Bog’ zararkunandalari va ularga qarshi kurash reja: Asosiy qism

---

BOG’ ZARARKUNANDALARI VA ULARGA QARSHI KURASH
Reja: 
Asosiy qism
1. Kanalar haqida umimiy tavsif
2. Qishloq xo’jaligi ekinlariga zarar etkazuvhci kanalar.
3.Omborxona zararkunandalari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

---

Kanalar
(Acarina) — o’rgimchaksimonlar sinfiga mansub 
mayda bo’g’imoyoqlilar. 3 turkumga bo’linadi: akariformli 
kanalar (Acariformes), parazitformli kanalar (Parasitiformes) va 
pichano’rar K. (Opiliocarina). Tanasi tuxumsimon yoki cho’ziq 
(uz. 0,1—0,30 mm), aksariyati bo’g’imlarga bo’linmagan. 
Tanasi, odatda,2 qism: og’iz apparati joylashgan oldingi — 
giatosoma va oyoqlari joylashgan orqa qism — idiosomadan 
iborat. kanalar hasharotlardan 4, ba’zilari esa 2 juft oyoqlari 
bo’lishi, tanasining bosh, ko’krak va qorin qismga bo’linmasligi, 
mo’ylovlari bo’lmasligi bilan farqlanadi. Tanasi yashash 
sharoitiga ko’ra, tiniq yoki juda zichlashgan muskulli qoplamga 
ega. Barcha kanalar ayrim jinsli bo’lib, ko’pchiligi tuxum qo’yib 
ko’payadi. Oziqlanish tipiga qarab 3 guruhga bo’linadi: 
o’simlikxo’rlar, yirtqich kanalar va parazit kanalar Ba’zi kanalar 
o’simlik qoldiqlari bilan (saprofaglar) oziqlanib, tuproq hosil 
bo’lish jarayonida muhim rol o’ynaydi (mas., Oribalidae oilasiga 
mansub qalqonli kanalar va Acaroidea vakillari); boshqalari 
o’simlik shirasi bilan (fitofaglar) oziqlanib, qishloq xo’jaligi 
ekinlariga katta zarar keltiradi (maye., Tetranychidae oilasining 
turlari); ayrimlari sodda zamburug’lar bilan oziqlanadi 
(mikofaglar) hamda parazit kanalar qishloq xo’jaligi hayvonlari 
va odamga zarar yetkazadi (Ixodidae, Argasidae, Dermanyssidae 
va b. oiladagi K.). Tabiatda zararli kanalar bilan bir qatorda 

---

foydalilari ham (entomofag kanalar.) bo’lib, qishloq xo’jaligi 
zararkunandalarining 
ko’payishiga 
to’sqinlik 
qiladi.
O’simlikxo’r 
kanalar 
ikki: 
sarkoptiformli 
kanalar 
(Sarcoptifomes) hamda trombidiformli kanalar (Trombidiformes) 
kenja turkumga bo’linadi. Sarkoptiformli kanalar dan ombor 
kanalarning 2 oilasi: un kanalar va tukli kanalarning vakillari 
katta zarar keltiradi. Trombidiformli kanalar kenja turkumiga 
o’simlikning o’sish va rivojlanish davrida shirasini so’rib zarar 
keltiradigan kanalar kiradi. Qishloq xo’jaligi ekinlariga, ayniqsa, 
o’rgimchakkanalar oilasining turlari, jumladan, o’rgimchakkana 
juda ko’p zarar yetkazadi. Briobindlar oilasiga mansub eng yirik 
(2 mm gacha) va serharakat kanalar faqatgina o’simliklarga zarar 
keltirib qolmay, balki odamlar yashaydigan joylarga kirib, zahira 
oziq-ovqatlarni ham ifloslantiradi. Qo’ng’ir meva kanasi — 
ashaddiy zararkunandadir. O’rta Osiyo janibida yassi tanali 
kanalar (Tenuipalpidae) oilasining vakillaridan meva yassi tanali 
kanasi 
zararlidir. 
Har 
xil 
tirnoqli 
kanalar 
oilasi 
(Tarsonemidae)ning ko’pgina turlari o’simliklar bilan oziqlanadi, 
ammo yirtqich hamda saprofaglari ham mavjud. Eng 
zararkunandasi — yertut kanasidir. Qorindor kanalar oilasiga 
(Pycmotidae) tirik tug’ish harakterli. Ularning barcha rivojlanish 
fazalari ona qornida o’tadi; qorni sharsimon shishib, 100—500 
martagacha kattalashish xususiyatiga ega. Bu oilaga mansub don 

