Chilangarlik kasbi va ish turlari Markaziy Osiyoda temirchilik qadimdayok

CHilangarlik kasbi va ish turlari Markaziy Osiyoda temirchilik qadimdayok, kasb sifatida shakllangan. Ishlab chiqarish qurollarining takomillashuvi, turli rangli metallarga ishlov berilishi xunarmandlar mehnatining bo’linishiga olib keldi. Ayrim temirchilar mehnat qurollarini yasagan bo’lishsa, boshqalari nafis uy buyumlariga sayqal berishgan, chilangarlar mayda metall buyum (ustara, qaychi, bigiz, arra, iskana kabi)larni yasashgan. Zamonaviy chilangarlik - bu dastgohlarda mexanik ishlov berishni to’ldiradigan yoki metall buyumlar tayyorlashda yakuniy bosqich bo’lgan mashina va mexanizmlarni yig’ish hamda sozlash ishlaridir. Mashinasozlikda chilangarlikning ahamiyati katta bo’lib, ustaning ishtirokisiz mashina, mexanizm yoki asbobni yig’ib bo’lmaydi. CHilangarlik ishlab chiqarishning barcha soxalarida keng qo’llaniladi. Mehnatni ilmiy tashkil etish Rejalash, kesish, to’g’rilash va egish, metall qirqish, parchinlash, shaberlash, kavsharlash, qalaylash, yelimlab biriktirish, asosan, qo’lda bajariladi. Ko’l mehnati bilan bajariladigan ishlar mexanik usuldagiga qaraganda birmuncha unumsiz bo’lishi bilan birga katta jismoniy kuch talab qiladi. SHuning uchun ham imkoni boricha qo’l mehnatini mexanizatsiyalashga harakat qilinadi. Mehnatni ilmiy tashkil qilish ishlab chiqarish jarayonida eng kam vaqt, kuch hamda mablag’ sarflagan holda mehnat resurslaridan samaraliroq foydalanishga, mehnat unumdorligini oshirishga imkon beradi. - 5 - CHilangarlik ish jihozlari 1-rasm. Stol girasi CHilangarlik dastgohi. Dastgohning sinchi chuyan yoki po’lat burchakliklardan yasaladi. Uning usti 50-60 mm li qattiq yog’ochdan tayyorlanib 1-2 mm qalinlikdagi po’lat tunuka bilan qoplanadi. Ostki qismidagi tortma xaladonlar asbob-uskuna va detallarni saqlashga mo’ljallangan. CHilangarlik dastgohlari bir va ko’p o’rinli qilib ishlab chiqariladi. Bir o’rinliligi 1000-1200 mm x 700-800mm x 800-900 mm ko’p o’rinliligi esa ishchilar soniga muvofiq, holda tayyorlanadi. CHilangarlik girasi (qiskichi) ishlov beriladigan detalni kerakli holatda ushlab turuvchi qiskichli moslamadir Ishlatish xarakteriga muvofik, ularni stol va qo’l giralariga guruhlash mumkin. Stol girasi toblangan po’latdan tayyorlanib ikki qismdan, qo’zg’aluvchi (4) va qo’zg’almas (5) jag’lardan tuzilgan (1-rasm, a). qo’zg’almas qismining davomi stolga o’rnatish uchun teshikli moslamaga (7) ega. Vint (3)ni dastak (1) yordamida kerakli tomonga aylantirish bilan giraning jag’lari harakatga keltiriladi. Buriluvchi parallel jag’li giralar 60° dan kam bo’lmagan burchakka burilishi mumkin (2-rasm). 2-rasm. Buriluvchi gira Giraning qo’zg’almas jag’i tagidan to’rt burchakli teshik o’tgan bo’lib, o’nta qisuvchi vintning gaykasi (10) joylashtirilgan. Bu teshikdan qo’zg’aluvchi jag’ning asosini tashkil qiluvchi to’rt burchak shaklidagi kavak prizma (7) o’tgan. Qo’zg’aluvchi jag’ning korpus teshigidan o’tuvchi vint (11) to’xtatgich planka (6) bilan mahkamlangan. Dastak tutqichini (5) u yoki bu tomonga aylantirilishi natijasida vint (11) gaykaga (10) buralib kirada. qo’zg’aluvchi jag’ va qo’zg’almas jag’ (9) ga yaqinlashib, ishlov beriladigan detalni qisadi. Qo’zg’almas jag’ giraning asosi bilan markaziy bolt vositasida birlashtirilgan bo’lib, u bolt atrofida har ikki tomonga 60° dan kam bo’lmagan holatda burila oladi. Burilmaydigan parallel jag’li giralar dastgoh ustiga o’zining asosi (6) bilan o’rnatiladi. Uning xizmat muddatini uzaytirish maqsadida buriluvchi giralardagi kabi jag’lariga plastinka (3) o’rnatiladi. - 6 - 3-rasm. Burilmaydigan gira Bu giraning ishlash tartibi ham xuddi buriladigan giralar singari. Burilmaydigan jag’larning (4) o’lchami 80 va 140 mm, jag’larining kerilishi 95 va 180 mm. Pnevmatik giralar jismoniy kuch ishlatmasdan detallarni ishonchli ravishda doimiy qisib turish imkonini beradi, uning qisa olish vaqti 2-3 soniya, kuchlanish esa 300 N. Pnevmatik giralar asosga boltalar bilan biriktirilgan qo’zg’aluvchi qismdan iborat. CHilangarlik ish joyini tashkil etish Ish o’rni deganda, ustaxona yoki tsexning alohida ishchi (talaba) yoki ishchilar (talabalar) guruhining ixtiyorida bo’lgan va u topshiriqni bajarishda kerak bo’ladigan jixoz, moslama, asbob va materallarning maqsadga muvofik holda joylashtirilgan ma’lum qismi nazarda tutiladi. Ish o’rni elementlariga quyidagilar kiradi: ish bajariladigan jixozlar, mexanizm va moslamalar; material, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlar, chiqindilarni joylashtirish va saqlash uchun qurilmalar (stellajlar, taralar); asboblar, moslama va texnikaga oid xujjatlarni joylashtirish va saqlash uchun qurilmalar (turli tokchalar, ramkalar); ish o’rniga biriktirilgan qurilma-transport vositalari (tal, aravachalari); normal va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlovchi, qurilmalar (mahalliy yoritish, ventiliyatsiya va sovutuvchi qurulmalar, xavfsizlik texnikasini nazarda tutib qilingan turli tasdiklar); Ishchi yoki guruhlarni qiynalmay ishlashi uchun qulay joy va moslamalar (oyoq ostiga qo’yiladigan tagliklar, stullar). Ish joyini tashkil qilishda rejalashtirish muhim bo’lib, ish vaqtining xar bir daqiqasida samarali foydalanish talab etiladi. Ish vaqtining qadriga yetishga ko’nikish uchun qo’yidagi asosiy qoidalarni esda tutish zarur: xar bir talaba o’z maqsadini aniq bilishi va ishga darhol kirishishi, butun e’tiborini eng asosiy ishga qaratishi, dadil harakat qilishi, ishni keyinga qoldirmasligi, yozuv daftari tutishga odatlanishi kerak. Ish