NUŞİRƏVAN
ADİLİN
NƏSİHƏTLƏRİNİN
XATIRLADILMASI
HAQQINDA ............................................................................................ 62
DOQQUZUNCU FƏSIL ................................................................................................... 66
QOCALIQ
VƏ
CAVANLIQ
QAYDALARI
HAQQINDA ........................................... 66
ONUNCU FƏSIL ............................................................................................................... 71
ÖZÜNÜ
İDARƏ
ETMƏK
VƏ
YEMƏK
QAYDALARI
HAQQINDA .......................... 71
ON IKINCI FƏSIL ............................................................................................................ 73
QONAQ
ETMƏK,
QONAQ
ҜETMƏK
VƏ
ONLARIN
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA ...... 73
ON ÜÇÜNCÜ FƏSIL ........................................................................................................ 77
ZARAFAT,
NƏRD,
ŞAHMAT
VƏ
ONLARIN
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA ................... 77
ON DÖRDÜNCÜ FƏSIL .................................................................................................. 78
EŞQBAZLIQ
VƏ
ONUN
QAYDALARI
HAQQINDA ................................................ 78
ON BEŞINCI FƏSIL ......................................................................................................... 83
KEF
ÇƏKMƏK
QAYDALARI
HAQQINDA ............................................................... 83
ON ALTINCI FƏSIL ........................................................................................................ 84
HAMAMA
ҜETMƏK
QAYDALARI
HAQQINDA ..................................................... 84
ON YEDDINCI FƏSIL ..................................................................................................... 85
YUXU
VƏ
İSTİRAHƏT
HAQQINDA ......................................................................... 85
ON SƏKKIZINCI FƏSIL ................................................................................................. 87
6 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
OVA
ҜETMƏK
HAQQINDA ....................................................................................... 87
ON DOQQUZUNCU FƏSIL ............................................................................................ 89
ÇÖVKAN
OYUNU
HAQQINDA ................................................................................. 89
İYIRMINCI FƏSIL ........................................................................................................... 90
DÖYÜŞ
HAQQINDA ................................................................................................... 90
İYIRMI BIRINCI FƏSIL ................................................................................................. 93
MAL-DÖVLƏT
TOPLAMAQ
QAYDALARI
HAQQINDA ........................................ 93
İYIRMI IKINCI FƏSIL .................................................................................................... 96
ƏMANƏT
SAXLAMAQ
HAQQINDA ........................................................................ 96
İYIRMI ÜÇÜNCÜ FƏSIL ................................................................................................ 98
QUL
ALMAQ
VƏ
ONLARIN
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA ............................................. 98
İYIRMI DÖRDÜNCÜ FƏSIL ........................................................................................ 104
EV
VƏ
TORPAQ
ALMAQ
HAQQINDA ................................................................... 104
İYIRMI BEŞINCI FƏSIL ............................................................................................... 106
AT
ALMAQ
HAQQINDA .......................................................................................... 106
İYIRMI ALTINCI FƏSIL .............................................................................................. 110
EVLƏNMƏK
HAQQINDA ........................................................................................ 110
İYIRMI YEDDINCI FƏSIL ........................................................................................... 112
ÖVLAD
TƏRBİYƏ
ETMƏK
VƏ
ONLARIN
QAYDALARI
HAQQINDA ............... 112
İYIRMI SƏKKIZINCI FƏSIL ....................................................................................... 116
DOST
SEÇMƏK
VƏ
ONUN
QAYDALARI
HAQQINDA ......................................... 116
İYIRMI DOQQUZUNCU FƏSIL .................................................................................. 119
DÜŞMƏNDƏN
EHTİYATLI
OLMAQ
HAQQINDA ................................................. 119
OTUZUNCU FƏSIL ....................................................................................................... 125
CƏZA
VERMƏK
VƏ
ƏFV
ETMƏK
QAYDALARI
HAQQINDA ............................. 125
OTUZ BIRINCI FƏSIL .................................................................................................. 127
ELM
ÖYRƏNMƏK
VƏ
FƏQİHLİK
134
HAQQINDA ............................................... 127
OTUZ IKINCI FƏSIL .................................................................................................... 134
