72 I 20 I guruh Safaraliyev Iskandar Tijorat banklarining operatsiyalari

72 I 20 I guruh
Safaraliyev Iskandar


Tijorat banklarining operatsiyalari
Reja:
1.Tijorat banklarining passiv operatsiyalari.
2.Tijorat banklarining kredit operatsiyalari.
3.Tijorat banklarining kassa operatsiyalari.

Bank resurslarini shakllantirish bilan bog‘lik bo‘lgan operatsiyalar banklarning- passiv operatsiyalar deyiladi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklarining passiv va aktiv-passiv schyotidagi pul mablag‘larining salmog‘i oshib boradi. Banklarning passiv operatsiyalari ularning faoliyatini tashkil qilishda katta rol o‘ynaydi.

Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklari kreditlash uchun zarur bыlgan kredit resurslarini tashkil qiladi.
Tijorat banklari passiv operatsiyalarining asosan to‘rtta shakli mavjud:
Ø Tijorat banklari qimmatbaщo qog‘ozlarini muomalaga chiqarish yo‘li bilan resurslar yig‘ish;
Ø Bank foydasi hisobidan har xil fondlar tashkil qilish
yoki fondlar summasini oshirish;
Ø Boshqa kreditlarning mablag‘larini jalb qilish;
Ø Depozit operatsiyalarni amalga oshirish.
Tijorat banklarining resurslari bankning o‘z mablag‘lari jalb qilingan va emitentlashgan mablag‘lar hisobidan shakllanadi. YUkorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o‘z mablag‘lari yuzaga keladi va qolgan oxirgi ikki shaklida kredit resurslarining ikkinchi qismi jalb qilingan resurslar yuzaga keladi.
Banklarning o‘z mablag‘lariga — bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag‘batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fonddar va taqsimlanmagan foydasi kiradi.
Banklarning o‘z mablao‘lari ichida asosiy o‘rinni bankning o‘z kapitali egallaydi.Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida ko‘rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlangich nuqtasi hisoblanadi. Banklarning tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham xar hil tashkil topadi.
Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo‘lsa, ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish yo‘li orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo‘li bilan chegaralanmaydi. Banklarning barqaror faoliyatini taminlash maqsadida uning minimal miqdori belgilab beriladi.
Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko‘rsatiladi. Ustav fondi summasining oshirilishi bank aksiyadorlik umumiy majlisida hal qilindi. Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatlarini bajarishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bank kreditlar hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish mumkin emas.
Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag‘lardan va pul mablag‘laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlangich boskichlarida bankning o‘z mablag‘lari hisobidan birinchi navbatdagi bank xarajatlari (er, bino, asbob-uskuna, ish haqi) qoplanadi.
Banklarning o‘z mablag‘lari uzoq muddatli aktivlarga quyilmalar qilishning asosiy manbasi hisoblanadi. Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning uz mablag‘lari bilan chetdan jalb kilingan resurslar o‘rtasida chegarani belgilab beradi. Banklarning aksiyador kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin.
Bular:
a) o‘z aksiyador kapitali – bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hisobidan, taqsimlanmagan fondi hisobidan yuzaga keladi;
b) xar xil ko‘zda tutilmagan holatlar uchun tashkil kilingan rezervlar.
v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzok muddatli veksel va obligatsiyalar) bo‘lishi mumkin.
Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga hosil bo‘ladi va u ko‘zda tutilmagan zararlar hamda qimmatli qog‘ozlar kursining tushishi natijasidagi yo‘qotishlarni qoplash uchun mo‘ljallangan.
Taqsimlanmagan foyda — rezerv fondiga ajratmalar va dividendlar tыlanganidan so‘ng qoladigan foydaning bir qismidir.Banklarning o‘z mablag‘lari tijorat banklari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Banklarning o‘z kapitali hissasining kamayishi ba’zi hollarda banklarning sinishiga olib keladi.