o’rnida joy va asbob-uskunalar joylashishining qo’layligini aniqlash, maqbul ish doirasi, qurish doirasi va ish usullarini ta’minlay olish - olmasligini tekshirib ko’rishi kerak. Masalan, yetarli yoritilmaslik, jihozlarning noqulay joylashishi, ko’p chang chiqishi, xaroratning keskin o’zgarishi, shovqin, titrash va x.k. ish sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ish o’rnini rejalashtirishda maqbul ish doirasi radiusi 300 mm bo’lgan, xar qaysi qo’l uchun yey bilan chegaralanishi zarur (4-rasm, a). Yordamchi asbob va moslamalar o’rnatiladigan joy radiusi taxminan 430 mm bo’lgan yoy bilan chegaralanishi kerak. Ayniqsa, qo’l yetadigan doira radiusi 650 mm. dan kam bo’lmasligi, shuningdek, qo’llar maksimal yetadigan joy radiusi 850 mm bo’lishi lozim. Kerakli asbob va moslamalarning ko’rsatilgan chegaralardan tashqarida joylashuvi ishchining ortiqcha harakat qilib, gavdasini tez-tez egishiga olib keladi. - 7 - 4-rasm. Gorizontal va vertikal tekisliklardagi ish doiralarining tasnifi CHilangarlik ishlarida sanitariya gigiena sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va yong’inga qarshi tadbirlar CHilangarlik ishlarini bajarish inson omiliga asoslangan ish faoliyati bo’lib uning sifatli bajarishi yaratilgan shart-sharoitlar va sanitariya gigiena qoidalariga asoslangan bo’lishi lozim. CHilangar (talaba) ishga kirishishdan oldin maxsus kiyim-bosh bilan ta’minlagan bo’lishi, ish turiga bog’liq xolda rezina, maxsus iplardan to’qilgan yoki berezent qo’lqoplardan foydalanish lozim. Payvandalash ishlarini bajarishda esa maxsus himoya ko’zoynaklari va kaskalar va rezina etiklar bilan qurollanishi ko’rsatilgan. Asboblarni charhlash va ularni kesish jarayonida shaffof, palstmassadan yasalgan ko’zoynaklardan foydalanishi ko’zda tutilgan. CHilangarlikda asosiy bajariladigan ishlar metallar va ularning turli qattiq birikmalari bilan bog’liq bo’lganligi uchun ularni qayta ishlash davrida yuqori miqdordagi issiqlik ajralib chiqishi yoki turli yong’inga sabab bo’luvchi uchqunlar ajralib chiqishi mumkin. SHu boisdan qo’l ostida doimiy ravishda davlat standartlariga javob beradigan o’t o’chirish moslamari: qum solingan idish, chelak, belkurak, maxsus yong’in o’chirish suyuqligi bilan to’ldirilgan idish saqlanishi lozim. Rejalash va o’lchash asboblari Zagotovkaning o’lchamlari hamma vaqt tayyorlanadigan buyum o’lchamlaridan katta bo’ladi. Zarur shaklli va o’lchamli buyum yasash uchun zagotovka sirtidan ma’lum metall qatlamini yo’nib, unga ishlov berish kerak. Ishlov paytida yo’niladigan metall qatlami qo’yim deb ataladi. Zagotovkaga chizmada ko’rsatilgan shakl va o’lchamlarni tushirish operatsiyasi rejalash deb ataladi. Ishlab chiqarishda oz miqdorda buyumlar tayyorlash kerak bo’lgan hollardagina rejalashdan keng foydalaniladi. Rejalashning oddiy usullari qo’llanganda 0,5 mm gacha aniqlikka erishish mumkin. Zagotovkani aniq rejalash millimetrning yuzdan bir ulushigacha aniqlikni ta’minlaydi. Rejalashning ikki turi bor - tekislikda rejalash va fazoviy rejalash. Detalь konturlari bir tekislikda yotganda tekislikda rejalash usuli qo’llanadi. Tekislikda rejalash chizmachilikning deyarli o’zi bo’lib, undan farqi qog’ozga qalamda emas, balki zagotovkaga o’tkir uchli metall nina (chizg’ich) bilan chiziladi. Fazoviy rejalashda reja chiziqlari bir necha tekislikda yoki bir necha sirtda o’rkaziladi. - 8 - CHizg’ichlar Tekislikda rejalashda qo’llaniladigan qurollarga chizg’ichlar, go’niyalar, rejalash tsirkullari, kernerlar, markaz qidirg’ich, chizg’ichlar kiradi. CHizg’ichlar rejalash chiziqlarini chizish uchun mo’ljallangan. Ular toblangan va o’tkir qilib charxlangan uchli po’lat sterjendan iborat. U7, U8 markali uglerodli asbobsozlik po’latidan yasaladi. Ishlab chiqarishda chizg’ichlarning bir necha xillari qo’llaniladi: а) bir uchi o’tkir, ikkinchi uchi halqasimon sim chizg’ichlar; б) bir uchi o’tkir, ikkinchi tomoni ushlashga oson bo’lishi uchun g’adir-budir qilib, yo’g’onroq ishlangan yo’rma chizg’ichlar; в) ikki tomonlama chizg’ich, ikki uchi ham o’tkir bo’lib noqulay joylarga chiziqchalar chizishda ishlatiladi; г) strelka-chizg’ich, bir uchi o’tkir to’g’ri burchakli kesimli chizg’ich, uning sirtlari yaxshi ishlangan bo’lib, uni go’niyalar, kubiklar bo’ylab bemalol surishga imkon beradi. Masalan, shtangenreysmosda ishlatiladi. Amalda qo’yma ninali chizg’ichlar qo’llaniladi. Nina sifatida oddiy patefon ninasidan foydalanish mumkin. Yaxshi ishlov berilgan sirtlarni rejalashda ularni shikastlamaslik uchun yumshoq materiallardan qilingan chizg’ichlar ishlatiladi (masalan, po’lat uchun latunь chizg’ichlar ishlatiladi). CHizg’ichlar yaxshi o’tkirlangan bo’lishi lozim. Ularning ish qismi qancha o’tkir bo’lsa, rejalash chizig’i ham shuncha ingichka chiqadi va rejalash aniqligi shuncha oshadi. CHizg’ichlar charxlash stanoklarida o’tkirlanadi. Buning uchun ularni aylanib turgan doiraga tekkiziladi va ravon burib turiladi. CHizg’ichlar to’g’ri chiziqlarni chizish uchun ishlatiladi. Bunda shuni hisobga olish kerakki, chizg’ich ham, o’tkir chizg’ichlar ham ma’lum qalinlikka ega, shuning uchun chizg’ichni chiziladigan chiziqdan bir oz nari ushlab turish kerak. SHunda chiziq zarur joyga chiziladi. Go’niyalar: a-yassi;b-anlaj; v-T-simon tokchali Ish qirralari bir oz qiya chizg’ichlarni ishlatish juda qulay. Ularni qo’llaganda rejalash aniqligi oshadi. Go’niyalar to’g’ri burchakli chiziqchalar chizishda ishlatiladi. Rejalashda yassi chilangarlik go’niyalari, yo’g’on tokchali (anlaj) go’niyalar, T-simon tokchali go’niyalar qo’llaniladi. Yassi