BƏYLƏr aslanov qravi-KƏŞFİyyat kursu

§2. QRAVİMETRİYADA  İSTİFADƏ  OLUNAN  CİHAZ  
VƏ AVADANLIQLAR 
Qravimetriyada  qarşıya  qoyulmuş  məsələdən  asılı  olaraq, 
anomaliyanın  öyrənilməsi  üçn  aparılan  işin  miqyasına  uyğun 
müəyyən  dəqiqlik  şəraitində  hər  hansı  bir  istinad  nöqtəsindəki 
qiymətə  nəzərən  nisbi  dəyişmə  hesablanır.  Bu  nisbi  dəyişməni 
aşkar  etmək  üçün  istənilən  cihazdan  istifadə  etmək  düzgün 
olmazdı.  Qravimetriyada  anomaliyanın  iki:  -  mütləq  və  nisbi 
qiymətindən  istifadə  olunur.  Mütləq  qiymət  bilavasitə 
müşahidə  nöqtəsində  cazibə  qüvvəsi  təcilinin  qiyməti,  nisbi  
qiymət  isə  müşahidə  nöqtəsində  hər  hansı  bir  istinad  (dafaq) 

 
77 
məntəqəsinə  nisbətən  cazibə  qüvvəsi  təcilinin  qiymətidir. 
Buradan  da  görünür  ki,  eyni  bir  cihazla  müşahidə  nöqtəsində 
həm mütləq, həm də nisbi anomaliyanı ölçmək mümkün olmur. 
Mütləq  anomaliya  müşahidə  nöqtəsində  makaranın  rəqs 
perioduna və ya kütləsi məlum hər hansı bir yükün hər hansı bir 
məsafədən (hündürlükdən) düşmə zamanına görə təyin edilir. 
Nisbi  anomaliya  müxtəlif  vaxtlarda  üç  növ  sihazdan 
istifadə etməklə ölçülür: - fırlanan yüklər, makara və qravimetr. 
Bunlardan ancaq qravimetrlərdən geniş istifadə olunur, digərləri 
isə  ancaq  tətbiqi  geofizikada  tarix  kimi  diqqəti  cəlb  edir.  Bu 
səbəbdən  də  fırlanan  yüklər  və  Makara  növlü  cihazlar  qısaca 
olaraq, qravimetrlər isə geniş şərh olunur. 
2.1. Cazibə qüvvəsi təcilinin mütləq ölçülməsi 
Düşən  cisim.  Cazibə  qüvvəsi 
 
g
təcilinin  ölçülməsi  ilk 
dəfə  olaraq,  cismin  sərbəst  düşməsindən  alınan  təcil  olmasına 
baxmayaraq,  kiçik  zaman  intervalının  qeydə  alınması  çətin 
olması  ucbatından,  dəqiqlik  uzun  illər  çox  aşağı  idi.  Axırıncı 
son on illiklərdə hesablama texnikasının əldə etdiyi nailiyyətlərə 
görə  istənilən  zaman  intervalının  dəyişməsi  yüksək  dəqiqliklə 
müşahidə olunduğundan bu üsula yenidən qayıdılıb.  

 
78 
Cazibə  qüvvəsi  təcilini  sərbəst  düşən  cismin  düşmə 
zamanını qeyd etməklə Nyutonun hərəkət tənliyinin köməyi ilə 
hesablamaq  olar.  Əgər  cisim,  naməlum  ilkin  sürətlə 
1
t
 və 
2
t
 
zamanında  uyğun  olaraq 
1
S
 və 
2
S
 məsafəsi  qət  edirsə,  onda 
Nyutonun  hərəkət  qanununa  görə  cazibə  təcilinin  mütləq 
qiyməti  