Bank resurslarini shakllantirish bilan bog‘lik bo‘lgan operatsiyalar banklarning- passiv operatsiyalar deyiladi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklarining passiv va aktiv-passiv schyotidagi pul mablag‘larining salmog‘i oshib boradi. Banklarning passiv operatsiyalari ularning faoliyatini tashkil qilishda katta rol o‘ynaydi.

Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklari kreditlash uchun zarur bo’lgan kredit resurslarini tashkil qiladi.
Tijorat banklari passiv operatsiyalarining asosan to‘rtta shakli mavjud:
­1.Tijorat banklari qimmatbaho qog‘ozlarini muomalaga chiqarish yo‘li bilan resurslar yig‘ish;
2. Bank foydasi hisobidan har xil fondlar tashkil qilish
yoki fondlar summasini oshirish;
3. Boshqa kreditlarning mablag‘larini jalb qilish;
4. Depozit operatsiyalarni amalga oshirish.
Tijorat banklarining resurslari bankning o‘z mablag‘lari jalb qilingan va emitentlashgan mablag‘lar hisobidan shakllanadi. YUkorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o‘z mablag‘lari yuzaga keladi va qolgan oxirgi ikki shaklida kredit resurslarining ikkinchi qismi jalb qilingan resurslar yuzaga keladi
Bank tоmоnidan beriladigan kreditlar muddatiga ko‘ra qisqa va uzоq muddatli bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatli kreditlarning ham har xil turlari mavjud, ular bir biridan kredit berish shartlari, ta’minоt turi, qоplash muddatlari bilan farq qiladi. Qisqa muddatli kreditlash оperatsiyalarining hisоbini yuritish uchun tijоrat banklarining hisоbvaraqlarrejasidabirqancha asоsiy hisоbvaraqlar оchilgan «Bоshqa banklar va mijоzlarga berilgan kreditlar» hisobvaraqi hisоbvaraqlar rejasining 12101–15599 balans hisоbraqamlarida bankning rezident hamda norezident bo‘lgan bоshqa banklarga va mijоzlarga milliy va xоrijiy valyutalarda bergan kreditlarning hisоbi оlib bоriladi. Kreditlar muddati, qarzdоrlar va kreditning maqоmi bo‘yicha tasniflanadi. Kreditlar muddati bo‘yicha qisqa va uzоq muddatli kreditlarga tasniflanadi. Berilgan kreditlar bo‘yicha qo‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar uchun zaxiralar bankning harajatlari hisоbidan yaratiladi. Ushbu zaxiralar qarzdоrning mоliyaviy hоlatini, berilgan kreditning ta’minlanganligi va qaytmaslik risklarini bahоlash natijasida yaratiladi. Quyida bоshqa banklarga va mijоzlarga kreditlar bo‘yicha balans hisobvaraqlari alоhida tasniflanadi.
Demak, banklarda kredit оperatsiyalarini оlib bоrish uchun quyidagi ssuda hisobvaraqlari оchiladi:
12100–Bоshqa banklaraga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
12300–Hukumatga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
12500–Jismоniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
12600–Yakka tartibdagi tadbirkоrlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
12700–Davlat kоrxоna, tashkilоt va muassasalariga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
12900–Chet el kapitali ishtirоkidagi kоrxоnalarga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
13100 – Хususiy kоrxоnalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar
Kassa operatsiyalari - pul va pul hujjatlarini qabul qilish, saqlash va berish bilan bog'liq operatsiyalar.
Naqd pul aylanmasini tashkil etish bankining hisob-kitob-kassa markazi va tijorat banklarining kassalari orqali amalga oshiriladi. Markaziy bank mamlakatning emissiya markazi hisoblanib . naqd pul chiqarish, uni yechib olish va naqd pul muomalasini tashkil etishning mutlaq huquqiga ega. Darhol kassa xizmati xo‘jalik yurituvchi subyektlar amalga oshiradilar tijorat banklari.