chilangarlik go’niyasi eng qulay va ko’p ishlatiladigan qurol hisoblanadi. Lekin uning yordamida perpendikulyar chiziqlarni yetarli aniqlikda chizib bo’lmaydi. Bo’nga sabab, birinchidan, go’niyaning burchagi har doim bir oz ezilgan bo’ladi va uni perpendikulyar chiqariladigan joyga ko’z bilan chamalab qo’yiladi; ikkinchidan, berilgan to’g’ri chiziqning ikki tomoniga perpendikulyar o’tkazishda oldin to’g’ri chiziqning yuqorisiga, keyin ostiga perpendikulyar chizishga to’g’ri keladi. Buning uchun go’niyani yuqoridan pastga olib qo’yish kerak bo’ladi. Bunda, albatta, xatoga yo’l qo’yiladi. Anlaj go’niya yoki T-simon tokchali go’niyani qo’llaganda ularni detalning ishlov berilgan sirti yoki rejalash plitasi bo’ylab yurgizish mumkin. Bunda vertikal chiziqlar osongina - 9 - xatosiz chiziladi. Rejalash tsirkullari aylanalar, yoylar chizishda, kesmalarni qismlarga bo’lishda, o’lchamlarni ko’chirish va h.k. larda ishlatiladi. Oddiy, prujinali va almashtiriladigan oyoqli tsirkullar bo’ladi. Rejalashda 0,05 mm aniqlikdagi shtangen-tsirkullar keng ishlatiladi. Oddiy tsirkullar sharnir 2 bilan biriktirilgan ikki oyoq 1 dan iborat. Ularning biriga o’yiqli skoba 3 parchinlangan, ikkinchisidan vint 4 bor. Vint 4 ni burab, tsirkulь oyoqlarini zarur vaziyatga o’rnatish mumkin. Rejalash tsirkullari Prujinali tsirkullar. TSirkulning yuqori qismidagi yassi prujina 2 oyoqli 1 ni o’q 3 atrofida burishga va ularni kerishga intiladi, vint 5 va qirqma gayka 4 bo’nga qarshilik qiladi. Gaykani aylantirib, tsirkulni istalgan vaziyatga o’rnatish mumkin. TSirkullarning oyoqlari 45, 50 markali po’latdan yasaladi va toblanadi. TSirkulning asosiy o’lchami eng katta kerilgan oyoqlar o’rtasidagi masofa hisoblanadi. Oddiy tsirkullar 280, 350, 430 va 500 mm, prujinali tsirkullar 50, 80, 120 va 150 mm o’lchamli qilib ishlab chiqariladi. Kernerlar rejalash chiziqlarining o’rnini aniqroq belgilash uchun ishlatiladi. Buning uchun ular yordamida chuqurchalar-kernlar tushiriladi. Oddiy, mexaniq va elektr kernerlar ishlatiladi. Oddiy kerner (6-rasm, a) ish qismi, o’rta va zarb qismlardan iborat bo’ladi. Ish qismi konussimon qilib yasaladi. Rejalash chiziqlarini kernlash uchun ish qismi 600 , teshiklarning markazini belgilab olish uchun 750 burchak ostida o’tkirlanadi. Bu chuqurroq chuqurchalar tushirishga imkon beradi. O’rta qism, ya’ni tsilindrik to’rsimon g’adir-budir qilib yasalgan. Kernerning zarb qismining uchi dumaloqlangan konusdan iborat SHunday tuzilganligi tufayli zarb hamma vaqt qurolning markaziga aniq tushadi. Kernerlar U7 va U8 markali uglerodli asbobsozlik po’latidan yasaladi. Zarb beradigan va ish qismi toblanadi. Kernlash uchun 100-200 g li bolg’a ishlatiladi. Mexanik kerner korpus 4, uning ichidagi prujina 1, yassi prujina 5 li polzun 3, vtulka 6, prujina 7 li kerner 9 dan iborat. Prujina 7 yo’naltiruvchi vtulka 8 ichida harakat qiladi. Korpusga yuqoridan kallakli gayka 2 burab qo’yilganKerner quyidagicha ishlatiladi. Uni chiziq ustida tik ushlab, kallagi bosiladi. Bunda korpus va yo’naltiruvchi vtulka pastga suriladi, prujina qisiladi, kerner yuqori uchi bilan polzunni bo’shatadi. Polzun prujina ta’sirida zarb beradi. Zarb kuchi gayka 2 bilan rostlanadi. Elektr kerner korpus 1, elektromagnik 4 va o’zak 3 dan iborat. Elektr toki o’tganda elektromagnit g’altagi o’zakni tortadi. O’zak pastga harakatlanib, kerner hisoblangan uchlik 5 ga zarb bilan uriladi. Kernlash paytida elektr kerner chiziq ustiga qo’yiladi va uning korpusiga bir oz bosiladi. Korpus surilib, elektr kontaktlarni tutashtiradi, elektromagnit zanjiri ulanadi va uchlikka zarb tushadi. Zarb paytida magnitning elektr zanjiri uziladi va prujina 2 ta’sirida o’zak dastlabki vaziyatiga qaytadi. Markaz qidirgichlar teshiklarning markazini topishga imkon beradi. Oddiy markaz qidirgich (rasmga qarang) o’ziga biriktirilgan chizg’ichli go’niyadan iborat. CHizg’ich go’niyaning to’g’ri burchak bissektrisasi hisoblanadi. Markaz qidirgich-go’niyani buyumning tashqi sirtiga qo’yib, chizg’ich bilan to’g’ri chiziq o’tkaziladi. U aylana markazi orqali o’tadi. Go’niyani ma’lum burchakka burib, ikkinchi to’g’ri chiziq chiziladi. Ular kesishgan joy qidirilayotgan markaz bo’ladi. Markaz qidirgichlar transportir go’niya-markaz qidirgichdan transportiri 2 borligi bilan farq qiladi. Transportir so’rgich 4 yordamida chizg’ich 3 bo’ylab surilishi va gayka 5 bilan zarur vaziyatga mahkamlab qo’yilishi mumkin. Markaz qidirgich CHizg’ich go’niya 1 ga mahkamlangan. Transportir tsilindrik detalь markazidan ma’lum masofada joylashgan teshiklarning markazini topishga imkon beradi 450 burchak ostida yotgan va detalь markazidan 25 mm naridagi a nuqtaning vaziyati topilgan). Mavjud teshikning markazi chizg’ich 2 va ikkita shtift 1 li planka 3 dan iborat bo’lgan markaz qidirgich bilan topiladi. Rejalash uchun markaz qidirgich shtiftlari teshik sirtiga tegib turadigan qilib o’rnatiladi. U xuddi go’niya-markaz qidirgich kabi ishlatiladi. CHilangarlikda qo’llaniladigan barcha o’lchash va nazorat qilish vositalarini ikkinazorat-o’lchov asboblari hamda o’lchov asboblari guruhiga bo’lish mumkin. Nazorat-o’lchov asboblariga quyidagilar kiradi: tekislilik va to’g’ri chiziqlilikni nazorat qilish asboblari; uzunlikni o’lchash asboblari; shtrixli asboblar (shtangen asboblar, noniusli burchak o’lchagichlar); vint juftlari harakatiga asoslangan mikrometrik asboblar (nutrometrlar va glubinometrlar). - 11 - O’lchov asboblariga quyidagilar kiradi: richagli mexaniq asboblar (indikatorlar, indikatorli nutrometrlar, richagli tutqichlar); optik-mexaniq