1
2
2
1
2
1
1
2
2
t
t
t
t
t
S
t
S
g






                    (2.1)   
ifadəsi  ilə  hesablanır.  Bu  bərabərlikdən  istifadə  etməklə, 
g
-nin 
mütləq  qiymətini 
mQal
1
 dəqiqliklə  hesablamaq  üçün 
m
2
1

 
məsafədən düşmə zamanını 
8
10

, məsafəni isə 
mKm
1
 dəqiqliklə 
ölçmək lazımdır. 
Makara. Yaxın keçmişə qədər 
 cazibə 
qüvvəsinin 
təcili  1818-ci  ildə  Keyterin  işləyib  hazırladığı  makaradan 
istifadə  etməklə  həyata  keçirilirdi.  Bu  cür  Makara  Podstamda, 
Vaşinqtonda  və  Peddinqtonda  mövcuddur.  Podstamda  alınmış 
g
-nin 
Qal
274
,
981
 qiyməti  nominal  kimi  istifadə  olunurdu. 
Sonralar məlum olmuşdur ki, bu qiymət 
mQal
14
 artıbdır. 
Cazibə təcili rəqslərin maksimal sayının zamana görə qeyd 
olunmasına görə aşağıdakı formula ilə hesablanır: 
h
m
T
g





2
2
4

                                   (2.2) 

 
79 
burada 

-  inersiya  momenti, 
T -  rəqs  periodu, 
m
-  makaranın 
yükü, 
h
-  fırlanma  mərkəzindən  makaranın  mərkəzinə  qədər 
məsafədir.  Fırlanan  makarada 
h
m


 hasili 
l
 uzunluqlu  riyazi 
Makara ilə əvəz olunur. Bu parametrlərin ölçülməsinin dəqiqliyi 
yuxarıdakı kimidir. 
2.2. Cazibə qüvvəsi təcilinin nisbi ölçülməsi.  
Qravimetrlər 
Hər hansı iki müşahidə məntəqəsi arasında cazibə təcili bu 
iki  məntəqələrin  birinin  dicərinə  nisbətən  qiymətdir.  Nisbi 
müşahidədə 
qiymət 
məntəqələr 
arasındakı 
məsafənin 
uzunluğundan yox, bu məsafəyə sərf olunan zamandan asılıdır. 
Qravimetriyada  nisbi  müşahidə  üsulunda  əsasən  bir  və  ya  bir 
neçə  istinad  nöqtəsi  əsas  götürülür  və  bütün  müşahidələr  bu 
istinad nöqtəsinə nəzərən nisbi ölçülür. Cazibə qüvvəsi təcilinin 
nisbi ölçülməsi bir neçə növ cihazlarla həyata keçirilir. 
Portativ  makaralı cihazlar. Bu cihazlardan geodeziya və 
geoloji məsələlərin həllində istifadə olunurdu. Hələ 1750-ci ildə 
Buge  makaranın  rəqs  periodunun  müxtəlif  yerlərdə:  Cənubi 
Amerikada,  Laplandiyada  və  Parisdə  dəyişdiyini  qeyd  etmişdi. 
Bunun izahını aşağıdakı kimi vermək olar. 
Əcər (1.48) ifadəsini perioda görə differensiallasaq,  

 
80 
Şəkil 21. Qravimetrin 
ümumi görünüşü. 
T
g
h
m
T
dT
dg
2
8
3
2








 
alınar. Buradan cazibə qüvvəsinin artımı 
1
1
2
2
2
T
T
T
g
T
dT
g
dg







                    (2.3) 
alınar. Bu bərabərlikdən belə bir nəticə çıxır  ki, əcər  hər hansı 
iki  müxtəlif  məntəqədə  rəqqasın  periodu 
mks
1
dəqiqliyində 
ölçülərsə, yəni iki müxtəlif məntəqələrdə periodun fərqini, onda 
bu  fərqə  uyğun  olan  cazibə  qüvvəsinin  artımı  mQal
1
olacaq. 
Bunu  adi  kvarslı  və  seziumlu  qol  saatlarının  köməyi  ilə  də 
həyata keçirmək olar. 
Fırlanan  tərəzilər.  1791-ci  ildə  Kavendiş  qravitasiya 
abitini təyin etmək üçün fırlanan tərəzidən 
istifadə 
etmişdir.  Ancaq  Kavendişin 
istifadə  etdiyi  fırlanan  tərəzinin  qolları 
müxtəlif uzunluqlu olmuşdur. 1980-cı ildə 
macar  alimi  R.F.  Etveş  cazibə  qüvvəsinin 
qradiyentini  ölçməyə  qadir  fırlanan  tərəzi 
işləyib  hazırlamışdır.  Etveşin  fırlanan 
tərəzisində  qolların  müxtəlif  olması  ilə 
bərabər,  yüklər  bir-birindən  müxtəlif 
şaquli 
səviyyədə 
yerləşdirilmişdir.Bu 

