Büdcə təşkilatlarında ikili yazılışın xüsusiyyətləri

Büdcə təşkilatlarında ikili yazılışın xüsusiyyətləri

Uçot hesabları təsərrüfat vəsaitlərinin onların mənbələrinin və təsərrüfat əməliyyatlarının qruplaşması, cari nəzarəti təşkil etmək üsuludur. Hər növ təsərrüfat proseslərini, onların mənbələrinin və planının yerinə yetirilməsi proseslərini uçota almaq üçün ayın əvvəlində balans maddələri əsasında ayrı-ayrı hesablar açılır. Büdcə təşkilatlarında mühasibat uçotu təcrübəsində tətbiq edilmiş hesablara sxematik şəkildə aşağıdakı kimi təsvir edək:

Debet - hesabın adı (şifri) - kredit

Sxemdən göründüyü kimi hesabların tərəfləri "artım" və "azalma" deyil, "debet" və "kredit" terminləri ilə işarə edilir. Debet və kredit terminləri mənşəcə latın sözlərindən götürülmüşdür və burada artma və azalma mənası da işlənmir. Bəzi hesablarda artım debet tərəfdə yazılır. Hesablarda artım və azalmanın hansı tərəfdə yazılması hesabın və onda uçota alınan obyektin xarakterindən asılıdır.

Hesabların da quruluşu balansın quruluşu kimi 2 tərəfli cədvəl formasındadır. Həmin cədvəlin sol tərəfi şərti olaraq "Debet", sağ tərəfi isə "Kredit" adlanır.

Mühasibat uçotunun gedişində hər bir uçot obyekti, yəni hər bir vəsait növü və mənbəyi üçün ayrıca hesab açılır. Həmdə hesablarda aparılmış cari qeydiyyatların yekunlarına dövriyyə deyilir. Hesablarda dövrün əvvəlinə və sonuna vəsait qalıqları da göstərilir ki, bunlara uyğun qaydada ilk qalıq və son qalıq deyilir. Uçota alınan obyektlərin xarakterindən və balansla əlaqəsindən asılı olaraq hesablar 3 qrupa bölünür: aktiv, passiv, aktiv-passiv hesablara. Vəsaitlərin mövcuddiyatı və hərəkətini uçota alan balans və balansın aktiv tərəfinin maddələrini təşkil hesablar aktiv hesablardı. Aktiv hesablarda ilk qalıq, artım və son qalıq debet tərəfdə, azalma isə kredit tərəfdə yazılır. Aktiv hesabların sxematik quruluşu aşağıdakı kimidir:

(Dt) Debet (Aktiv hesablar): (Kt) kredit:

İlk qalıq_

Artım dövriyyəsi (+) Azalma dövriyyəsi (-)

Dövriyyənin yekunu Dövriyyənin yekunu

Son qalıq_

Bu hesablarda son qalığı müəyyən etmək üçün debet tərəfdə ilk qalıqla debet dövriyyəsinin yekununu toplamaq, alınmış cəmdən kredit dövriyyəsini lazımdır. Alınmış fərq həmin hesab üzrə son qalıqdır və mütləq debet tərəfdə yazılmalıdır.

Vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələrini uçota alan və balansın passiv mənbələrini uçota alan və balansın passiv tərəfinin maddələrini təşkil edən hesablar passiv hesablardır. Passiv hesablarda ilk qalıq, artım və son qalıq kredit tərəfdə, azalma isə debet tərəfdə yazılır. Passiv hesabların sxematik quruluşu aşağıdakı kimidir:

Debet(Dt) passiv hesablar Kredit(Kt)

İlk qalıq_

Azalma dövriyyəsi Artım dövriyyəsi (+)

Yekun?_ Yekun:_

Son qalıq

Passiv hesablarda son qalığı müəyyən etmək üçün kredit üzrə ilk qalıqla kredit dövriyyəsinin

yekununu toplamaq alınmış cəmdən kredit dövriyyəsini çıxmaq lazımdır. Alınmış fərq həmin hesab

üzrə son qalıqdır və mütləq kredit tərəfdə əks etdirilməlidir.

Elə hesablar da vardır ki, onlar vəsaitlərin həm mənbələrini, həm də hərəkətini uçota alır. Onlarda

eyni vaxtda həm debet, həm də kredit qalığı olur. Bundan asılı olaraq da həmin hesablar eyni balansın

həm aktiv, həm də passiv tərəfində əks olunurlar. Belə hesablara aktiv-passiv hesablar deyilir və

onların sxemi aşağıdakı kimidir:

Debet Aktiv-passiv hesablar Kredit

İlk qalıq- debitorların borcları İlk qalıq_kreditorlara olan borclar

Dövriyyə_debitor borclarının artması, Dövriyyə_kreditor borclarının artması,

kreditor borclarının azalması debitor borclarının azalması

Yekun: Yekun:

Son qalıq-debitorların borcları son qalıq-kreditorların borcları

Sxemdən göründüyü kimi aktiv-passiv hesabların debet qalıqları müəssisəyə debitorların (başqa

müəssisə və təşkilatların) borcunu, kredit qalıqları isə müəssisənin kreditorları (başqa müəssisə və

təşkilatlara) olan borcunu göstərir. Aktiv-passiv hesablarda son qalıqları müəyyən etmək üçün

bütün debitorlar və kreditorlar üzrə analitik dövriyyə cədvəli tərtib edilir. Aktiv-passiv hesablar

ancaq sintetik hesablar ola bilir. Onların analitik hesabları ya aktiv (debitor) ya da passiv (

kreditor) ola bilər.

Əgər hesab üzrə ilk saldo (qalıq) da daxil olmaqla debetin və kreditin ümumi yekunları

bərabərdirsə, o zaman hesab üzrə son saldo (qalıq) olmur və hesab bağlanmış sayılır.

Müəssisədə baş vermiş hər bir təsərrüfat əməliyyatlarının bir hesabın debetində və digər

hesabın kreditində və yaxud da əksinə qeyd edilməsinə ikitərəfli qeyd üsulu deyilir. Yazılışlar 2

cür olur.

1.Sadə provodka (yazılış) müxabirələşmə

2.Mürəkkəb provodka (yazılış)

Təsərrüfat əməliyyatlarının eyni məbləğdə bir hesabın debetinə, digər hesabın kreditinə

yazılmasına sadə provodka ( yazılış ) deyilir. Təsərrüfat əməliyyatının bir hesabın debetinə bir

neçə hesabın kreditinə və yaxud əksinə, bir hesabın kreditinə, bir neçə hesabın debetinə

yazılmasına isə mürəkkəb provodka (yazılış) deyilir.