Azərbaycanın su ehtiyatları vəonun ekoloji problemləri

Azərbaycanın su ehtiyatları vəonun ekoloji problemləri

Məlum olduğu kimi Azərbaycan qədim əkinçilik ölkəsidir. Burada

əkinçilik yaranandan bəri suvarmadan istifadə olunmuşdur. Ş.V.Xəlilov (2003)

qeyd edir ki, təxminən 3000 il əvvəl yaradılan irriqasiya kanallarının izləri

indiyə kimi qalmışdır. Məsələn, VI-VII əsrlərdə tikilən Gərər kanalından hazırda

da istifadə olunur. Muğan və Mil düzlərində IV-VIII əsrlərə aid olan suvarma

sistemlərinin izləri aydın bilinir.

1880-1890-cı illərdə yalnız Yelizavetpol quberniyasında 890-a qədər

suvarma kanalı hesaba alınmışdır. 1914-cü ildə onların sayı 1200-ə çatmışdır.

Kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarılması üçün çay sularından başqa

kəhriz,bulaq,yağış və qar sularından da istifadə olunmuşdur. Yağəş və qar

sularını ,həmçinin çay daşqın sularını toplamaq üçün böyük olmayan bəndlər

tikilmiş və su anbarları yaradılmışdır. Təkcə Lənkəran qəzasında 1883-cü ildə

əsasən düyü tarlalarını suvarmaq məqsədilə 123 su anbarı olmuşdur.

Muğan düzündə Kürün sağ sahilində Qaraçala stansiyasının yanında

tikilən su anbarı daşqın suları ilə doldurularaq xanın 500 desyatin düyü sahəsini

suvarmaqda istifadə olunmuşdur.

Naxçıvan qəzasında daha iri su anbarları tikilmişdir.Burada XVI əsrin

sonunda dəniz səviyyəsindən 2000m yüksəklikdə mövcud olan Qanlı Gölün

yerində eyni adlı su anbarı yaradıldı ,200-250 il istismar olunduqdan sonra bu su

anbarı öz əhəmiyyətini itirmiş, 1853-cü ildə isə Kəlbayı xan tərəfindən həcmi

artıralaraq yenidən bərpa edilmişdir. Sovet dövründə bu su anbarı yenidən

tikilərək həcmi 3 dəfə böyüdülmüşdür. Qanlı Göl XIX əsrdən 158 su anbarından

qalan yeganə su anbarı olub indi də fəaliyyət göstərir.

Respublikamızda 1950-ci ildən sonrakı dövrlərdə il ərzində və ərazi üzrə

qeyri-bərabər paylanan çay su ehtiyatından səmərəli istifadə etmək məqsədilə su

anabrları yaradıldı. Bu su anbarlarından suvarma kanalları vasitəsilə şoran

torpaqların meliorasiyası və suvarılması yerinə yetirilmişdir. Bu məqsədlə

respublikamızda 50-yə qədər su anbarı tikilmiş, bir çox suvarma kanallları və

kollektorları istifadəyə verilmişdir.

1953-cü ildə Kür çayı üzərində həcmi 16 km3olan Mingəçevir su

anbarının tikilməsi respublikada suvarma və energetika problemlərinin həllində

mühüm rol oynayır. Bu su anbarından suvarma məqsədilə ayrılan iki iri kanal

(Yuxarı Qarabağ- su buraxma həcmi -130 m3/s və Yuxarı Şirvan – 78 m3/s)

hazırda 550 mln. hektar əkin sahəsinin suvarılmasına ikan verir.

1982-ci ildən Şəmkir su anbarı, 2000-ci ildə isə Yenikənd su anbarı

istifadəyə verildi. Bu iki iri su anbarı Kür çayının çoxillik axımını tənzimləməyə

şərait yaratdı. Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azərbaycan Respublikasının su resursları

az olub həmin regionun 15%-ni təşkil edir.Respublikamızın su resursları

Gürcüstanda 7,7-8,3 dəfə, Ermənistandan isə 3 dəfə azdır. Su ilə təmin olunmaq

baxımından dünyanın su ilə az təmin olunan regionuna aid olub hər km2 əraziyə

təxminən 100000m3,hər adam başına isə ildə 950-1000 m3 su düşür.

Respublikamızda suyun ümumi ehtiyatı 28,5-30,5 km3olub quraqlıq illərində isə

azalaraq 27,0-22,6 km3-ə enir.Su ehtiyatları ərazi üzrə qeyri-bərabər

paylanmışdır. Belə ki, Şəki,Zaqatala,Xaçmaz,Kəlbəcər,Dağlıq Qarabağ, Gədə-

bəydə belə problem olmadığı halda, Qobustan-Abşeron regionunda və suvarma

əkinçiliyi inkişaf etmiş Kür-Araz ovalığı rayonlarında həmişə su qıtlığı

mövcuddur.