 
81 
cihazın  müxtəlif  modifikasiyaları  1915-1950-ci  illər  ərəfəsində 
qravimetriyada  axtarış-kəşfiyyat  və  elmi-tədqiqat  işlərində 
istifadə  olunurdu.  Keçən  əsrin  50-ci  illərindən  başlayaraq  bir-
birinin  ardınca  bir-birindən  etibarlı  və  dəqiq  qravimetrlər  icad 
olunmuşdur.  
Hal-hazırda  fırlanan  tərəzi  prinsipi  ilə  işləyən  cihazlardan 
istifadə  olunmur.  Cazibə  qüvvəsi  təcilinin  ölçülməsində  Ən 
geniş yayılmış cihazlar qravimetrlərdir. 
Qravimetr  (latın  dilində  qravis  -  ağır  və  metr  -  ölçmə) 
cazibə 
qüvvəsi  təcilini  nisbi  ölçmək  üçün  cihazdır. 
Qravimetrlərin  əksəriyyəti  yaylı  və  fırlanan  dəqiq  tərəzilərdir. 
Qravimetrləri  adi  tərəzilərdən  fərqləndirici  əlamət  odur  ki, 
tərəzi  sükunətdə  olan  yükə  tətbiq  olunan  ağırlıq  qüvvəsini, 
qravimetr  isə  sükunətdə  olan  yükə  yerin  təsiri  nəticəsində 
cazibə  qüvvəsi  təcilini  ölçür.  Bu  cür  qravimetrlərin  köməyi  ilə 
yayların  deformasiyasının  dəyişməsinə  və  ya  böyük  olmayan 
yükün  ağırlıq  qüvvəsini  kompensə  edən  xüsusi  elastiki  sapın 
deformasiya  əlamətinə  görə  cazibə  qüvvəsi  təcilinin  dəyişməsi 
ölçülür.  Elastiki  sapın  deformasiyasına  səbə  digər  ucuna 
platindən  xüsusi  yükün,  Yerin  cazibəsi  nəticəsində  şaquli 
rəqsidir. 
Axtarış-kəşfiyyat 
və 
elmi-tədqiqat 
işlərində 
qravimetrlərlə  planalma,  cazibə  qüvvəsi  təcilinin  mütləq 

 
82 
qiyməti  məlum  olan  məntəqədən  başlanılır.  Qravimetrlərin 
quraşdırılmasında  əsas  çətinlik  çöl  şəraitində  kiçik  elastiki 
deformasiyanın  dəqiq  ölçülməsini  təmin  etməkdən  ibarətdir. 
Qeyd  olunma  əlamətinə  görə  optik,  fotoelektrik,  həcm, 
induksion  və  s.  Qravimetrlərindən  istifadə  olunur.  Bundan 
başqa,  aşağı  ucuna  yük  bağlanmış  xüsusi  simin  rəqs  tezliyinin 
dəyişməsinə  və  ya  giroskopik  cihazların  presessiya  sürətinin 
ölçülməsinə 
əsaslanan 
qravimetrlər 
də 
mövcuddur. 
Qravimetrlərin  dəqiqliyi 
mQal
1
-dan  onlarca  az  olur.  Dayaz  su 
hövzələrinin dibində, su altı və su səthində, təyyarələrdə ölçmə 
işləri  aparmaq  üçün  xüsusi  qravimetrlərdən  istifadə  olunur. 
Hərəkətdə  olan  nəqliyyat  vasitələrində  (avtomobil,  təyyarə, 
gəmi) quraşdırılmış qravimetrlər, onların göstəricilərinə əyilmə, 
silkələnmə,  hərəkət  istiqaməti  və  s.  kimi  faktorların  təsinirini 
kompensə  edən  xüsusi  avadanlıqlarla  təmin  olunurlar.  Ağırlıq 
qüvvəsi  variasiyasına  Ay-Günəş  faktorlarının  təsirini  fasiləsiz 
qeyd  edən  uzun  müddətli  ölçmə  aparan  qravimetrlər 
mövcuddur.     
Statistik  qravimetrlər. Bu sihazların işlənib hazırlanması 
və  onlardan  istifadə  olunması  keçən  əsrimizin  30-cu  illərinə 
təsadüf  edir.  Onlar  astazir  olunmamış  qravimetrlərin  ikin 
variantları  idilər  və  zaman  keçdikcə  az  bir  vaxtda  daha  dəqiq 