TİCARƏT
HAQQINDA ............................................................................................. 134
OTUZ ÜÇÜNCÜ FƏSIL ................................................................................................. 139
TİBB
ELMİ
QAYDALARI
HAQQINDA ................................................................... 139
OTUZ DÖRDÜNCÜ FƏSIL ........................................................................................... 146
NÜCUM
VƏ
HƏNDƏSƏ
ELMİ
HAQQINDA ........................................................... 146
OTUZ BEŞINCI FƏSIL .................................................................................................. 148
ŞAİRLİK
QAYDALARI
HAQQINDA ....................................................................... 148
OTUZ ALTINCI FƏSIL ................................................................................................. 152
MUSİQİŞÜNASLIQ
QAYDALARI
HAQQINDA ..................................................... 152
OTUZ YEDDINCI FƏSIL .............................................................................................. 155
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib
ŞAHA
XİDMƏT
ETMƏK
HAQQINDA ..................................................................... 155
OTUZ SƏKKIZINCI FƏSIL .......................................................................................... 159
NƏDİMLİK
QAYDALARI
HAQQINDA ................................................................... 159
OTUZ DOQQUZUNCU FƏSIL ..................................................................................... 162
KATİBLİYİN
QAYDALARI
VƏ
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA ...................................... 162
QIRXINCI FƏSIL ........................................................................................................... 168
ŞAHA
VƏZİRLİK
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA ............................................................. 168
QIRX BIRINCI FƏSIL ................................................................................................... 173
SİPƏHSALARLIQ
QAYDALARI
VƏ
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA .............................. 173
QIRX IKINCI FƏSIL ..................................................................................................... 174
ŞAHLIQ
QAYDALARI
VƏ
ŞƏRTLƏRİ
HAQQINDA .............................................. 174
QIRX ÜÇÜNCÜ FƏSIL .................................................................................................. 183
KƏNDÇİLİK
VƏ
BAŞQA
BİLDİYİN
PEŞƏLƏRİN
QAY.
HAQ. .............................. 183
QIRX DÖRDÜNCÜ FƏSIL ............................................................................................ 184
CAVANMƏRDLİK
QAYDALARI
HAQQINDA ...................................................... 184
QEYD VƏ ŞƏRHLƏR .................................................................................................... 198
M
ÜQƏDDIMƏ
................................................................................................................ 198
http://duddud.com
saytından yüklənilib
"QABUSNAMƏ" VƏ ONUN MÜƏLLİFİ
HAQQINDA
Fars nəsrinin ilk mərhələsində elə kitab göstərmək olmaz
ki, o, məzmununun rəngarəngliyi, dilinin səlisliyi, oxucular
arasında qazandığı şöhrət nöqteyi-nəzərindən "Qabusnamə" ilə
müqayisə edilə bilsin. "Qabusnamə"nin dönə-dönə başqa dilləra
tərcümə edilməsinin əsas səbəblərindən biri də budur.
8 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
"Qabusnamə" həyatın müxtəlif sahələrinə həsr edilmiş qırx
dörd fəsildən ibarətdir. Allahın vəsfinə həsr olunmuş birinci
fəsil və peyğəmbərlərin yaranmasına həsr edilmiş ikinci fəsil
nəzərə alınmazsa, "Qabusnamə" başdan ayağa həyati məsələləri
öyrətmək, yaşamaq qayda-qanunlarını. X-XI əsr feodal İran
cəmiyyətinin yaşayış normalarına uyğun olaraq, təbliğ etmək
arzusundan ibarətdir. "Qabusnamə" dünyanın isti-soyuğunu
görmüş, acı-şirinini dadmış, ara vermədən bir hökmdarın taxta
çıxaraq başqa birisinin şahlığı itirdiyini görmüş, müxtəlif
təriqətlər, dini çarpışmalar, saray çəkişmələri, ticarət
hiyləgərlikləri, insan dəllallığı, qul alveri şahidi və iştirakçısı
olmuş qoca bir atanın öz oğluna vəsiyyəti, nəsihət kitabıdır.
Ömrünün sona çatdığını, öz dediyi kimi, "saç-saqqalına çəkilmiş
ağ xətlərin ölüm fərmanı" olduğunu duyan ata oğlunun taleyi
haqqında narahat olmağa başlayır. Mümkün qədər ayıq,
gözüaçıq. öz mühitinə uyğünlaşmaq, çətin vəziyyətlərdən çıxıb
bir parça çörək tapmaq, ya şahlıq taxtına oturub rəiyyət
dolandırmaq üçün nələri bilmək lazım olduğunu oğluna
öyrətmək fikrinə düşür, nəhayət, bu kitabı yazıb yadigar
qoymaq qərarına gəlir. O, kitabın müqəddiməsində oğluna
müraciətlə deyir:
"Ey oğul, öz adımı bu dünyadan köçənlər siyahısında
gördükdə, belə qərara gəldim ki, "köç naməsi" mənə çatmamış
mən sənə bir "namə" yazım, orada dünyanın yaxşı və pis
işlərini, dövranın düz və gəc gərdişini təsvir edim, fürsət əldən
getməmiş yaxşı bir ad qoyum. Ata məhəbbəti naminə qoy o
sənə də yar olsun [atadan oğula yadigar olsun]".