Respublikamızın bütün çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir ,onların sayı

8350-dir. İlk çayın uzunluğu (Kür və Araz) 500 km-dən artıqdır. 22 çayın

uzunluğu 100-500 km, 40 çayınkı -51-100km,107 çayınkı 26-50 km, onlardan

5141-i Kürçayı hövzəsinə, 1177-i Araz çyı hövzəsinə aiddir. Bilavasitə Xəzərə

tökülən çaylar qolları ilə birlikdə 3218-dir,ümumi çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,36

km/km2 təşkil edir.

Ən sıx çay şəbəkəsi Lənkəran təbii vilayəti üçün səciyyəvi olub 0,84

km/km2 ,ən seyrək çay şəbəkəsi isə Abşeron-Qobustan regionunda 0,20 km/km2

təşkil edir. Göstərilən suların orta hesabla 80-85%-i çaylara məxsusdur.

Kür və Araz çayları nənbələrini Türkiyə ərazisindən götürərək 5 dövlətin

(Türkiyə,İran,Gürcüstan,Ermənistan və Azərbaycan) ərazisindən axır.

Azərbaycan Respublikasının və ümumiyyətlə Cənubi Qafqazın bütün

təsərrüfatlarında əsas yeri Kür çayı və onun qollarının su ehtiyatları (26,9 km3)

tutur. Bu ümumi su ehtiyatlarının 87%-ni təşkil edir. Kür hövzəsinin ümumi

axın həcminin yalnız 7,3 km3 respublikamız daxilində formalaşır. Qalan hissəsi

(19,6%-i) qonşu ölkələrdən tranzit olaraq daxil olur. Türkiyə və İranda hər iki

çay dağlıq ərazilərdən keçərək sahillərində iri yaşayış məntəqələri ,sənaye

müəssisələri olmadığı üçün çirklənməyə məruz qalmır. Son yarım əsrə qədər

müddətdə aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, Kür,Araz çayları və onların əsas

qolları Respublikamızdan kənarda-Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində

çirklənir.Belə ki, Ermənistanın 100%, Gürcüstanın 30% ərazisi, Türkiyəni 31

min, İranın 40 min və Azərbaycanın 37 min km2 sahəsi Kür-Araz hövzəsinə

aiddir. Yəni Kür çayına 188 min km2,Araza isə 103 min km2 ərazidən

sənaye,kənd təsərrüfat və məişət çirkabı,müxtəlif tullantılar atılır.

Kür çayı əvvəlcə Gürcüstanın Borjom,Axalbaba,Xasuri,Qori,Kareli,kaspi

şəhərlərinin və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin sənaye

müəssisələri və kommunal-məişət tullantıları hesabına sutkada 3 mln.m3-ə qədər

çirkab suları buraxılır. Daha sonra 40 km məsafədə Tiflis şəhərini kəsib keçən

Kür çayı daha kəskin çirklənməyə məruz qalır.

Gürcüstan Respublikası su müfəttişliyinin məlumatına əsasən Tiflis şəhəri

daxilində çay suyunda olan zərərli üzvi maddələrin miqdarı qəbul olunmuş son

həddən (QSh) 20 dəfə, fenol 300 dəfə,neft məhsulları 330 dəfə,xrom 600

dəfə,mis və kadmium 10 dəfə, sink 13 dəfə,azot 8 dəfə,mədə-bağırsaq basilləri

238 dəfə,saprofit bakteriyaları 300 dəfə artıqdır.

Ş.B.Xəlilov qeyd etdiyi kimi, Tiflisdə olan 30 dan çox küçənin leysan

yağış kollektorları şəhərin bir çox sənaye müəssisələrinin (“Elektrocihaz”.

“Dəzgahqayırma”, “Baxtrioni”, “Kruanisi”, “Ekran”,Dimitrov adına

aviasiya,dəri istehsalat birlikləri,avtomobil təmiri, elektrik qaynağı,kənd

təsərrüfatı maşınları,cihazqayırma,sabitləşdirmə zavodları,avtomobil

parkarı,xəstəxanalar və s.) çirkab sularını birbaşa Kürə axıdır. Şəhər daxilində

Kür çayının qəbul etdiyi kiçik qolların (Xevdzmara,Vere,Digmula,Loçino)

çirklənmə dərəcəsi Kürün özündən də çoxdur. Bu çaylar əslində çirkab sularını

axıdan kanalizasiya kollektorlarına çevrilmişdir.