asboblar (optimer, mikroskop, proektor, interferometrlar); elektr asboblar (profilometrlar). Yuqorida ko’rsatib o’tilgan asboblarning aniq o’lchashini va qimmatbaholigini hisobga olib, ulardan foydalanish hamda saqlash haqidagi instruktsiyaga amal qilish kerak. Tekislilik va to’g’ri chiziqlilikni nazorat qilish asboblaridan biri bo’lgan lekalo chizg’ichlari uch turda tayyorlanadi: ikki tomonlama chegalangan (LD), uzunligi 80, 125, 200, 320 va 500 mm; uch qirrali (LT), uzunligi 200 va 350 mm; to’rt qirrali (LCH), uzunligi 200, 350 va 500 mm. Lekalo chizg’ichlari bilan to’g’ri chiziqlilikni «yorig’lik tirqishi» usulida tekshiriladi. Buning uchun chizg’ichning o’tkir qirrasini tekshiriladigan sirtga qo’yiladi. Detal bilan chizg’ich orasidan yorug’lik o’tishi yuzaning to’g’ri chiziqdan og’ganini ko’rsatadi. Tekshiruv taxtalari katta sirtli detallarni tekshirish uchun qo’llaniladi. Ular mayda donali kulrang cho’yandan yasaladi. Ish yuzasining aniqligi bo’yicha taxtalar 4 klassga bo’linadi: 0, 1, 2 va 3. Birinchi uch klassi tekshiruvda, to’rtinchisi esa rejalashda qo’llaniladi. Taxtalarda bo’yoq usulida tekshirish yuqorida ko’rsatib o’tilgandek bajariladi. SHtangenasboblar SHtangenasboblar mashinasozlikda ko’p qo’llaniladi. Ulardan detallarning ichki, tashqi diametrlari, uzunligi, eni, qalinligi, chuqurligi va boshqa qismlarini o’lchashda foydalaniladi. SHtangentsirkullarning uch turi-SHTS-I, SHTS-II, SHTS-III ishlatiladi. Ularning o’lchash chegaralari har xildir: 0-125 mm (SHTS-1); 0-160 mm (SHTS-II); 0-400 mm (SHTSIII). Nonius bo’yicha sanoqlari 0,1 mm (SHTS-I) va 0,05 mm (SHTS-II va SHTS-III). SHtangentsirkulь SHTS-I bilan tashqi, ichki o’lchamlar va chuqurlikni o’lchash mumkin. SHtangasining bitta uchida o’lchash jag’lari ikkinchi uchidan chizg’ich bo’lib, undan chuqurlikni o’lchashda foydalaniladi. SHtanga bo’ylab qo’zg’aluvchi ramka jag’lari suriladi. O’lchash jarayonida shtangaga qisqichni vint bilan mahkamlab qo’yiladi. SHtangentsirkulning ostki jag’i tashqi, ustki jag’i esa ichki o’lchamlarni o’lchash uchun xizmat qiladi. Ramkaning qiya qirrasiga nonius shkalasi zarblangan. SHtangentsirkul SHTS-II yuqori aniqlikda o’lchash imkonini beradi. Asbobning ustki jag’i o’tkirlangan bo’lib, undan rejalash ishlarida foydalaniladi. Suriluvchi ramkaning shtangasi nisbatan o’rnatish uchun mikrometrik surish (vint-gayka) mexanizmi bilan ta’minlangan. - 12 - SHtangentsirkulь ko’rsatkichini o’qish. SHtangentsirkulni ko’zning ro’parasida tutib, millimetrlarning butun sonlarini chapdan o’ngga qaratib, noniusning nolinchi shtrixi bilan sanaladi va noniusning shtanga shkalasi shtrixi bilan ustma-ust tushadigan shtrixi topiladi. Millimetrning yuzdan bir ulushlarini ifodalovchi chapdagi yaqinroq raqmga sanoq boshi kattaligini nonius qisqa shtrixining tartib raqamiga ko’paytirishdan chiqqan natija qo’shiladi. Rejalash usullari Rejalashga kirishishdan oldin yasaladigan detalning chizmasi bilan tanishib chiqib, uning shakli, konstruktsiya xususiyatlari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish va xayolda rejalash planini belgilab olish lozim. So’ngra zagotovkani tekshirish kerak. Bunda uning darzlari, o’yiqlari va boshqa nuqsonlari bor-yo’qligi aniqlanadi. Buning uchun zagotovkani ko’zdan kechirib chiqish va unga bolg’a bilan urib ko’rish kerak (dirillagan tovush darz borligini bildiradi). Zagotovkani ko’zdan kechirib chiqish uning sirtida chiqiqlar, g’adir-budirliklar, quyindilar, iflosliklar, zanglar bor-yo’qligini ham aniqlashga imkon beradi. CHiziqchalar chizishdan oldin chiqiq joylarni kesib tashlash, g’adir-budirliklarni tekislash, metall cho’tkalar bilan iflos sirtlarni tozalash kerak. SHundan so’ng zagotovka o’lchamlari yasaladigan detalь o’lchamlariga mos kelishi va ishlov berish uchun detalda qo’yim qoldirilganligi tekshiriladi. Buning uchun zagotovkaning uzunligi va eni o’lchanadi va ular detalning gabarit o’lchamlariga solishtirib ko’riladi (yassi detalning gabarit o’lchamlari deganda uzunlik va enidagi eng chekka nuqtalar orasidagi masofalar tushiniladi). Rejalanadigan sirt bo’yaladi. SHunday qilinsa, rejalash chiziqlari yaxshi ko’rinib turadi. Buning uchun ishlatiladigan bo’yoq sirtga yaxshi yotishi, tez qurishi va oson ketadigan bo’lishi lozim. Turli sirtlarni bo’yash uchun ishlatiladigan vositalar qutsidagi jadvalda keltirilgan. Agar reja chiziqlari metallda yaxshi ko’rinib tursa, sirtni bo’yamasa ham bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilgan tayyorlov operatsiyalari bajarilgandan so’ng o’lchamlarni qo’yish va rejalash chiziqlarini chizishga kirishiladi. Bundan oldin bazalar-o’lchamlar qo’ya boshlanadigan chiziq yoki tekisliklar belgilab olinadi. Baza sifatida: a) Zagotovkaning tashqi qirralari, agar zagotovkada ishlangan sirt bo’lsa, shu sirt baza deb qabul qilinadi. Ba’zan, baza uchun mo’ljallangan sirtga maxsus ishlov beriladi. Agar zagotovkaning hech yeri ishlanmagan bo’lsa, baza deb qabul qilinadigan sirtlar tekislanadi. b) Simmetrik detallarda simmetriya o’qlari, markaz chiziqlarini baza deb qabul qilish - 13 - qulay. Bu chiziqlar eng oldin chizib olinadi. Rejalanadigan sirtlarni bo’yash Bo’yash vositalari Rejalanadigan sirt Surkash usullari Suvda sut quyuqligigacha qorilgan bo’r, zag’ir moy (elimlovchi modda), sikkativ (tez qurish uchun) Quyma va pokovkalarning ishlanmagan sirtlariga CHo’tka bilan surkaladi Suvda sut quyuqligigacha qorilgan bo’r, 1l suvga 50g duradgorlik yelimi (elimni aloxida eritib, so’ngra bo’r bilan birga qaynatish kerak) Qora metallarining ishlanmagan sirtlari