"Ey oğul, zəmanə səni yumşaltmamış sən öz ağlının
gözləri ilə mənim sözlərimi oxu və ona əməl et". "Amandır, sən
çalış bu kitabda deyilənlərə qulaq as. Sən mənim dediklərimdən
yaxşı fayda götürə bilməsən də, heç olmazsa mən atalıq
borcumu yerinə yetirmiş olaram. Bir də elə adamlar tapıla bilər
ki, onlar dəyərli sözlərə qulaq asıb ona əməl etməyi qənimət
sayarlar" ("Qabusnamə", səh. 31).
"Qabusnamə" müəllifi səhv etməmişdi. Öz övladını sırf
"praktik" adam olmaq ruhunda tərbiyə etmək istəyən
valideynlər, feodal-zadəgan adət-ən'ənələrini tələbələrinə
aşılamaq istəyən müdərrislər rəiyyətlərini müti halda saxlamağı
arzu edən hökmdarlar, qul alverindən mənfəət götürmək istəyən
tacirlər, at saxlayan, torpaq bəsləyən dehqanlar, din xadimləri,
sufilər, yazıçılar, katiblər, ümumiyyətlə, feodal cəmiyyətində
özünə ağ gün ağlamaq istəyən hər bir adam "Qabusnamə"ni
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib
oxumağa can atır, onda olan ibrətli, hikmətli hekayələri
əzbərləməyə çalışırdılar. Az keçmədən kitab bütün Şərq
ölkələrində, Orta Asiyada, Zaqafqaziyada, Kiçik Asiyada böyük
şöhrət qazanır. Kitabda olan bir sıra tarixi hadisələr, feodal-
zadəgan münasibətləri və iqtisadi-siyasi əl-aqələrin şərhi, dini-
fəlsəfi mühakimələrin izahı alimlərin diqqətini cəlb etməyə
başlayır, kitabı başqa dillərə tərcümə etmək təşəbbüsləri
meydana çıxır.
Görkəmli sovet alimi Y. E. Bertels "Qabusnamə"nin Şərq
ölkələrində, o cümlədən Orta Asiyada böyük şöhrət tapdığını
xüsusi olaraq qeyd edir
1
.
Bu əsərin fars ədəbiyyatında tutduğu mövqeyi isə Məlik-
üş-şüəra Bahar özünün məşhur "Səbkşünasi" əsərində yüksək
qiymətləndirir
2
.
Bə'zi mənbələrə görə, "Qabusnamə" Ziyarilər xanədanının
son hökmdarı Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus
ibn Vəşmgir ibn Ziyar tərəfindən 475-ci hicri qəməri (1082-
1083 miladi) ildə oğlu Gilanşaha bir "vəsiyyətnamə" ya
"nəsihətnamə" kimi yadigar olaraq yazılmışdır. Keykavus
haqqında tarixi mənbələr çox cüz'i mə'lumat verir. Bu
mə'lumatın əksəriyyəti onun "Qabusnamə"də özü haqqında
dediyi hekayətlərə, başına gəldiyi hadisələrə, xidmət etdiyi
yerlərə, uşaqlıqda aldığı elm, tərbiyə və vərdişlərə əsaslanır.
E'tiraf etmək lazımdır ki, Keykavus "Qabusnamə"də özü, atası,
babası, anası və başqa qohumları haqqında, çox müfəssəl
olmasa da, muəyyən mə'lumat vermişdir.
Keykavus "Qabusnamə"nin birinci səhifəsində yazır: "...Bu
kitabı tərtib edən əmir Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn
1
Бах: Е. Э. Бертельс, "Кабус-намэ", М.,
1958, сящ.5-6.
2
رﺎﻬﺑ ءاﺮﻌﺸﻟا ﻚﻠﻣ
ﺪﻠﺟ , ﻰﺳﺎﻨﺷ ﻚﺒﺳ ,
ص ناﺮﻬﺗ , مود
114
10 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
Qabus ibn Vəşmgir ibn Ziyar mövla əmirəlmö'minin öz oğlu
Gilanşaha belə deyir".