 
83 
qravimetrlərlə  istehsalatdan  çıxarıldılar.  Onların  əsas  işləmə 
Prinsipi  aşağıdakı  şəkildə  verilir:  yükün  təsiri  altında  yayın 
yerdəyişməsi  çox  olmadığı  üçün  ona  fizikadan  məlum  Huk 
qanununu  tətbiq  etmək  mümkündür,  yəni  cazibə  qüvvəsi  yayın 
uzanmasına  mütənasibdir.  Bu  halda  Huk  qanununa  uyğun 
olaraq, 
g
M
F



və 
S
k
F



                (2.4) 
bərabərlikləri doğrudur. Bu iki bərabərlikdən 
M
S
k
g




                        (2.5) 
alınır.  Burada 
k
 yayın  elastiklik  əmsalıdır  və 
sm
din
-  lə  ölçülür. 
g

-ni 
mQal
1
,
0
 dəqiqliyi  ilə  ölçmək  üçün  yayın  uzanmasını 
7
10

dəqiqliyinə qədər ölçmək lazımdır, çünki 
S
S
g
g



 
olur.  Mexaniki  olaraq 
M
k
 kəmiyyətini  kiçiltmək  üçün  ağır  yük 
və  elastiklik  əmsalı  aşağı  olan  yay  götürmək  olar,  ancaq  yayın 
bu  cür  dəqiqliyi  çox  məhduddur.  Belə  sistemin  rəqs  periodu 
aşağıdakı asılıqla ifadə olunur: 
k
M
T

2

                      (2.6) 

 
84 
Şəkil 22. Astazir olunmuş qravımetrin ölçü sistemi (bütünlüklə 
kvarsdan ibarətdir). 
Bu halda (1.51) və (1.52) formulalarını nəzərə alsaq,  
2
2
4
T
S
g





                   (2.7) 
alınar.  Beləliklə,  cihazın  yüksək  dəqiqliyini  əldə  etmək  üçün 
rəqs  periodu  çox  olmalıdır  və 
g

-nin  ölçülməsi  üçn  çox  vaxt 
tələb  olunacaq.  1932–1938-ci  illərdə    statistik  qravimetrlər  bir 
neçə formada icad olunub. Aşağıda onların əsaslarından ikisinin 
izahı verilib. 
Qalf    qravimetri.  Bu  cihazda  yükün  dönmə  bucağı 
ölçülür.  Yük  lent  şəkilli  metal  yaydan  asılır.  Buy  ay  spiral 
formalı  olduğu  üçün  onun  uzanmasından  alınan  effekt, 

 
85 
Şəkil 23. Dib qravimetrinin ölçü sistemi. 
burlmasından alınan effektdən çox azdır. Bu effekti qeyd etmək 
üçün  yayın  ucuna  dairəvi  disk  və  əksetdirici  güzgü  bağlanır. 
Yayın  burulması  həmin  disk  güzgüyə  görə  qeyd  olunur,  yəni 
dönmə  bucağına  uyğun  olaraq  qravimetrin  göstəricisi  bərpa 
olunur. 
Qalf  qravimetrindən  keçən  əsrin  50-ci  illərinə  qədər 
Qravimetrin  çəkisi  əvvəlcə 
kq
40
,  sonralar  isə 
kq
10
-a  qədər 
endirilmişdir. Dəqiqliyi 
mQal
1
,
0
-dır. 
Boliden    qravimetri.  1938-ci  ildə  İsveç  alimi  Boliden 
tərəfindən  icad  edilən  bu  qravimetrdə  elektrik  mənbəyindən  və 
bu 
mənbənin 
yaratdığı 
elektromaqnit 
sahəsinin 
kompesasiyasından  istifadə  olunur.  Bu  qravimtrin  prinsipial 