---

kanalar bug’doy, suli, javdar, arpa va boshoqli o’tlarga 
vegetatsiya davrida zarar yetkazadi. Qorindor kanalar zahiralarga 
zarar keltiruvchi hasharotlar qurtida parazitlik qiladi; ular odam 
tanasiga tushsa, teri kasalligi — pichan qichimasini vujudga 
keltiradi. To’rt oyoqli kanalar yoki shish paydo qiluvchi kanalar 
(Eriophyidae) oilasining vakillari o’simlik bilan oziqlanib, uning 
shakli, barg hamda mevalari rangini o’zgartiradi, kurtaklarni 
nobud qiladi. Ba’zi turlari o’simliklar ustida erkin yashaydi, 
boshqalari 
esa 
shish 
paydo 
qiladi.
Yirtqich kanalar — parazitformli va akariformli kanalar 
turkumlarining vakillaridir. Mevali daraxtlar bargida, tut, tok, 
g’o’za, beda va sabzavot ekinlarida, begona o’tlar hamda o’simlik 
qoldiqlarida yashaydi. Serharakat. O’rgimchakkana tuxumi, 
lichinkalari, nimfasi va voyaga yetgan individlari, yassi tanali 
kanalar va boshqa mayda bo’g’imoyoqlilar bilan oziqlanadi. 
O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 11 oilaga mansub 50 ga 
yaqin turi ma’lum. Ko’pincha, ekinzor dalalarida va unga 
yondosh yerlardagi begona o’tlarda uchraydi. O’simlikxo’r 
kanalar kabi ular ham to’kilgan barglarda, daraxt po’stloqlari 
yoriqlarida, to’shamalarda va boshqa o’simlik qoldiqlarida 
qishlaydi. Sutkalik o’rtacha harorat 10° dan yuqori bo’lganda 
qishlov 
joylaridan 
chiqadi. 
Sug’orma 
dehqonchilik 
agrobiotsenozida, asosan, begona o’tlar hamda tut daraxtlarida 

---

to’planadi. G’o’zaga may oxiri — iyun boshlarida 
o’rgimchakkanadan so’ng o’tadi. Ularning mavsumiy rivojlanish 
davri bir xilda bo’lib, bu yirtqich kanalarning oziqlanishi uchun 
yaxshi sharoit yaratadi. O’simlikxo’r zararkunanda kanalarga 
qarshi biologik himoya usulida yirtqich kanalardan foydalanish 
mumkin. Eng faol yirtqich kanalar fitoseid va boshqa oilaga 
mansub 
turlardir. 
Ular 
issiqxonalarda 
yetishtiriladigan 
bodringlardagi 
hamda 
bog’ 
va 
tokzorlardagi 
o’rgimchakkanalarga 
qarshi 
qo’llaniladi.
Parazit kanalar ikki kenja turkum — Mesostigmata va Ixodides 
o’z ichiga olgan parazitformli kanalar turkumining vakillaridir. 
Bular q/x hayvonlari (qoramol, cho’chqa, parrandalar) hamda 
odamdagi yuqumli kasalliklar qo’zg’atuvchilarining manbai va 
tarqatuvchilari. Ixodidae, Argasidae, Dermanyssidae oilalarining 
vakillari eng zararli kanalardir. Ko’p turlari nobud bo’lgan 
o’simlik qoldiklaridan iborat to’shamalarda yoki yaylovlardagi 
o’tlarning ildiz-bo’g’zi qismida yashirin hayot kechiradi. 
Kamharakat bo’lib, katta maydonlarga faol tarqala olmaydi. 
Kanalarga qarshi akaritsidlar va biologik himoya usulidan 
foydalaniladi.