CHo’tka bilan surkaladi Bo’r bo’laklari Uncha mas’uliyatli bo’lmagan hollarda ishlanmagan sirtlar uchun Ishqalab surkaladi Mis kuporosi (1 stakan suvga 2-3 choy qoshiq kuporos), kimyoviy ta’sir natijasida detalь sirtida mis qatlami o’tirib qoladi Ishlangan sirtlar (po’lat, cho’yan) CHo’tka bilan (eritma zaharli). Kuporos bo’lagi xo’llangan sirtga ishqalanadi Tez quruvchi bo’yoq va laklar Ishlangan katta po’lat va cho’yan sirtlar, alyuminiy quymalar CHo’tka bilan surkaladi Sirtda eritilgan shellak, ufo’qsin bilan qizil rangga bo’yaladi Ishlangan sirtlar, alyuminiy quyma CHo’tka bilan yupqa qilib surkaladi Bo’yalmaydi Rangli metallar, qaynoqligicha dumalatib ishlangan list va profilli po’lat materiallar Barcha o’lchamlar shu tanlangan bazalarda qo’yilishi kerak. O’lchamlarni zanjir tarzida, ya’ni birin-ketin qo’yish mumkin emas, chunki bunda xatolar ko’payadi. Rejalash plitasi Rejalash maxsus plitalarda bajariladi (6- rasm). Rejalash plitalari mayda donli kul rang cho’yandan quyib yasaladi. Ularning ish sirti yaxshi ishlangan bo’ladi. Plitalarni yog’och stollar yoki fundamentlarga o’rnatishda ularning yuqori tekisligi gorizontal turishiga e’tibor beriladi (bu «shayton»ga qarab tekshirib ko’riladi). Rejalash chiziqlari chizishning quyidagi tartiblari qabul qilingan: oldin gorizontal chiziqlar (chizg’ich va chizg’ich yordamida), so’ngra vertikal chiziqlar (chizg’ich va go’niya yordamida), keyin qiya chiziqlar va oxirida yoy va aylanalar (tsirkulь, shtangentsirkulь va h.k.lar yordamida) chiziladi. Yoylarni oxirida chizish to’g’ri chiziqlarning aniq chizilganligini tekshirishga imkon beradi, agar ular to’g’ri chizilgan bo’lsa, yoy ularni ravon tutashtiradi. Ba’zan, yoy hamda aylanalarni qiya chiziqlar, ba’zi vertikal va gorizontal chiziqlardan ham oldinroq chizish yaxshiroq bo’ladi. To’g’ri chiziqlarni chizishda-chizg’ichni chizg’ichga zich taqab yurgizish kerak. Buning uchun uni rejalanayotgan sirtga 75-800 burchak ostida qiya ushlanadi. Bundan tashqari, chizg’ich harakat yo’nalishi tomonga og’dirib ushlanadi. Rejalash chiziqlari o’tkazish paytida qrolning vaziyati o’zgarmasligi lozimMehnatni ilmiy tashkil etish Rejalash, kesish, to’g’rilash va egish, metall qirqish, parchinlash, shaberlash, kavsharlash, qalaylash, yelimlab biriktirish, asosan, qo’lda bajariladi. Ko’l mehnati bilan bajariladigan ishlar mexanik usuldagiga qaraganda birmuncha unumsiz bo’lishi bilan birga katta jismoniy kuch talab qiladi. SHuning uchun ham imkoni boricha qo’l mehnatini mexanizatsiyalashga harakat qilinadi. Mehnatni ilmiy tashkil qilish ishlab chiqarish jarayonida eng kam vaqt, kuch hamda mablag’ sarflagan holda mehnat resurslaridan samaraliroq foydalanishga, mehnat unumdorligini oshirishga imkon beradi. - 5 - CHilangarlik ish jihozlari 1-rasm. Stol girasi CHilangarlik dastgohi. Dastgohning sinchi chuyan yoki po’lat burchakliklardan yasaladi. Uning usti 50-60 mm li qattiq yog’ochdan tayyorlanib 1-2 mm qalinlikdagi po’lat tunuka bilan qoplanadi. Ostki qismidagi tortma xaladonlar asbob-uskuna va detallarni saqlashga mo’ljallangan. CHilangarlik dastgohlari bir va ko’p o’rinli qilib ishlab chiqariladi. Bir o’rinliligi 1000-1200 mm x 700-800mm x 800-900 mm ko’p o’rinliligi esa ishchilar soniga muvofiq, holda tayyorlanadi. CHilangarlik girasi (qiskichi) ishlov beriladigan detalni kerakli holatda ushlab turuvchi qiskichli moslamadir Ishlatish xarakteriga muvofik, ularni stol va qo’l giralariga guruhlash mumkin. Stol girasi toblangan po’latdan tayyorlanib ikki qismdan, qo’zg’aluvchi (4) va qo’zg’almas (5) jag’lardan tuzilgan (1-rasm, a). qo’zg’almas qismining davomi stolga o’rnatish uchun teshikli moslamaga (7) ega. Vint (3)ni dastak (1) yordamida kerakli tomonga aylantirish bilan giraning jag’lari harakatga keltiriladi. Buriluvchi parallel jag’li giralar 60° dan kam bo’lmagan burchakka burilishi mumkin (2-rasm). 2-rasm. Buriluvchi gira Giraning qo’zg’almas jag’i tagidan to’rt burchakli teshik o’tgan bo’lib, o’nta qisuvchi vintning gaykasi (10) joylashtirilgan. Bu teshikdan qo’zg’aluvchi jag’ning asosini tashkil qiluvchi to’rt burchak shaklidagi kavak prizma (7) o’tgan. Qo’zg’aluvchi jag’ning korpus teshigidan o’tuvchi vint (11) to’xtatgich planka (6) bilan mahkamlangan. Dastak tutqichini (5) u yoki bu tomonga aylantirilishi natijasida vint (11) gaykaga (10) buralib kirada. qo’zg’aluvchi jag’ va qo’zg’almas jag’ (9) ga yaqinlashib, ishlov beriladigan detalni qisadi. Qo’zg’almas jag’ giraning asosi bilan markaziy bolt vositasida birlashtirilgan bo’lib, u bolt atrofida har ikki tomonga 60° dan kam bo’lmagan holatda burila oladi. Burilmaydigan parallel jag’li giralar dastgoh ustiga o’zining asosi (6) bilan o’rnatiladi. Uning xizmat muddatini uzaytirish maqsadida buriluvchi giralardagi kabi jag’lariga plastinka (3) o’rnatiladi. - 6 - 3-rasm. Burilmaydigan gira Bu giraning ishlash tartibi ham xuddi buriladigan giralar singari. Burilmaydigan jag’larning (4) o’lchami 80 va 140 mm, jag’larining kerilishi 95 va 180 mm. Pnevmatik giralar jismoniy kuch ishlatmasdan detallarni ishonchli ravishda doimiy qisib turish imkonini beradi, uning qisa olish vaqti 2-3 soniya, kuchlanish esa 300 N. Pnevmatik giralar asosga boltalar bilan biriktirilgan qo’zg’aluvchi qismdan iborat. CHilangarlik ish joyini tashkil etish Ish o’rni deganda, ustaxona yoki tsexning alohida ishchi (talaba) yoki ishchilar (talabalar) guruhining ixtiyorida bo’lgan va u topshiriqni bajarishda kerak bo’ladigan jixoz, moslama, asbob va materallarning maqsadga muvofik holda joylashtirilgan ma’lum qismi