 
86 
işləmə sxemi aşağıdakı kimidir. 
Qravimetrin  əsas  elementi  olan  yük  makara  şəkillidir  və 
yaylar vasitəi ilə korpusdan asılmış vəziyyətdədir. Yükün aşağı 
və  yuxarı  diskləri  konsentrik  olaraq  vibratorlu  daimi  elektrik 
mənbəyi  arasında  yerləşdirilir.  Yerin  cazibə  qüvvəsinin 
təsirindən yük hərəkət etdikdə kondensatorun tutumu dəyişir və 
bu  dəyişmə  cazibə  qüvvəsinin  təcili  kimi  qeyd  olunur. 
Qravimetrin  dəqiqliyi 
mQal
1
,
0
-dır.  Yuxarıda  qeyd  olunan 
işləmə  prinsipinə  uyğun  olaraq  dünyanın  bir  çox  alimləri 
tərəfindən  müxtəlif  qravimetrlər  icad  edilib:  Tissen,  La  Kosta-
Romberq,  Skaniya,  Frost,  Maqnoliya,  Şimali  Amerika,  Uorden 
və  s.  qravimetrləri.  Bu  qravimetrlərdən  başqa  keçmiş  Sovetlər 
dövləti tərəfindən də bir çox qravimetrlər icad olunub. Məsələn, 
QNU-KV, QNU-KS, QAQ-2 və s..  
Qravimetrlərin  dəqiqliyinin  artırılması  üçün  əsas  ölçü 
mexanizmi adətən xüsusi sferada yerləşdirilir. Bu sferalardan ən 
əlverişlisi vakuum şəraitidir. Belə bir vakuum sferasının olması, 
qravimetrlərin əsas ölçü mexanizmlərinin hazırlandığı detalların 
temperatura  və  təzyiqə  həssaslığından  irəli  gəlir.  Hal-hazırda 
istifadə olunan qravimetrlərin əsas ölçü mexanizmini vakuum 
şəraitində yerləşdirilməsi ciddi bir problem yaratmır. Məhz 
buna  görə  də  və  bir  çox  başqa  amillərə  görə  yüksək  dəqiqlikli 
qravimetrlər  icad  olunub  və  qravimetriyanın  faydalı  qazıntı 
yataqlarının  axtarışında  rolunu  artırıb.  Keçmiş  Sovetlər 
dövlətində  icad  olunmuş  qravimetrlərdən  bir  neçəsinin  kvars 

 
87 
sisteminin  prinsipial  sxemi  şək.  22  və  23-də  verilib.  Kvars 
sistemli  qravimetrin  bütün  elementləri  kvarsdan  olduğu  üçün 
kvars  sistemli  qravimetrlər  adlanır.  QNU-KV  bu  qravimetrin 
markasıdır  və  qravimetrlərin  markaları  rus  dilində  tətbiq  etmə 
qabiliyyətinə  görə  verilib.  Məsələn  şək.22-də  quru  ərazilərdə 
mükəmməl planalma işlərində istifadə olunan aşağı diapazonlu 
və  yüksək  dəqiqlikli  kvars  QNU-KS  qravimetrinin  sxemi 
verilib.  Bu  qravimetrlərdən  mükəmməl  qravii-kəşfiyyat 
planalma  işlərində  istifadə  olunur  və  onların  imkan  dairəsi  ilə 
əlaqədardır,  belə  ki,  dörd  saat  davamiyyətli  planalmalarda 
müşahidələrin  xətası 
mQal
03
,
0
,  dəqiqlik  dərəcəsi 
mQal
006
,
0
 
