Atmosferin çirklənməsi

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT  KİTABXANASI 

———————————————————————————————————————————————————————————————————— 

 

ATMOSFERİN ÇİRKLƏNMƏSİ PROBLEMİ 

 

Şəhərlərdə  fəaliyyət göstərən sənaye və  nəqliyyat vasitələrinin havaya buraxdığı tullantılar atmosfer 

havasının kəskin çirklənməsinə səbəb olur. 

Atmosferin çirklənmə  səviyyəsi göstəricilərdə öz əksini tapmışdır. Çirkləndirici maddələrin təhlükə 

dərəcəsindən və konsentrasiyasından asılı olaraq dəyişən ümumi kompleks göstərici kimi atmosferin çirklənmə 

indeksindən (AÇİ) istifadə olunur. Konkret məntəqələrdə aparılan hesablamalar göstərir ki, çirkləndirici 

maddələrin miqdarı atmosferə hansı formada və hansı yollarla daxil olmasından asılı olaraq dəyişir. AÇİ adətən 

tullantıların ən yüksək orta illik göstəricisi üzrə hesablanılır. 

Şəhərlərdə havanın əsas çirklənmə mənbələri asılı maddələr, azot 2-oksid, benzapiren, formaldehid, fenol, 

karbon-sulfid və hidrogen ftoriddir. Son on il ərzində atmosferin orta illik çirklənməsi təqribən 50%-ə  qədər 

artmışdır. 

Sənaye məhsullarının istehsalı gündən günə artır, bu da metallurgiya, kimya, neft, qaz və kömür istehsalı 

sənayelərinin atmosferə atılan tullantılarının miqdarının artmasına gətirib çıxarır. Həmçinin qaz, kömür və 

mazutla işləyən istilik energetikasının tullantılarının həcmi də artıb.  İri  şəhərlərdə havanın yüksək çirklənmə 

dərəcəsi qeydə alınmışdır ki, bu da ümumi ekoloji vəziyyətin gərgin olmasını təyin edir. 

Atmosferin ümumi çirklənməsi bütövlükdə iqlimin dəyişməsinə, "istixana effekti"nin yaranmasına, bu isə 

qlobal istiləşməyə gətirib çıxarır. 

Son illərin tədqiqatlarına  əsasən, Azərbaycanın düzənlik rayonlarında havanın temperaturunun 

əhəmiyyətli dərəcədə dəyiş-məsi müşahidə olunur.

 

 

Bütün respublika ərazisində qışın isti keçməsi qeydə alınmışdır. 

Yazda temperaturun aşağı 

düşməsi müşahidə olunur: 

Naxçıvan və Abşeronda  ən çox 

soyuqlaşma, Lənkəran və 

Ceyrançöl zonalarında  ən aşağı 

qiymətlər qeydə alınmışdır. 

Yay 

əvvəlki illərin 

yayından fərqli keçmir. Bütün 

respublika üzrə temperaturun 

dəyişməsi 1°C-dən çox təşkil 

etmir. 

Payızda düzənlik  ərazilər 

istisna olmaqla temperaturların 

kəskin düşməsi qeydə 

alınmışdır. 

İllik dəyişikliklərlə bağlı 

iqlimin ümumi istiləşməsi qeydə alınmışdır: Lənkəran, Kür-Araz və Ceyrançöl rayonlarında 0,6°C-yə  qədər, 

digər ərazilərdə isə iqlimdəki istiləşmə 0,1-0,4°C arasında dəyişir. 

Azərbaycan Respublikasının nümayəndələri 1992-ci ildə BMT-nin Braziliyada Rio-de-Janeyro şəhərində 

keçirilən "Ətraf mühit və inkişaf konfransında "İqlim dəyişmələri üzrə Konvensiya"nı imzalamış, 1995-ci ildə 

Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edilmişdir. 

2000-ci ildə bu Konvensiyanın həyata keçirmə mexanizmini təyin edən Kioto Protokolunu (Yaponiyada) 

imzalamışdır. Bu tədbirlərin əsas məqsədi iqlimin istiləşməsinə və "istixana effekti"nin yaranmasına səbəb olan 

atmosferə atılan sənaye tullantılarının miqdarının azaldılmasıdır.  İqlim dəyişiklikləri bütün bioiqlim 

komplekslərinin dəyişməsinə səbəb olur, о cümlədən insan və təbiət faktoruna mənfi təsir göstərməklə ümumi 

ekoloji vəziyyəti pisləşdirir. 

Hal-hazırda Azərbaycan ekoloji vəziyyətin yaxşılaşması üzrə istiqamətlənmiş regional tədbirlərdə iştirak 

edir, belə ki, atmosferə atılan sənaye tullantılarının azalması üzrə  və iri şəhərlərin qazla işləyən nəqliyyat 

vasitələri tərəfindən çirklənməsinə qarşı işlər aparılır. 

 

Mənbə: Ekoloji atlas. Tərtib edənlər: Məmmədov Q., Xəlilov M., Məmmədova S. Bakı, Kartoqrafiya 

Fabriki, 2009. səh. 30.