Kassa operatsiyalariga jismoniy va yuridik shaxslardan naqd pul mablag'larini qabul qilishni tashkil etish, ularga depozitlar berish, qimmatli qog'ozlarni sotish va sotib olish shikastlangan banknotlarni almashtirish, jismoniy shaxslardan kommunal va boshqa to'lovlarni qabul qilish, shuningdek ayirboshlash; naqd pulni qayta ishlash shu jumladan naqd pullarni sanash, saralash, shakllantirish, qadoqlash.
Bank orqali naqd pul to'lovlarini amalga oshirish muomaladagi naqd pul hajmiga va mamlakatda shakllangan tashkiliy tizimga bog'liq.
Kassa apparati quyidagilarni o'z ichiga oladi:
qadriyatlar ombori;
operatsion kassalar kirim, chiqim, daromad va chiqim
inkassatorlarga pul olish (berish) uchun binolar;
kiler yoki xavfsiz xona;
kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan boshqa binolar.
Aholiga kassa xizmatlarini kengaytirish maqsadida kredit operatsiyalari omonatlarni qabul qilish va berish (rubl va chet el valyutasida), sotish va sotib olish bo'yicha operatsiyalarni amalga oshirish uchun kassa tashqarisida tegishli jihozlangan operatsion kassalarni ochishi mumkin. qimmatli qog'ozlar jismoniy shaxslardan kommunal va boshqa to'lovlarni qabul qilish. Tashkilotlarda joylashgan kassadan tashqarida faoliyat yurituvchi kassalar yuqoridagi operatsiyalar bilan bir qatorda ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar, shuningdek (https://fayllar.org/o-g-harflari-shuningdek-sh-ch.html), tijorat banki litsenziyasiga ega bo‘lgan boshqa operatsiyalar uchun mablag‘larni chiqaradi. Kredit tashkiloti bankomatlar va boshqa to'lov va hisob-kitob terminallarini o'rnatishi mumkin.Kassa operatsiyalari kassa cheklari asosida amalga oshiriladi. Operatsion xodim chekni to'ldirishning to'g'riligini tekshiradi, bu quyidagilarni aks ettiradi:
Kassa operatsiyalari kassa cheklari asosida amalga oshiriladi. Operatsion xodim chekni to'ldirishning to'g'riligini tekshiradi, bu quyidagilarni aks ettiradi:
1) chek berilgan sana;
2) oluvchining to'liq ismi;
3) operatsiya muhri
4) chek miqdori, raqamlar va so'zlar bilan;
5) pul mablag'larini oluvchining imzosi va pasport ma'lumotlari;
Chekni to'ldirish bilan bir vaqtda uning tafsilotlari chek daftarchasida kompaniyada qoladi va tasdiqlovchi hujjat bo'lgan umurtqa pog'onasiga o'tkaziladi. Chekni qabul qilgandan so'ng, bank mijozga nazorat belgisini qaytaradi, unga ko'ra mablag'lar belgilangan vaqtda olinishi mumkin.
Operatsion kassaning pul mablag'lari va boshqa qimmatbaho narsalar qimmatbaho buyumlar omborlarida saqlanadi. Qimmatbaho buyumlarni saqlash joyiga kirish joyi maxsus dizayndagi zirhli eshik bilan jihozlangan, uni kamida ikkita kalit bilan yopish mumkin. Qimmatli qog'ozlar depozitariysining kalitlari bank rahbarining yozma buyrug'i bilan qimmatliklarning saqlanishi uchun javobgar bo'lgan mansabdor shaxslarga tegishlidir. Qimmatbaho buyumlarning saqlanishi uchun mas'ul bo'lgan mansabdor shaxslar qimmatbaho narsalarni saqlash joylarini muhrlaydilar. 
Tashkilotlardan naqd pul mablag'larini bank kassasiga qabul qilish naqd pul o'tkazish to'g'risidagi e'lonlar bo'yicha amalga oshiriladi. Tashkilotlar faqat o'zlarining bank hisoblariga naqd pul kiritishlari mumkin. Kassa xodimi har kuni mijozlardan olingan va kassa boshlig'iga topshirilgan tushumlarning hisobini yuritadi. so'm pullar olingan va berilgan pullar daftarida.