təşkil  edir.  Əsasən  bu  iki  texniki  parametrlər  və  qravimetrin 
(növündən  asılı  olmayaraq)  «sıfır-sürüşməsi»  müddəti  bütün 
qravimetrlərin  tətbiq  sahlərini  bilavasitə  təyin  edirlər.  Eyni 
zamanda,  qravimetrlərin  əsas  və  həssas  elementi  olan,  kvarslı 
yaylar  vastəsi  ilə  xüsusi  metaldan  hazırlanmış  «ölçü  sapına» 
bərkidilmiş əsas yay, bir ucuna platindən xüsusi yük bağlanmış 
lingin  cazibə  təcili  təsirindən  kondensatorun  lövhələri  arasında 
şaquli  rəqsi  hərəkəti  xüsusi  ölçü  şkalasında  qravimetrin 
diapazonuna  uyğun  qeyd  olunur.  Bu  əlamətə  görə  qravimetrlər 
şaquli  seysmik  dalğaları  qeyd  edən  Qolitsın  seysmoqrafına 
bənzəyir. Əslində isə astazirli kvars sistemləri qravimetrlərə xas 

 
88 
olan  və  adi  insan  təfəkkürü  ilə  qavranılmayan  çox  mürəkkəb 
mexaniki qurğudur.
 
 
Astazirli  kvars  sistemli  qravimetrlərin  ən  etibarlısı  və 
dəqiq  ölçmə  qabiliyyətlisi  keçmiş  Sovetlər  dövlətində  icad 
olunmuş qqravimetrlərdir. Bu qravimetrlərdən digərinin analoji 
sxemi  şək.22-də  verilib.  Bu  qravimetr  digərlərindən  ölçmə 
mexanizminin daha da mürəkkəbliyi fərqlənir. Bu  mürəkkəblik 
isə yüksək dəqiqlik və geniş ölçmə diapazonu ilə əlaqədardır. 
Ölçmə  diapazonu  qiymətindən  asılı  olaraq,  qrvimetrlərin 
astazir sistemi istiliyə uyğunlaşdırılmış metaldan da hazırlanır.  
Bu  növ  qravimetrlər 
mQal
1500
-dan  aşağı  olmayan 
diapazonla 
işləmək 
qabiliyyətinə 
malikdir 
və 
bu 
qravimetrlərdən  Yer  kürəsinin  qravitasiya  dayaq  şəbəkəsini 
tərtib  etməkdə,  o  cümlədən  bir  regiondan  digər  regiona  ağırlıq 
qüvvəsinin  mütləq  qiymətini  ötürməkdə  istifadə  olunur.  Belə 
qraimetrlərin  prinsipial  sxemi  şək.  22-də  verilib.  Qısaca  olaraq 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  astazirli  qravimetrlərdə  olduğu  kimi 
burada da ucuna xüsusi 4 yükü bağlanmış 2 lingi elastiki yaylar 
vasitəsi ilə tarazlıq vəziyyətinə  gətirilir, yəni dayanıqlı olmayan 
tarazlıq  sistemidir.Ancaq  ling  və  yük,  eləcə  də  elastiki  yaylar, 
xüsusi metaldan hazırlanıb, lakin kvars qravimetrlərindən fərqli 
olaraq qravimetrin ölçü sistemi iki pilləli elektrik termostatında 