nazarda tutiladi. Ish o’rni elementlariga quyidagilar kiradi: ish bajariladigan jixozlar, mexanizm va moslamalar; material, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlar, chiqindilarni joylashtirish va saqlash uchun qurilmalar (stellajlar, taralar); asboblar, moslama va texnikaga oid xujjatlarni joylashtirish va saqlash uchun qurilmalar (turli tokchalar, ramkalar); ish o’rniga biriktirilgan qurilma-transport vositalari (tal, aravachalari); normal va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlovchi, qurilmalar (mahalliy yoritish, ventiliyatsiya va sovutuvchi qurulmalar, xavfsizlik texnikasini nazarda tutib qilingan turli tasdiklar); Ishchi yoki guruhlarni qiynalmay ishlashi uchun qulay joy va moslamalar (oyoq ostiga qo’yiladigan tagliklar, stullar). Ish joyini tashkil qilishda rejalashtirish muhim bo’lib, ish vaqtining xar bir daqiqasida samarali foydalanish talab etiladi. Ish vaqtining qadriga yetishga ko’nikish uchun qo’yidagi asosiy qoidalarni esda tutish zarur: xar bir talaba o’z maqsadini aniq bilishi va ishga darhol kirishishi, butun e’tiborini eng asosiy ishga qaratishi, dadil harakat qilishi, ishni keyinga qoldirmasligi, yozuv daftari tutishga odatlanishi kerak. Ish o’rnida joy va asbob-uskunalar joylashishining qo’layligini aniqlash, maqbul ish doirasi, qurish doirasi va ish usullarini ta’minlay olish - olmasligini tekshirib ko’rishi kerak. Masalan, yetarli yoritilmaslik, jihozlarning noqulay joylashishi, ko’p chang chiqishi, xaroratning keskin o’zgarishi, shovqin, titrash va x.k. ish sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ish o’rnini rejalashtirishda maqbul ish doirasi radiusi 300 mm bo’lgan, xar qaysi qo’l uchun yey bilan chegaralanishi zarur (4-rasm, a). Yordamchi asbob va moslamalar o’rnatiladigan joy radiusi taxminan 430 mm bo’lgan yoy bilan chegaralanishi kerak. Ayniqsa, qo’l yetadigan doira radiusi 650 mm. dan kam bo’lmasligi, shuningdek, qo’llar maksimal yetadigan joy radiusi 850 mm bo’lishi lozim. Kerakli asbob va moslamalarning ko’rsatilgan chegaralardan tashqarida joylashuvi ishchining ortiqcha harakat qilib, gavdasini tez-tez egishiga olib keladi. - 7 - 4-rasm. Gorizontal va vertikal tekisliklardagi ish doiralarining tasnifi CHilangarlik ishlarida sanitariya gigiena sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va yong’inga qarshi tadbirlar CHilangarlik ishlarini bajarish inson omiliga asoslangan ish faoliyati bo’lib uning sifatli bajarishi yaratilgan shart-sharoitlar va sanitariya gigiena qoidalariga asoslangan bo’lishi lozim. CHilangar (talaba) ishga kirishishdan oldin maxsus kiyim-bosh bilan ta’minlagan bo’lishi, ish turiga bog’liq xolda rezina, maxsus iplardan to’qilgan yoki berezent qo’lqoplardan foydalanish lozim. Payvandalash ishlarini bajarishda esa maxsus himoya ko’zoynaklari va kaskalar va rezina etiklar bilan qurollanishi ko’rsatilgan. Asboblarni charhlash va ularni kesish jarayonida shaffof, palstmassadan yasalgan ko’zoynaklardan foydalanishi ko’zda tutilgan. CHilangarlikda asosiy bajariladigan ishlar metallar va ularning turli qattiq birikmalari bilan bog’liq bo’lganligi uchun ularni qayta ishlash davrida yuqori miqdordagi issiqlik ajralib chiqishi yoki turli yong’inga sabab bo’luvchi uchqunlar ajralib chiqishi mumkin. SHu boisdan qo’l ostida doimiy ravishda davlat standartlariga javob beradigan o’t o’chirish moslamari: qum solingan idish, chelak, belkurak, maxsus yong’in o’chirish suyuqligi bilan to’ldirilgan idish saqlanishi lozim. Rejalash va o’lchash asboblari Zagotovkaning o’lchamlari hamma vaqt tayyorlanadigan buyum o’lchamlaridan katta bo’ladi. Zarur shaklli va o’lchamli buyum yasash uchun zagotovka sirtidan ma’lum metall qatlamini yo’nib, unga ishlov berish kerak. Ishlov paytida yo’niladigan metall qatlami qo’yim deb ataladi. Zagotovkaga chizmada ko’rsatilgan shakl va o’lchamlarni tushirish operatsiyasi rejalash deb ataladi. Ishlab chiqarishda oz miqdorda buyumlar tayyorlash kerak bo’lgan hollardagina rejalashdan keng foydalaniladi. Rejalashning oddiy usullari qo’llanganda 0,5 mm gacha aniqlikka erishish mumkin. Zagotovkani aniq rejalash millimetrning yuzdan bir ulushigacha aniqlikni ta’minlaydi. Rejalashning ikki turi bor - tekislikda rejalash va fazoviy rejalash. Detalь konturlari bir tekislikda yotganda tekislikda rejalash usuli qo’llanadi. Tekislikda rejalash chizmachilikning deyarli o’zi bo’lib, undan farqi qog’ozga qalamda emas, balki zagotovkaga o’tkir uchli metall nina (chizg’ich) bilan chiziladi. Fazoviy rejalashda reja chiziqlari bir necha tekislikda yoki bir necha sirtda o’rkaziladi. - 8 - CHizg’ichlar Tekislikda rejalashda qo’llaniladigan qurollarga chizg’ichlar, go’niyalar, rejalash tsirkullari, kernerlar, markaz qidirg’ich, chizg’ichlar kiradi. CHizg’ichlar rejalash chiziqlarini chizish uchun mo’ljallangan. Ular toblangan va o’tkir qilib charxlangan uchli po’lat sterjendan iborat. U7, U8 markali uglerodli asbobsozlik po’latidan yasaladi. Ishlab chiqarishda chizg’ichlarning bir necha xillari qo’llaniladi: а) bir uchi o’tkir, ikkinchi uchi halqasimon sim chizg’ichlar; б) bir uchi o’tkir, ikkinchi tomoni ushlashga oson bo’lishi uchun g’adir-budir qilib, yo’g’onroq ishlangan yo’rma chizg’ichlar; в) ikki tomonlama chizg’ich, ikki uchi ham o’tkir bo’lib noqulay joylarga chiziqchalar chizishda ishlatiladi; г) strelka-chizg’ich, bir uchi o’tkir to’g’ri burchakli kesimli chizg’ich, uning sirtlari yaxshi ishlangan bo’lib, uni go’niyalar, kubiklar bo’ylab bemalol surishga imkon beradi. Masalan, shtangenreysmosda ishlatiladi. Amalda qo’yma