Bir neçə səhifədən sonra ana xətti ilə kimlərdən olduğunu
belə başa salır:
"Ey oğul, bilməlisən ki, sənin valideyninin tayfası böyük
və əsil-nəcabətli hökmdarlardandır. Baban Şəmsülməali Qabus
ibn Vöşmgirdir. Nəslin Gilan şahlarından olan Keyxosrov və
Əbul-Müəyyəd övladlarının xanədanlarındandır. Firdövsi
onların tərcümeyi-halını öz "Şahnamə"sində təsvir etmişdir. Sən
öz əcdadının yadigarısan. Sənin nənən, mənim anam,
"Mərzbannamə" əsərinin müəllifi şahzadə Mərzban ibn Rüstəm
ibn Şərvinin qızı idi. Onun on üçüncu babası Ənuşirəvan Adil
padşahın qardaşı Kavus ibn Qubad idi. Sənin anan Məlik qazı
Soltan Mahmud Nasirəddinin qızı idi. Mənim nənəm
Deyləmilər hökmdarı Firuzanın qızı idi" ("Qabusnamə", səh.
32).
"Qabusnamə" müəllifinin öz əsil-nəsəbi haqqında verdiyi
bu mə'lumat bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən şübhə altına alınsa
da, əksər mənbələr, xüsusilə "Qabusnamə" yayılıb şöhrət
tapdıqdan sonra, burada verilən mə'lumatı əsas götürürlər.
Məsələn, "İran tarixi..." kitabında oxuyuruq: "İbn-əl-Əsirin nəql
etdiyinə görə, Mərdavic (Ziyarilər xanədanının ilk nümayəndəsi,
Keykavusun ulu babalarından biri. -R. S.) iflasa uğramış
deyləmli bir kəndli olmuş, əkinçiliyi ataraq muzdlu əsgərliyə
getmiş, hərbi şöhrət qazanmışdır. Qısa demiş olsaq, o da vaxtilə
Yəqub ibn Leys Səffari
olduğu kimi, mütəqəllib idi".
1
1
Н. В. Пигулевскап, А. КЗ. ЛкубовскиИ, И. П. Петрушевскии, Л. В. С т р о е в а,
Л. М. БелениикиА. Историл Ирана с древнеиших времен до кониа 18 векац-
Изд. ЛГУ, 1958, сəһ. 129.
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib
Hamin kitabın aşağısında haşiyədə, çıxarış 1-də yazılır:
"Mərdavicin Sasanilərdən olduğu haqqında əfsanə sonralar
yaltaq tarixnəvislər tərəfindən yaradılmışdır".
"Qabusnamə" müəllifinin dediyinə görə isə o, ata xətti ilə
deyil (Mərdavic xətti ilə deyil), ana xətti ilə Sasanilərlə bağlı idi.
Keykavusun anasının onüçüncü babası məşhur Ənuşirəvanın
qardaşı olmuşdur.
"Qabusnamə"nin bu barədə verdiyi mə'lumat da bə'zi
tədqiqatçıların fikri ilə düz gəlmir
1
.
Ümumiyyətlə, "Qabusnamə"də bu kimi tarixi şəxsiyyətlər,
tarixi. hadisələr haqqında ixtilaf və ziddiyyətlərə tez-tez təsadüf
edilir. Bu, əsasən, "Qabusnamə -nin özünə deyil, bu kitabla
başqa mə'xəzlər arasındakı fərqlərə aiddir. Məsələn,
"Qabusnamə"də müəllifin özünün hökmdarlığı haqqında heç bir
mə'lumat olmadığı halda, onu bə'zi mə'xəzlər Deyləmilər
hökmdarı adlandırır. "Qabusnamə"nin verdiyi mə'lumata görə,
Sultan Modudun 1041—1048-ci illər arasında hökmdarlıq
etdiyi, yə'ni təqribən səkkiz il əmir olduğu nəzərə alınsa,
Keykavusun bütün bu illəri onun yanında nədim olduğu aşkara
çıxar. Səlcuqilərin də 1041-ci ildə Deyləm və Təbəristana
gəldikləri mə'lumdur. Buradan, tamamilə haqlı olaraq Y. E.