Tiflis şəhəri daxilində sutka ərzində daha 1 mln.m3 çirkab suları qəbul

edən Kür çayı 20 km məsafədən sonra Rustavi şəhərində yenidən çirklənməyə

məruz qalır və sutka ərində yüz min m3-lə sənaye və kommunal-məişət

tullantılarından ibarət çirkab sularını qəbul edir. Nəticədə Kürə il ərzində orta

hesabla 700 min ton üzvi maddələr, 30 min ton azot-fosfor duzlrı,12 min ton

müxtəlif duzlar və qələvilər, 16 min ton süni səthi fəal maddələr və s. axıdılırdı.

Azot birləşmələrinin çox hissəsi Rustavidə “Azot” istehsalat birliyindən

buraxılırdı. Bu müəssisədə 1985 və 1987-ci illərdə baş verən qəza nəticəsində

Kürə külli miqdarda azot birləşmələri axmış,çayda Şəmkir su anbarına qədər

olan məsafədə balıqların kütləvi qırılması baş vermişdir. Nəticədə Kür çayı

respublikamıza son dərəcədə çirklənmiş, insan və su orqanizmləri üçün təhlükəli

çay kimi daxil olur.İki respublikanın sərhədi boyu axan Kürün sağ qolu olan

Xram çayı Kürə çoxlu çirkab suları gətirir. Gürcüstan ərazisində Xram çayına

Ermənistanın ən çirkli çayı-Debedçay qovuşur. Ermənistanın rəngli

metallurgiya,kimya və yüngül sənaye mərkəzləri olan Kirovakan, Alaverdi və

Stepanavan şəhərləri b çayın hövzəsində yerləşir. Bu şəhərlərin sənaye və məişət

tullantıları təmizlənmədən çaya axıdılır. Kirovakan kimya,Alaverdi metallurgiya

kombinatlarından və Axtala filizsaflaşdırma fabrikindən çirkab suların axıdıldığı

Debedi çayı çirklənmə dərəcəsinə görə Razdan və Oxçuçaydan sonra

Ermənistanın üçüncü çayı sayılır.

M.A.Salmanovun (2002) apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 1976-cı ildən

2001-ci ilə qədər çirklənmiş sular Şəmkir Su anbarına kimi Kür çayından öz

özünə təmizləmə prosesləri kəsərsizləşmişdir.Müəllifə görə Kür çayında

mikroflora son 35 ildə mühitə xas olmayan kənar növlərlə əvəz olunmuşdur.

Ona görə hazırda saprofit avtoxton ( mühitin özünə məxsus – təbii) bakteriyalar

antropogen mənşəli koloform bakteriyalarla əvəz olunmuşdur. Respublikamızın

ərazisinə qədər sahədə Kür çayının çirklənməsi-zəhərlənməsi Gürcüstan və

Ermənistanda çirkab axınına çevrilən Maşavera,

Ağstafaçay,Kazretula,Algeti,Xramçay və b. nəql etdikləri pollyutantlar (ümumi

çirkləndirici maddələr) hesabına daha da kəskinləşir.

Ağstafaçayın suyunun zəhərlənməsi nəticəsində suda oksigenin miqdarı 4

5 dəfə azalır,belə suyun istifadəsi təhlükəlidir. Çayın zəhərlənməsi suda olan

mikrofloranın inkişafına da mənfi təsir göstərir. Ermənistan tərəfindən

zəhərlənən Ağstafaçay Qazax rayonunda yaradılan su anbarında cəmləşir və

bölgənin kənd-qəsəbələrində məişətdə,suvarmada istifadə olunur. Ona görə bu

su anbarı əhalinin sağlamlığı üçün real təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir, o,

məişətdə istifadə edilməməlidir.

Dövlət Hidrometeorologiya Komitəsinin çoxillik məlumatına görə Kür

çayının çirklənmə indeksi Şıxlı kəndində 1,60-2,2, Yenikənd qəsəbəsində 1,97

(mülayim çirklənmə - III qrup), Mingəçevirdə 2,9 (çirklənmiş- IV qrup), Yevlax

şəhərində 1,82,Pirəzə kəndində -1,26,Zərdabda-1,42-2,34, Mollakənddə-2,14,

Surra kəndində-2,11-2,44 (mülayim çirklənmə III qrup), Bankə qəsəbəsində

3,62-3,64 (çirklənmiş –IV qrup) və Mayak qəsəbəsində 5,10 (çirkli V qrup)

ölçüdə qeydə alınmışdır.Araz çayı sularının çirklənmə indeksi Sədərək

məntəqəsində 1,82-2,24(mülayim çirklənmə III qrup),Culfada 3,32 (çirklənmiş

IV qrup) , Saatlıda 3,64-4,93 (çirklənmiş və çirkli IV-V qrup) təşkil etmişdir.

Göstərilən Komitənin məlumatına əsasən (1987-89-cu illər) Şıxlı kəndi

yaxınlığında çayın sularında oksigenə olan biokimyəvi tələbat (OBTs) – 3,71

mq/l,neft məhsulları 0,15 mq/l, fenollar 0,03 mq/l,yəni normadan bir neçə dəfə

artıqdır. Heksoxloran kimi pestisidin isə il boyu miqdarı 0,006 mkq/l-ə qədərdir.