ninali chizg’ichlar qo’llaniladi. Nina sifatida oddiy patefon ninasidan foydalanish mumkin. Yaxshi ishlov berilgan sirtlarni rejalashda ularni shikastlamaslik uchun yumshoq materiallardan qilingan chizg’ichlar ishlatiladi (masalan, po’lat uchun latunь chizg’ichlar ishlatiladi). CHizg’ichlar yaxshi o’tkirlangan bo’lishi lozim. Ularning ish qismi qancha o’tkir bo’lsa, rejalash chizig’i ham shuncha ingichka chiqadi va rejalash aniqligi shuncha oshadi. CHizg’ichlar charxlash stanoklarida o’tkirlanadi. Buning uchun ularni aylanib turgan doiraga tekkiziladi va ravon burib turiladi. CHizg’ichlar to’g’ri chiziqlarni chizish uchun ishlatiladi. Bunda shuni hisobga olish kerakki, chizg’ich ham, o’tkir chizg’ichlar ham ma’lum qalinlikka ega, shuning uchun chizg’ichni chiziladigan chiziqdan bir oz nari ushlab turish kerak. SHunda chiziq zarur joyga chiziladi. Go’niyalar: a-yassi;b-anlaj; v-T-simon tokchali Ish qirralari bir oz qiya chizg’ichlarni ishlatish juda qulay. Ularni qo’llaganda rejalash aniqligi oshadi. Go’niyalar to’g’ri burchakli chiziqchalar chizishda ishlatiladi. Rejalashda yassi chilangarlik go’niyalari, yo’g’on tokchali (anlaj) go’niyalar, T-simon tokchali go’niyalar qo’llaniladi. Yassi chilangarlik go’niyasi eng qulay va ko’p ishlatiladigan qurol hisoblanadi. Lekin uning yordamida perpendikulyar chiziqlarni yetarli aniqlikda chizib bo’lmaydi. Bo’nga sabab, birinchidan, go’niyaning burchagi har doim bir oz ezilgan bo’ladi va uni perpendikulyar chiqariladigan joyga ko’z bilan chamalab qo’yiladi; ikkinchidan, berilgan to’g’ri chiziqning ikki tomoniga perpendikulyar o’tkazishda oldin to’g’ri chiziqning yuqorisiga, keyin ostiga perpendikulyar chizishga to’g’ri keladi. Buning uchun go’niyani yuqoridan pastga olib qo’yish kerak bo’ladi. Bunda, albatta, xatoga yo’l qo’yiladi. Anlaj go’niya yoki T-simon tokchali go’niyani qo’llaganda ularni detalning ishlov berilgan sirti yoki rejalash plitasi bo’ylab yurgizish mumkin. Bunda vertikal chiziqlar osongina - 9 - xatosiz chiziladi. Rejalash tsirkullari aylanalar, yoylar chizishda, kesmalarni qismlarga bo’lishda, o’lchamlarni ko’chirish va h.k. larda ishlatiladi. Oddiy, prujinali va almashtiriladigan oyoqli tsirkullar bo’ladi. Rejalashda 0,05 mm aniqlikdagi shtangen-tsirkullar keng ishlatiladi. Oddiy tsirkullar sharnir 2 bilan biriktirilgan ikki oyoq 1 dan iborat. Ularning biriga o’yiqli skoba 3 parchinlangan, ikkinchisidan vint 4 bor. Vint 4 ni burab, tsirkulь oyoqlarini zarur vaziyatga o’rnatish mumkin. Rejalash tsirkullari Prujinali tsirkullar. TSirkulning yuqori qismidagi yassi prujina 2 oyoqli 1 ni o’q 3 atrofida burishga va ularni kerishga intiladi, vint 5 va qirqma gayka 4 bo’nga qarshilik qiladi. Gaykani aylantirib, tsirkulni istalgan vaziyatga o’rnatish mumkin. TSirkullarning oyoqlari 45, 50 markali po’latdan yasaladi va toblanadi. TSirkulning asosiy o’lchami eng katta kerilgan oyoqlar o’rtasidagi masofa hisoblanadi. Oddiy tsirkullar 280, 350, 430 va 500 mm, prujinali tsirkullar 50, 80, 120 va 150 mm o’lchamli qilib ishlab chiqariladi. Kernerlar rejalash chiziqlarining o’rnini aniqroq belgilash uchun ishlatiladi. Buning uchun ular yordamida chuqurchalar-kernlar tushiriladi. Oddiy, mexaniq va elektr kernerlar ishlatiladi. Oddiy kerner (6-rasm, a) ish qismi, o’rta va zarb qismlardan iborat bo’ladi. Ish qismi konussimon qilib yasaladi. Rejalash chiziqlarini kernlash uchun ish qismi 600 , teshiklarning markazini belgilab olish uchun 750 burchak ostida o’tkirlanadi. Bu chuqurroq chuqurchalar tushirishga imkon beradi. O’rta qism, ya’ni tsilindrik to’rsimon g’adir-budir qilib yasalgan. Kernerning zarb qismining uchi dumaloqlangan konusdan iborat SHunday tuzilganligi tufayli zarb hamma vaqt qurolning markaziga aniq tushadi. Kernerlar U7 va U8 markali uglerodli asbobsozlik po’latidan yasaladi. Zarb beradigan va ish qismi toblanadi. Kernlash uchun 100-200 g li bolg’a ishlatiladi. Mexanik kerner korpus 4, uning ichidagi prujina 1, yassi prujina 5 li polzun 3, vtulka 6, prujina 7 li kerner 9 dan iborat. Prujina 7 yo’naltiruvchi vtulka 8 ichida harakat qiladi. Korpusga yuqoridan kallakli gayka 2 burab qo’yilgan. - 10 - Kernerlar Kerner quyidagicha ishlatiladi. Uni chiziq ustida tik ushlab, kallagi bosiladi. Bunda korpus va yo’naltiruvchi vtulka pastga suriladi, prujina qisiladi, kerner yuqori uchi bilan polzunni bo’shatadi. Polzun prujina ta’sirida zarb beradi. Zarb kuchi gayka 2 bilan rostlanadi. Elektr kerner korpus 1, elektromagnik 4 va o’zak 3 dan iborat. Elektr toki o’tganda elektromagnit g’altagi o’zakni tortadi. O’zak pastga harakatlanib, kerner hisoblangan uchlik 5 ga zarb bilan uriladi. Kernlash paytida elektr kerner chiziq ustiga qo’yiladi va uning korpusiga bir oz bosiladi. Korpus surilib, elektr kontaktlarni tutashtiradi, elektromagnit zanjiri ulanadi va uchlikka zarb tushadi. Zarb paytida magnitning elektr zanjiri uziladi va prujina 2 ta’sirida o’zak dastlabki vaziyatiga qaytadi. Markaz qidirgichlar teshiklarning markazini topishga imkon beradi. Oddiy markaz qidirgich (rasmga qarang) o’ziga biriktirilgan chizg’ichli go’niyadan iborat. CHizg’ich go’niyaning to’g’ri burchak bissektrisasi hisoblanadi. Markaz qidirgich-go’niyani buyumning tashqi sirtiga qo’yib, chizg’ich bilan to’g’ri chiziq o’tkaziladi. U aylana markazi orqali o’tadi. Go’niyani ma’lum burchakka burib, ikkinchi to’g’ri chiziq chiziladi. Ular kesishgan joy qidirilayotgan markaz bo’ladi. Markaz qidirgichlar transportir go’niya-markaz qidirgichdan transportiri 2 borligi bilan farq qiladi. Transportir so’rgich 