 
89 
yerləşdirilmişdir.  Məhz  elə  buna  görə  də  termostatik  metallik 
qravimetri adlanır.  
Şək.23-də  dib  qrvimetrinin  prinsipial  sxemi  verilib. 
Öründüyü  kimi  sxem  əsas  iki  blokdan  ibarətdir:  QNU-KS 
qravimetrinin  eyni  olan  kvars  sistemi  və  ölçmə  bloku. 
Qravimetrin  ölçmə  bloku  gəmidə  və  ya  helihopperdə 
quraşdırılır, qravimetr özü isə dəniz dibinə buraxılır. Dəni üstü 
qravimetrik  müşahidələrdə  isə  qravimetr  gəminin  üstündə 
yerləşdirilir  və  bu  növ  qravimetrlərin  prinsipial  sxemi  şək.6-da 
verilib. Sxemdən göründüyü kimi burada da iki blok iştirak edir, 
lakin  dib  qravimetrlərindən  fərqli  olaraq  hər  iki  blok  gəmidə 
yerləşdirilir və gəmi hərəkət etdikcə fasiləsiz qeydiyyat aparılır. 
Canlı  aləmin  beşiyi  olan  planetimizin  çox  hissəsi  su  ilə 
örtülüb və insan su örtüyünün daxili aləmini öyrənməkdən çox, 
onun  altında  nələr  baş  verdiyini  də  tədqiq  edir.  Bu  tədqiqatlar 
arasında  qravimetriyanın  köməyi  ilə  bir  sıra  nailiyyətlər  əldə 
olunmuşdur,  əlbəttə,  icad  olunmuş  qravimetrlərin  köməyi  ilə. 
Bu  növ  qraimetrlər  ilk  növbədə  geniş  diapazona,  dinamik  ölçü 
qabiliyyətinə  və  digər  qravimetrlərə  nisbətən  astazir  sistemi 
dayanıqlı  tarazlığa  malikdirlər.  Dayanıqlı  tarazlıq  xüsusi 
metaldan  hazırlanmış  qeyri-yayvari  simlərin  köməyi  ilə 
yaradılır və  axımlıdır. Axımlılıq,  yəni qravimetrin göstərişinin 

 
90 
sıçrayışla  yox,  hamarvari  dəyişməsi,  ölçü  sisteminin  xüsusi 
maye  fəzasında  yerləşdirilməsi  ilə  nail  olunur.  Bu  maye 
dempfer  və  öz  özünə  xas  olan  xüsusi  yükü  müqabilində 
tarazlaşdırıcı rolunu oynayır (şək.7). 
Aeoroqravimetrlər 
bu 
əlamətlərdən  başqa,  alınmış 
müşahidə  qiymətlərinin  emalı  ilə  digər  qravimetrlərdən 
fərqlənirlər.  Qravimetrik  müşahidələrin  aparılmasında  əsas 
əlamətlərdən  biri,  ağırlıq  qüvvəsinin  mütləq  qiyməti  məlum 
nöqtədən başlayıb, qeyri naməlum nöqtədə  müşahidə apararaq, 
yenə həmin məlum nöqtəyə qayıtmaqdır. Ancaq, təyyarə ilə hər 
hansı nöqtədən keçdikdən sonra, həmin nöqtəyə qayıtması asan 
alınmır.  Bu  problem  aşağıdakı  emprik  formulanın  köməyi  ilə 
həll olunur: 
 
0
2
2 f
f
C
f
C
g






      (2.8) 
burada 
0
f
f
f



 çıxış  və  gəlinmiş  nöqtələrdə  qravimetrin 
göstərişləri  fərqi, 
C
-qravimetrin  sabitidir.  (7.6)  tənliyinin 
sağındakı  ikinci  ifadə  dempferləyici  və  tarazlaşdıcı  rolunun 
oynasa da, ədədi qiymətcə çox kiçikdir və ölçmələrin emalında 
nəzərə  alınmır,  yəni  hər  bir  müşahidə  nöqtəsində  qravimetrin 
nöqtələr  arasındakı  göstərişlər  fərqi,  qravimetrin  sabitinə 
vurulmaqla 
mQal
-la nəticə alınır vəplanalma prosesindən sonra 