Mingəçevir yaxınlığında Kür sularında neft məhsullarının miqdarı 0,18 mq/l,

(4SKH-son konsentrasiya həddi), fenolların miqdarı isə 0,005-0,01 mq/l-ə qədər

olmaqla normadan 5-10 dəfə artıqdır.Heksoxloranın miqdarı isə sularda 0,037

mkq/l-ə qədərdir. Göstərilən ərazidəki, hidroloji məntəqələrdən götürülmüş su

nümumələrində bixromat oksidləri 13,5-22,6 mq/l,neft məhsulları 0,03-0,25

mq/l, fenollar 0,003-0,04 mq/l, heksoxloran 0,005-0,037 mkq/l təşkil etmişdir.

Benzol turşuları 2,8 mq/l, yəni normadan 5-6 dəfə artıq olmuşdur. Mingəçevir

Şirvan şəhərləri arasında ammonium,nitrit,nitrat,ümumi fosfor kimi biogen

mənşəli komponentlərin qalıqlarının miqdarı Kür sularında il boyu ümumi

sanitar,sanitar-toksikoloji və balıq təsərrüfatları üçün təyin olunmuş

normalardan bir neçə dəfə çoxdur. F.Ş.Əliyev və M.A.Məmmədovanın

məlumatına görə Kür çayında yerləşən hidroloji məntəqələrdən götürülmüş su

nümumələrində misin miqdarı toksikoloji normadan 10 dəfədən artıq olmuşdur

(misin toksikoloji norması sular üçün 1,0 mq/l-dir).Misin daha çox miqdarl

Yenikənd (18 mq/l), Mingəçevir (18 mq/l),Yevlax (14 mq/l),Zərdab (20 mq/l),

Salyan (14 mq/l) və Mayak (23mq/l) məntəqələrində qeydə

alınməşdər.Bismut,titan və manqan qeyri-üzvi kimyəvi elementlərin miqdarı da

Kür sularında həmişə normadan yüksəkdir,alüminium,dəmir və silisium Kür

sularında daim müşahidə edilsə də miqdarı buraxıla bilən həddən aşağı olur.

Kür çayı,Şirvan,Salyan,Neftçala şəhərlərindəki yod-brom

zavodunun,Bankə qəsəbəsindəki balıq kombinatının və həmin şəhərin

kommumal təsərrüfatlarının çirkab suları ilə çirkləndirilir. Bu ərazilərdə Kürün

sularında bixromat oksidləri, fenollar,neft məhsulları və heksoxloran pestisidn

miqdarı digər məntəqələrlə müqayisədə 1,5-2,0 dəfə çoxdur. Bankə və Mayak

qəsəbələri yaxınlığında Kürdə benzol turşularının miqdarı uyğun olaraq 2,4 və

2,0 mq/l , yəni ümumi sanitar normalardan 4-5 dəfə artıqdır.

Şıxlı kəndindən Kürün mənsəbəsinə doğru suyun ümumi minerallıq

dərəcəsi (ÜMD) artır. Belə ki, Mingəçevir su anbarında suyun ÜMD 0,4-0,6

q/l,Surra kəndi yanında 0,7-0,9 q/l, Araz çayı ilə birləşəndən sonra 1,2-1,4

çatır.Bununla paralel sularda sulfat və xlor anionlarının miqdarı da artaraq təyin

olunmuş 500 və 300 mq/l normasından 15 dəfədən artıq olmuşdur.

Azərbaycan,Gürcüstan və Ermənistanın müvafiq idarələrinin məlumatına

əsasən 2000-ci ildə Kür çayının hövzəsinə 468 mln.m3 çirkab suları o cümlədən

237 mln m3 (51%) Gürcüstan, 219 mln.m3 (46%) Ermənistan, yalnız 12 mln m3

(3%) Azərbaycan tərəfindən atılmışdır.

Araz çayında yaranan gərgin ekoloji vəziyyət Kür çayından daha

təhlükəlidir. Araz çayı Gümrüdən başlayaraq Naxçıvan MR ilə sərhəd əraziyə

kimi axınboyu Ermənistanın 10-dan çox sənaye şəhərlərinin məişət və sənaye

çirkablarını qəbul edir. Bununla yanaşı dğşmən ərazisindən Araza qovuşan

Gedərçay,Vorotan,Axuryan çayları son dərəcə zəhərlənmişdir.Onların sularında

demək olar ki, oksigen olmur,turşuluq göstəricisi pH 2,4-ə enir,mikroflora 180

200 dəfə azalır,çay sahilləri boyu bitki örtüyü də məhv olur.