4 yordamida chizg’ich 3 bo’ylab surilishi va gayka 5 bilan zarur vaziyatga mahkamlab qo’yilishi mumkin. Markaz qidirgich CHizg’ich go’niya 1 ga mahkamlangan. Transportir tsilindrik detalь markazidan ma’lum masofada joylashgan teshiklarning markazini topishga imkon beradi 450 burchak ostida yotgan va detalь markazidan 25 mm naridagi a nuqtaning vaziyati topilgan). Mavjud teshikning markazi chizg’ich 2 va ikkita shtift 1 li planka 3 dan iborat bo’lgan markaz qidirgich bilan topiladi. Rejalash uchun markaz qidirgich shtiftlari teshik sirtiga tegib turadigan qilib o’rnatiladi. U xuddi go’niya-markaz qidirgich kabi ishlatiladi. CHilangarlikda qo’llaniladigan barcha o’lchash va nazorat qilish vositalarini ikkinazorat-o’lchov asboblari hamda o’lchov asboblari guruhiga bo’lish mumkin. Nazorat-o’lchov asboblariga quyidagilar kiradi: tekislilik va to’g’ri chiziqlilikni nazorat qilish asboblari; uzunlikni o’lchash asboblari; shtrixli asboblar (shtangen asboblar, noniusli burchak o’lchagichlar); vint juftlari harakatiga asoslangan mikrometrik asboblar (nutrometrlar va glubinometrlar). - 11 - O’lchov asboblariga quyidagilar kiradi: richagli mexaniq asboblar (indikatorlar, indikatorli nutrometrlar, richagli tutqichlar); optik-mexaniq asboblar (optimer, mikroskop, proektor, interferometrlar); elektr asboblar (profilometrlar). Yuqorida ko’rsatib o’tilgan asboblarning aniq o’lchashini va qimmatbaholigini hisobga olib, ulardan foydalanish hamda saqlash haqidagi instruktsiyaga amal qilish kerak. Tekislilik va to’g’ri chiziqlilikni nazorat qilish asboblaridan biri bo’lgan lekalo chizg’ichlari uch turda tayyorlanadi: ikki tomonlama chegalangan (LD), uzunligi 80, 125, 200, 320 va 500 mm; uch qirrali (LT), uzunligi 200 va 350 mm; to’rt qirrali (LCH), uzunligi 200, 350 va 500 mm. Lekalo chizg’ichlari bilan to’g’ri chiziqlilikni «yorig’lik tirqishi» usulida tekshiriladi. Buning uchun chizg’ichning o’tkir qirrasini tekshiriladigan sirtga qo’yiladi. Detal bilan chizg’ich orasidan yorug’lik o’tishi yuzaning to’g’ri chiziqdan og’ganini ko’rsatadi. Tekshiruv taxtalari katta sirtli detallarni tekshirish uchun qo’llaniladi. Ular mayda donali kulrang cho’yandan yasaladi. Ish yuzasining aniqligi bo’yicha taxtalar 4 klassga bo’linadi: 0, 1, 2 va 3. Birinchi uch klassi tekshiruvda, to’rtinchisi esa rejalashda qo’llaniladi. Taxtalarda bo’yoq usulida tekshirish yuqorida ko’rsatib o’tilgandek bajariladi. SHtangenasboblar SHtangenasboblar mashinasozlikda ko’p qo’llaniladi. Ulardan detallarning ichki, tashqi diametrlari, uzunligi, eni, qalinligi, chuqurligi va boshqa qismlarini o’lchashda foydalaniladi. SHtangentsirkullarning uch turi-SHTS-I, SHTS-II, SHTS-III ishlatiladi. Ularning o’lchash chegaralari har xildir: 0-125 mm (SHTS-1); 0-160 mm (SHTS-II); 0-400 mm (SHTSIII). Nonius bo’yicha sanoqlari 0,1 mm (SHTS-I) va 0,05 mm (SHTS-II va SHTS-III). SHtangentsirkulь SHTS-I bilan tashqi, ichki o’lchamlar va chuqurlikni o’lchash mumkin. SHtangasining bitta uchida o’lchash jag’lari ikkinchi uchidan chizg’ich bo’lib, undan chuqurlikni o’lchashda foydalaniladi. SHtanga bo’ylab qo’zg’aluvchi ramka jag’lari suriladi. O’lchash jarayonida shtangaga qisqichni vint bilan mahkamlab qo’yiladi. SHtangentsirkulning ostki jag’i tashqi, ustki jag’i esa ichki o’lchamlarni o’lchash uchun xizmat qiladi. Ramkaning qiya qirrasiga nonius shkalasi zarblangan. SHtangentsirkul SHTS-II yuqori aniqlikda o’lchash imkonini beradi. Asbobning ustki jag’i o’tkirlangan bo’lib, undan rejalash ishlarida foydalaniladi. Suriluvchi ramkaning shtangasi nisbatan o’rnatish uchun mikrometrik surish (vint-gayka) mexanizmi bilan ta’minlangan. - 12 - SHtangentsirkulь ko’rsatkichini o’qish. SHtangentsirkulni ko’zning ro’parasida tutib, millimetrlarning butun sonlarini chapdan o’ngga qaratib, noniusning nolinchi shtrixi bilan sanaladi va noniusning shtanga shkalasi shtrixi bilan ustma-ust tushadigan shtrixi topiladi. Millimetrning yuzdan bir ulushlarini ifodalovchi chapdagi yaqinroq raqmga sanoq boshi kattaligini nonius qisqa shtrixining tartib raqamiga ko’paytirishdan chiqqan natija qo’shiladi. Rejalash usullari Rejalashga kirishishdan oldin yasaladigan detalning chizmasi bilan tanishib chiqib, uning shakli, konstruktsiya xususiyatlari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish va xayolda rejalash planini belgilab olish lozim. So’ngra zagotovkani tekshirish kerak. Bunda uning darzlari, o’yiqlari va boshqa nuqsonlari bor-yo’qligi aniqlanadi. Buning uchun zagotovkani ko’zdan kechirib chiqish va unga bolg’a bilan urib ko’rish kerak (dirillagan tovush darz borligini bildiradi). Zagotovkani ko’zdan kechirib chiqish uning sirtida chiqiqlar, g’adir-budirliklar, quyindilar, iflosliklar, zanglar bor-yo’qligini ham aniqlashga imkon beradi. CHiziqchalar chizishdan oldin chiqiq joylarni kesib tashlash, g’adir-budirliklarni tekislash, metall cho’tkalar bilan iflos sirtlarni tozalash kerak. SHundan so’ng zagotovka o’lchamlari yasaladigan detalь o’lchamlariga mos kelishi va ishlov berish uchun detalda qo’yim qoldirilganligi tekshiriladi. Buning uchun zagotovkaning uzunligi va eni o’lchanadi va ular detalning gabarit o’lchamlariga solishtirib ko’riladi (yassi detalning gabarit o’lchamlari deganda uzunlik va enidagi eng chekka nuqtalar orasidagi masofalar tushiniladi). Rejalanadigan sirt bo’yaladi. SHunday qilinsa, rejalash chiziqlari yaxshi ko’rinib turadi. Buning uchun ishlatiladigan bo’yoq sirtga yaxshi yotishi, tez qurishi va oson ketadigan bo’lishi lozim. Turli sirtlarni bo’yash uchun ishlatiladigan vositalar.