Bertelsin dediyi kimi, elə bir ehtimal meydana çıxır ki,
Keykavusun Qəznəyə Sultan Modudun yanına getməsinə səbəb
məhz Səlcuqilərin Xəzər dənizi cənubuna etdikləri hücumlar
olmuşdur.
Keykavus 1021 -1022-ci illərdə anadan olmuşdur. Bu
zaman Ziyarilər xanədanından Mənuçehr hakimiyyət başında
idi. Mənuçehrün ölüm tarixi 1039-cu il yazılmışdır. Ondan
sonra 1049-cu illərə qədər Ənuşirəvan əmir olmuşdur.
Keykavus 1041-ci ildə iyirmi yaşında bir gənc ikən Qəznəya
nədimliyə getmişdir. Ondan sonra isə onun hökmdarlığa çatması
üçün heç bir tarixi şərait olmamışdır və "Qabusnamə"də də bu
barədə bir işarə yoxdur.
1
Е. Э. Бертельс. "Кабус-намэ", сəһ. 266.
12 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
"Qabusnamə" müəllifinin ölümü haqqında da tarixi
dolaşıqlıq var. Məsələn, XV əsr tarixçisi Zəhirəddin onun 460-cı
hicri, yə'ni 1067-1068-ci illərdə, Rzaqulu xan hidayət 462-ci,
yə'ni 1069-1070-ci illərdə vəfat etdiyini qeyd edir.
"Qabusnamə" müəllifi özü isə kitabın 475-ci il, yə'ni 1082-
1083-cü illərdə yazıldığını söyləyir.
"Qabusnamə"də mübahisəyə səbəb olan məsələlərdən biri
də kitabın adıdır. Əsərin özündə kitabın necə adlandırıldığı
barədə xüsusi bir göstəriş yoxdur. O, bütün Şərq və Qərb
aləmində "Qabusnamə" kimi şöhrət tapmış, bütün dillərə bu ad
altında tərcümə edilmişdir. Buna baxmayaraq tədqiqatçılar bu
adın düzgün olmadığını irəli sürürlər. Məsələn, "Qabusnamənin
son iki nəşrini hazırlayıb
1312
və
1320
-ci illərdə (1933 və
1941) çap etdirmiş məşhur İran alimi Səid Nəfisi bu kitabın
"Qabusnamə" deyil, əslində "Nəsihətnamə" adlandırıldığını
iddia edir.
"Qabusnamə"ni geniş müqəddimə və ətraflı şərhlə birlikdə
ilk dəfə olaraq rus dilinə tərcümə etmiş məşhur sovet şərqşunası,
mərhum Y. E. Bertels də S. Nəfisinin fikrini müdafiə edir1.
Bunun tam əksinə olan fikirlər də vardır, yə'ni bir sıra alimlər
Keykavusun bu kitabı məhz babası Qabusa həsr etdiyini yazır
və onu əsaslandırmağa da çalışırlar. Məsələn. akademik A.
Krımski bu məsələyə xüsusi bir fəsil ayırır və Qabusun guya
həmin Keykavus olduğunu iddia edən Rzaqulu xan Hidayəti
kəskin tənqid edir2.
"Qabusnamə"nin doğrudan Keykavusun öz babasına həsr
edib etmədiyi haqqında fikrimizi söyləməzdən əvvəl onu
xatırlatmaq istəyirik ki, Rzaqulu xan Hidayətin nəşri əsasında
çap olunmuş və bizim əlimizdə olan "Qabusnamə" nüsxəsində
belə bir iddia yoxdur. Rzaqulu xan heç yerdə iddia etmir ki,
"Qabusnamə" Keykavus tərəfindən öz babası Qabus ibn
1
Е. Э. Бертельс, "Кабус-намэ", М., 1958, сəһ. 27-28.
2
А. К р ы м с к и й. История Персии, ея литературы и дервишской теософищ, т. I, М., 1912,
сəһ. 530-531.
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib
Vəşmgirin adına yazılmamışdır. A. Krımskinin bu nəticəsi
bizim üçün tamamilə qaranlıq qalmışdır. Rzaqulu xan Hidayətin
bizim əlimizdə olan nüsxəsində bunun tam əksi yazılmış və
məhz "Qabusnamə"nin Şəmsülməali Qabusa həsr edildiyi
deyilmişdir. Yalnız burada "Qabus" sözünün farsca hamin
"Kavus olduğu qeyd edilmişdir, Rzaqulu xanın yazdığı
müqəddimədə oxuyuruq:
Dostları ilə paylaş: |