 
91 
qarşıda  qoyulmuş  geoloji-geofiziki  məsələdən  asılı  olaraq 
interpretasiya aparılır.   
2.3. Qravimetrin sabitinin təyini 
Qravimetrin  göstəricisini  kəmiyyətcə  araşdırmaq  üçün 
onun  ölçü  şkalasının  bir  bölgüsünün  qiymətini  mütləq  təyin 
etmək  lazımdır.  Bu  əməliyyatı  qravimetrin  sabitinin  təyin 
olunması  adlandırmaq  olar.  Qravimetrin  ölçü  şkalasının  bir 
bölgüsünün 
mQal
-la  qiyməti  isə  qravimetrin  sabiti  adlanır. 
Qravimetr  sabitinin  fiziki  mənası  cihazın  ölçmə  qabiliyyətidir. 
Qravimetrin sabiti qravimetriyada əsasən iki üsulla təyin edilir: 
poliqon  və  əyilmə  üsulları.  Poliqon  üsulunda  qravimetrn  sabiti 
cazibə  qüvvəsi  təcilinin  qiyməti  dəqiq  məlum  olan  iki 
məntəqəyə  görə,  əyilmə  üsulunda  isə  xüsusi  hazırlanmış, 
horizontallığı  tam  təmin  olunan  platforma  üzərində  həyata 
keçirilir.  Bəzən  qravimetrin  sabitini  təyin  etmək  üçün  əlavə 
yüklənmə üsulundan da istifadə edilir.  
Poliqon üsulunda, yəni cazibə qüvvəsi təcilinin qiymətləri 
məlum  olduğu  iki  məntəqəyə  görə 
C
 qravimetr  sabitinin  təyin 
etmək  üçün  bu  iki  məntəqə  arasındakı 
g

təcil  fərqini,  bu 
məntəqələrdə  qravimetrin    göstəriciləri 
n

fərqinə  bölmək 
lazımdır: 

 
92 
0
1
0
1
n
n
g
g
n
g
C






 
Bu  üsulla  bütün  qravimetrlərin  sabitini  təyin  etmək 
mümkündür. Ancaq bu üsulla qravimetrin sabitini təyin edərkən 
məntəqələr  elə  seçilməlidir  ki,  onlar  arasındakı  cazibə  təcilinin 
g

 fərqi,  qravimetrin  sabitinin  təyinində  nisbi  artımdan  çox 
olmasın.  Məsələn,  əgər 
mQal
g
50


 olarsa,  onda  qravimetrin 
sabitini 
2
,
0
%  dəqiqliyi  ilə  təyin  etmək  üçün  təyin  olunmanın 
nisbi artımı 
mQal
1
,
0
 olmalıdır. Sabitin təyin olunmasında bütün 
hesablamalarda  bir  məntəqədə  alınan  nisbi  artımın  orta 
kvadratik xətası  
 


1
2





N
N
  
formulu ilə şesablanır. Ümumi təyin olunmada nisbi artım isə  
 


1
1
2






N
N
n
 
formulu  ilə  hesablanır.  Burada 
n

-  myşahidələrin  orta  hesabi 
qiyməti, 
 
2

-  müşahidələrin  orta  kvadratik  xətası, 
N
- 
müşahidələrin sayıdır. 
Əyilmə  üsuluna  görə  qravimetrin  sabitinin  təyinində 
cazibə  qüvvəsi  təcilinin  qravimetrin  əyilməsindən  kosinusoidal 

 
93 
asılılığından  istifadə  olunur.  Qravimetrin  hər  hansı 

 bucağı 
qədər əyilməsindən cazibə qüvvəsi təcilinin dəyişməsi  
 


















12
2
cos
1
4
2



g
g
g
      (2.9) 
bərabərliyi  ilə  təyin  olunur.  Bu  ifadədəki  motərizənin  arasında 
«minus»  işarəsidən  sonra  olan  hədlər  çox  kiçik  oduğundan 
onları nəzərə almasaq və 

 bucağına görə differensiallasaq,  








g
g
d
dg
sin
                (2.10) 
alınar. Bu təqribi bərabərlikdə differensialı artımla əvəz etsək 
2
2




g
g
                                  (2.11) 
qəbul  etmək  olar.  Əyilmə  üsulunda  iki  əyilmə  nöqtəsinə  görə 
qrvimetrin sabiti 


1
2
2
1
2
2
n
n
g
n
n
g
C







                      (2.12) 
bərabərliyi  ilə  hesablanır.  Burada 
2
n
 və   
1
n
-  iki  əyilmə 
nöqtəsində  qravimetrin  göstəricisi, 
g
-  həmin  nöqtədə  cazibə 
təcilinin mütləq qiymətidir. 
 
 

 
94